ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİNİN PRENSİPLERİ

Analitik Hiyerarşi Süreci’nde problemin çözümü üç prensip ile

gerçekleştirilmektedir. Bunlar140: • Ayrıştırma ( decomposition ),

• Karşılaştırmalı Yargılar ( comparative judgments ), • Önceliklerin Sentezi ( synthesis of priorities ) prensibidir.

Ayrıştırma Prensibi, problemin temel öğelerinin belirlenmesi için hiyerarşinin yapılandırılmasını içerir141. Bu yapıyı oluştururken de üst düzeydeki bir kriterden ona bağlı, kararı etkileyebilecek alt kriterler hiyerarşik yapıya dahil edilir ve süreç böyle devam eder. Böylece daha genel olandan daha özel ve belirgin olana gidilmiş olur142.

140 _{Saaty, “Axiomatic Foundation of the Analytic Hierarchy Process ”, ss. 841-855.}

141 _{Thomas L. Saaty and Luis G. Vargas, “ Diagnosis With Dependent Symptoms : Bayes Theorem} and The Analytic Hierarchy Process ”, Operations Research, C. 46, S.4 ( July – August 1998 ), ss. 491- 502.

142 _{Mesiha Saat, “ Çok Amaçlı Karar Vermede Bir Yaklaşım: Analitik Hiyerarşi Yöntemi ”, Gazi} Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt : 2, Sayı : 2 ( 2000 ) ss. 149-163.

Ayrıca hiyerarşinin kurulması karar probleminin daha kolay kavranmasını ve analiz edilmesini sağlar.

Karşılaştırmalı Yargılar Prensibi ise hiyerarşideki öğelerin bir üst kademedeki öğeye göre göreli önemlerinin belirlenmesi için ikili olarak karşılaştırılacağını ifade eder143. Diğer bir deyişle, ikili karşılaştırmalar kriterlerin ve alternatiflerin öncelik dağılımlarının kurulması için tasarlanmıştır144. Hiyerarşinin belirlenen düzeyi karşılaştırılacak n eleman içeriyorsa

2 ) 1 (n− n

adet ikili karşılaştırma yapmak gerekir ve bu karşılaştırmalar matrisler şeklinde düzenlenir145.

Önceliklerin Sentezi Prensibine göre ikili karşılaştırma matrisleri oluşturulduktan sonra hiyerarşideki her bir öğenin göreli önemleri hesaplanır. Bunun için ilk olarak alternatifler her kritere göre ikili olarak karşılaştırılır. Daha sonra da kriterlerin kendi aralarında karşılaştırılması yapılır. Bulunan tüm ağırlıklar birleştirilerek alternatiflere ilişkin genel ağırlıklar bulunur ve alternatiflerin sıralaması yapılarak karara varılır. Ayrıca AHP’nin sentez aşaması en büyük özdeğer ve bu özdeğere karşılık gelen özvektörün hesaplanmasını ve normalize edilmesini içermektedir146. Literatürde bu amaçla kullanılan çeşitli yöntemler mevcuttur. En yaygın olarak kullanılan normalizasyon yönteminde her sütunun elemanları o sütunun toplamına bölünür. Sonra da elde edilen bu değerlere göre her bir satırın aritmetik ortalaması hesaplanır. Bu şekilde de hiyerarşideki her bir öğeye ilişkin öncelik vektörleri bulunur. Ayrıca öz vektörün hesaplanabilmesi için çok çeşitli bilgisayar programları da geliştirilmiştir.

143 _{Kuruüzüm ve Atsan, a.g.e., ss. 83-105.}

144 _{Zeynep Çavdar, “ Fiyatlandırma Stratejilerinin Analitik Hiyerarşi Süreci ile Değerlendirilmesi :} Türk Otomotiv Sektöründe Bir Uygulama ”, ( Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesİ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006 ), s. 45.

145 _{Kuruüzüm ve Atsan, a.g.e., ss. 83-105.} 146 _{Çavdar, a.g.e., s. 46.}

4.2. ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİ YÖNTEMİNİN AŞAMALARI

Analitik Hiyerarşi Yöntemi ile karar verme süreci genel olarak aşağıdaki aşamalardan oluşur147:

• Karmaşık ve düzensiz bir problemin parçalara (alt öğelere) ayrılması; bir başka deyişle, problemin temel öğelerini ve bu öğeler arasındaki ilişkileri gösteren bir modelin oluşturulması,

• İlgili alt öğeleri bölüp düzenleyerek hiyerarşik bir yapı oluşturulması; burada oluşturulan hiyerarşik yapı öğeler arasındaki fonksiyonel bağımlılık ilişkisini yansıtacak şekilde olmalıdır. Bu ilişkileri oluştururken değerlendirmeler probleme ilişkin olarak elde edilen bilgileri ve karar vericinin sezgilerini de yansıtmalıdır.

• Aynı gruptaki diğer alt öğelere bağlı olarak yani alt öğenin algılanan önemine dayalı olarak, her bir alt öğeye sayısal değerler verilmesi; bir başka deyişle, değerlendirmelerin anlamlı sayılarla ifade edilmesi,

• Hiyerarşinin alt öğelerinin önceliğini belirlemek için bu değerlerin kullanılması,

• Karar seçeneklerini belirlemek için bu önceliklerin birleştirilmesi, genel sonuç için daha önceki aşamada elde edilen değerlerin sentez edilmesi,

• Daha önce alt öğelere verilen sayısal değerlerin değiştirilerek son kararın duyarlılığının analiz edilmesi, bir başka deyişle, öznel değerlerde değişiklik yaparak verilen kararın incelenmesidir. AHP, bir problemin çok kriterli öğelerinin öncelik durumunu bir hiyerarşi içerisinde belirlemeye ve temsil etmeye yarayan sistematik bir yöntemdir. Yöntem bu işlemi, karar problemini küçük parçalara ayrıştırma ve bu öğeleri karar vericinin tercihleri doğrultusunda ikili karşılaştırmalar yapma yoluyla gerçekleştirir.

Bir karar verme probleminin AHP ile çözümlenebilmesi için izlenmesi gereken süreç aşağıda aşamalara ayrılarak ayrıntılