Anlamından Boşanmış Birleşik Fiiller

Bu tür birleşik fiillerin bir ögesi veya iki ögesi anlamını kaybederek mecazlaşmıştır. Bu fiillerin ad ögesi iyelik ve durum eki alabilmektedir. Ayrıca bu birleşik fiillerin bazıları deyim anlam taşımaktadır.

yaza bilmǝk “yazabilmek”, oxuya bilmǝk “okuya bilmek”, gülǝ bilmǝk

“gülebilmek”; yazmış olsam “yazmış olsam”, yazan olsam “yazan olsam”, yazacaq olsam “yazacak olsam”, gǝlib çıxmaq “ulaşmak”, uçub getmǝk “yok olmak”, qaçıb getmǝk “koşup gitmek”, qaçıb gǝlmǝk “koşup gelmek”, donub qalmaq “donup kalmak”, deyib

durmaq “söyleyip durmak”, çekib qurtarmaq “çekip kurtarmak”, ötüb keçmǝk “geçip

gitmek”; baş açmaq “anlamak; ağlamak; çiçeklenmek”, başa düşmǝk “anlamak”, başa

salmaq “anlatmak”, bel bağlamaq “güvenmek, inanmak”, dil tökmǝk “tatlı dille ikna

etmek; yalvarmak; ağıt yakmak”, ǝlǝ salmaq “elde etmek; kandırmak”, hǝvǝsdǝn düşmǝk “isteği kalmamak”, qulaq asmaq “dinlemek”, gözdǝn düşmǝk “itibarını kaybetmek”, göz

qoymaq “izlemek; elde etmeyi istemek”, ürǝyi yanmaq “acımak; çok susamak” vb.

(Budaqova, 1980: 235; Cǝfǝrov, 2007: 184; Nağısoylu ve Zeynallı, 2009: 75; Hüseynzadǝ, 2007: 127; Kazımov, 2010: 174; Abdullayeva, 2013: 76).

SONUÇ

Birleşik sözcük konusu bu çalışmada hem Türkiye Türkçesi hem de Azerbaycan Türkçesi üzerine eser veren Türkologların çalışmaları üzerinden değerlendirilmiştir. Türkiye Türkçesi gramer çalışmalarında birleşik sözcük konusu oldukça tartışmalıdır. Tartışılan temel konular hangi yapıların birleşik sözcük kabul edileceği ve bunların yazım meselesidir. Azerbaycan Türkçesi gramerlerinde ise birleşik sözcük yapısındaki görüşler daha net ve tutarlıdır. Özellikle birleşik sözcüklerin yazımı konusunda farklı düşüncelere hiç rastlanmamıştır.

Azerbaycan Türkçesinde birleşik sözcüklerle sözcük öbeklerinin (söz birleşmeleri) ayrımı zordur. Hem birleşik sözcükler hem de sözcük öbekleri en az iki sözcükten oluşur ve aralarında söz dizimsel ilişki vardır. Aslında sözcük öbekleri, birleşik sözcüğün temelini oluşturmaktadır; çünkü sözcük öbeği zaman içerisinde birleşik sözcüğe dönüşebilmektedir. Fakat bu süreç tamamlanmadığında birleşik sözcükte sözcük öbeğinin izleri görülmektedir. Azerbaycanlı gramerciler, birleşik sözcükle sözcük öbeğinin birbirinden ayrımı zor olsa da birtakım metodlar sunmuşlardır. Buna göre;

1. Sözcük öbekleri söz dizimin, birleşik sözcükler şekil bilgisinin konusudur. 2. Birleşik sözcüklerin ögeleri kaynaşarak anlam kaybına uğrayabilir ve yeni

anlamlar oluşturabilir. Sözcük öbekleri ise kendi anlamlarını korur.

3. Birleşik sözcüklerin ögeleri arasında söz dizimsel ilişki önemini yitirir; çözümleme yapılırken söz dizimsel ilişki dikkate alınmaz. Sözcük öbeklerinin ögeleri arasındaki söz dizimsel ilişki canlı ve işlevseldir.

4. Birleşik sözcüklerin ögeleri sabitleşmiştir ve ögeler sorulara birlikte cevap verir: günǝbaxan (ne?), tozsoran (ne?) gibi. Sözcük öbeklerinin ise ögeleri bağımsızdır ve her öge ayrı ayrı sorulara cevap verebilir: yaşıl (nasıl?) yarpaq (ne?), dadlı (nasıl?) meyvǝ (ne?) gibi.

Azerbaycanlı gramerciler, birleşik sözcükleri temelde şu üç başlık altında değerlendirmektedirler: asıl birleşik sözcükler, ikilemeler ve kısaltmalar.

Azerbaycan Türkçesinin en kapsamlı sözlüğü olan Azәrbaycan Dilinin İzahlı

115

bitişik veya tire ile yazılan bütün birleşik sözcükler tespit edilmiştir. Sözlükte bu yapıda madde başı olan 7748 (± 10) birleşik sözcük belirlenmiştir. Bu sözcüklerin 7684 (± 10) adetinin ad ve ad soylu sözcük olarak kullanıldığı, 64 (± 5) adetinin de fiil olduğu saptanmıştır. Yazım bakımından iki farklı şekilde karşılaşılan bu maddebaşlarının 1952 (± 10) adetinin tire ile yazıldığı, 5793 (± 10) adetinin bitişik yazıldığı ve 3 adet birleşik sözcüğün ise ayrı yazıldığı belirlenmiştir.

Çalışmada belirlenen bu madde başları şekil bilgisi, söz dizimi ve anlam bakımından değerlendirilmiştir. Tespit edilen birleşik sözcüklerin % 99’u isim, sıfat, zamir, zarf ve ünlem olarak kullanılırken yaklaşık % 1’inin fiil olarak sözlükte yer aldığı görülmüştür. Fiillerin tamamı tire ile yazılan bağ-fiil yapısındaki fiillerdir. Türkiye Türkçesinde birleşik yazılan tasvir fiillerinin hiçbiri Azerbaycan Türkçesinde birleşik yazılmamaktadır. Bu nedenle birleşik yapıdaki fiil sayısı sözlükte sayıca oldukça azdır.

Tespit edilen birleşik sözcükler, anlam bakımından şeffaf, yarı şeffaf ve anlamından tamamen boşanmış/ geçirimsiz olarak sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırma sonucunda anlam bakımından şeffaf olan birleşik sözcüklerin sayısının diğerlerinden daha fazla olduğu ve anlamından tamamen boşanmış/ geçirimsiz olan birleşiklerin diğerlerinden daha az olduğu görülmüştür.

Çalışmada birleşik sözcükler, sözdizimsel bakımdan kapsamlı olarak değerlendirilmiş ve şu 17 başlık altında incelenmiştir: belirtili ad tamlaması, belirtisiz ad tamlaması, eksiz ad tamlaması, sıfat tamlaması, tekrar öbeği, sayı öbeği, kısaltma öbekleri (iyelik, yönelme, kalma, ayrılma öbekleri), iki durumlu öbek, çekim edatı öbeği, sıfat yapım ekli öbek, unvan öbeği, özel ad öbeği, zarf öbeği, yineleme öbeği, yüklemsi öbekleri (isim fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil, bağ-fiil öbekleri), fiil öbeği, cümle/ cümle dizisi yapısında birleşik sözcükler.

Sözdizimsel yapı bakımından en fazla örnek sıfat tamlaması yapısında olan birleşik sözcüklerde tespit edilmiştir. Belirtili ad tamlaması ve zarf öbeği yapısındaki birleşik sözcükler de birer örnekle en az rastlanan sözdizimsel yapıdır. Belirtisiz ad tamlamsı yapısında 961, eksiz ad tamlaması yapısında 94, sıfat tamlaması yapısında 2736, tekrar öbeği yapısında 1815, sayı öbeği yapısında 19, iyelik öbeği yapısında 325, yönelme öbeği yapısında 57, kalma öbeği yapısında 4, ayrılma öbeği yapısında 16, çekim edatı öbeği yapısında 39, sıfat yapım ekli öbek yapısında 43, iki durumlu öbek yapısında 14, yineleme

116

öbeği yapısında 81, unvan öbeği yapısında 3, özel ad öbeği yapısında 4, isim-fiil öbeği yapısında 152, sıfat-fiil öbeği yapısında 995, zarf-fiil öbeği yapısında 7, bağ-fiil öbeği yapısında 57, fiil öbeği yapısında 181, cümle/ cümle dizisi yapısında 79 adet birleşik sözcük tespit edilmiştir.

Çalışmada Azerbaycan Türkçesindeki birleşik adların şekil bilgisel yapısı ögelerin sözcük türüne göre 11 gruba ayrıldığı tespit edilmiştir: ad+ad, ad+ad+(s)I, sıfat+ad,

ad+sıfat, sıfat+sıfat, ad+edat, ad+fiilimsi, fiilimsi+fiilimsi, zarf+fiil, ad+fiil, fiil+fiil.

Birleşik fiiller, şekil bilgisel ve anlam bilgisel olarak incelenmiş; şekil bilgisel açıdan 6 gruba ayrıldığı tespit edilmiştir: ad+asıl fiil, ad+yardımcı fiil, asıl fiil+zarf-fiil

eki+yardımcı fiil, asıl fiil+kip eki+yardımcı fiil, asıl fiil+bağ-fiil eki+asıl fiil, asıl fiil+bağ- fiil eki+yardımcı fiil.

Sözlükte madde başı olarak işlenen bağ-fiil yapısındaki fiiller, fiilimsi eki alarak adlaşır ve bağ-fiil öbeği olarak işlev görür.

Birleşik fiillerin anlam bilgisel açıdan ögelerin şeffaflık derecesine göre gruplandırılmıştır: gerçek anlamını koruyan birleşik fiiller, anlamından boşanmış olan birleşik fiiller.

Azerbaycan Türkçesinde birleşik sözcükler yazım konusunda daha tutarlıdır. Birleşik sözcüklerin geneli kalıplaştığı varsayılarak bitişik yazılır. Fakat sözlükte dünyaya

baxış, sǝba yeli, dǝniz qaranquşu gibi ayrı yazılan unsurlara da rastlanmıştır. Burada

unsurun sözcük öbeği ile birleşik sözcük arasında geçiş döneminde olduğu düşünülebilir. Birleşiğin bir ögesi “baş” sözcüğünden oluşan birleşik yapıların nasıl yazılacağı, sözcüğün hangi ögede olduğuna göre değişmektedir. Eğer baş sözcüğü birleşiğin ilk ögesinde bulunursa Türkiye Türkçesinin aksine ayrı yazılmaktadır; eğer ikinci ögesinde bulunursa bitişik yazılmaktadır. Unvan sözcükleriyle kurulan birleşiklerin yazımı da faklılık göstermektedir. Unsurun başta veya sonra oluşuna bakılmaksınız unvan anlamı taşıdığında kalıplaştığı sözcükle ayrı yazılır. Fakat unsur, bir sözcükle kalıplaşarak unvan anlamını yitirip yeni bir kavrama ad olduğunda bitişik yazılır. Birleşik fiillerin ise sözlükte madde başı olan unsurlar dışında hepsinin ayrı yazıldığı görülür.

Türkiye Türkçesinde “şey” sözcüğü haricinde bitişik yazılan herhangi şey, hiçbir,

117

şey şeklinde ayrı yazılır. Ayrıca Türkiye Türkçesinde “kesinlik” bildiriyorsa ayrı, ihtimal

bildiriyorsa bitişik yazılan her hâlde/ herhâlde yapısı, Azerbaycan Türkçesinde iki anlamda da hǝr halda şeklinde ayrı yazılmaktadır.

Elde edilen bütün bu verilere bakılarak Azerbaycan Türkçesinde iki sözcüğün birleştirilerek yazılması için anlamından tamamen ya da kısmen boşanma ön koşulu söz konusu değildir. Örneğin; başıbatmış “talihsiz”, özündǝnbǝy “başına buyruk” anlamından tamamen boşanarak birleşik yazılan ve bir kavram alanına işaret eden birleşik sözcüklerin yanı sıra çiçǝkaçma “çiçeklenme” gibi, xǝstǝliktörǝtmǝ “hastalık yayma”, topdansatış “toptan satış” gibi tamamen şeffaf anlam yapısına sahip sözcüklerin de birlikte bir anlamı karşıladıkları düşüncesiyle birleşik yazıldığı tespit edilmiştir. Türkçe Sözlük’te ikinci gruptakilerin sözcük öbeği şeklinde -yani birleştirilmeden- yazıldığı ve yine madde başı olarak verildiği görülmüştür.

Türkiye Türkçesinde olmayan bir durum da Azerbaycan Türkçesinde tire ile yazılan birleşiklerdir. Tire kullanımı genellikle tekrar öbeklerinde varlığını sürdürürken burada sınırlı kalmayıp diğer yapılarda da görülmektedir. Ayrıca tire ile yazılan bir unsurun ögeleri yer değiştirirse aynı anlamı veren bir başka birleşik sözcük kurulduğunda tire kullanılmadığı da görülür: ver-al “alışveriş”; alver “alışveriş” gibi.

Tire ile yazım şeklinin Rus yazım kurallarından etkilenilerek ortaya çıktığı, Rusça doğru yazım çalışmalarına bakıldığında görülmektedir. Diğer Türk lehçelerinde de - özellikle- tekrar öbeklerinin daima tire ile yazıldığı görülmektedir.

118 KAYNAKLAR

Abdullayeva, G. (2013). Müasir Azǝrbaycan dili morfologiya, sintaksis. Bakı: Elm vǝ tǝhsil.

Alışık, G. S. (2002). Azerbaycan Türkçesi. Türkler cilt 19 (s. 361-394). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.

Altaylı, S. (2005). Azerbaycan Türkçesi deyimler sözlüğü. Ankara: Prestij Matbaası

Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü -I, II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Bulak, Ş. (2016). Azerbaycan isminin kökeni ve anlamı the origin and meaning of the noun Azerbaycan. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9 S. 43, 54-60.

Bilgegil, M. K. (2014). Türkçe dilbilgisi. Konya: Salkımsöğüt Yayınevi.

Bozkurt, F. (2015). Sözlükselleşme. I. ve II. Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildiri

Kitabı (s. 109-116). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültürel Daira

Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü.

Budaqova, Z. (1980). Müasir Azǝrbaycan dili morfiligiya. Bakı: Elm Nǝşriyyatı. Cǝfǝrov, S. (2007). Müasir Azǝrbaycan dili leksika. Bakı: Şǝrq-Qǝrb.

Çürük, Y. (2017). Türkçede birleşik sözcükler (isimler). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

Delice, H. İ. (2012). Türkçe Sözdizimi. İstanbul: Kitabevi. Delice, H. İ. (2014). Sözcük türleri. Sivas: Asitan Kitap.

Delice, H. İ. (2017). Birleşik fiil sorunu. Türk Dil Bilgisi Toplantıları (s. 33-44). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Delice, T. B. (2018). Azerbaycan Türkçesinde birleşik isimler. Yeni Türkiye Türk Dili, 703-720.

Ediskun, H. (2017). Yeni Türk dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi. Eker, S. (2009). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.

Ercilasun, A. B. (2007). Türk lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ Yayınları Ergin, M. (1986). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.

Göğüş, B. (1963). Türkçede birleşik kelimelerin oluşumu ve nasıl yazılması gerektiği. Türk

Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 263-275.

119

İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, S. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.

Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azǝrbaycan dili morfologiya. Bakı: Elm vǝ Tǝhsil. Karahan, L. (2018). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.

Korkmaz, Z. (1994). Birleşik kelimeler ve yazılışları üzerine. Türk Dili ve Edebiyat

Dergisi, C. 1994/I, S. 507, 180-186.

Korkmaz, Z. (2003). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu

Yayınlar.

Nağısoylu, M. ve Zeynallı, M. (2009). Azǝrbaycan dili. Bakı: Araz Kursları Yayınları. Orucov, Ə., Abdullayev, B. ve Rǝhimzadǝ, N. (2006). Azǝrbaycan dilinin izahlı lüğǝti - I,

II, III, IV. Bakı: Şǝrq-Qǝrb.

Özezen, M. Y. (2014). Türkiye Türkçesinde birleşik sözcük sorunu yalnızca bir yazım (imla) sorunu mudur?. Discussions on Turkology: Questions and Developments of

Modern Turkology Studies, 745-758.

Özkan, M. (1997). Tarih içinde Türk dili. İstanbul: Filiz Kitabevi.

Sarı, İ. (2016). Türkçedeki birleşik sözcüklerin merkezlilik odağında sınıflandırılması. Dil

Araştırmaları, S. 18 (Bahar 2016), 199-217.

Sebzecioğlu, T. (2018). Birleşik sözcüklerin yazımında bilimsel ölçütler sorunu ve bir çözüm önerisi. Dil Araştırmaları, 135-158.

Sinanoğlu, S. (1958). Dilbilgisi konuları: Birleşik kelimeler ve yazılışları üzerine deneme.

Türk Dili (Dil ve Edebiyat Dergisi), C. 8, S. 85, 7-12. Türkçe sözlük. (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yazım kılavuzu. (2018). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Tekin, T. (2013). Çağdaş Türk dilleri makaleler 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.

Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.

Qǝribli, İ. (2009). Azǝrbaycan dili. Bakı: Azǝrbaycan Respiblikası Tǝhsil Nazirliyi Elmi- Metodik Şurası

Xǝlilov, B. (2008). Müasir Azǝrbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı: Nurlan Nǝşriyyatı. Xǝlilov, B. (2016). Müasir Azǝrbaycan dilinin morfologiyası II hissǝ. Bakı: Papirus NP

120

EK 1: Birleşik Sözcüklerin Söz Dizimsel Olarak Sınıflandırma Dizini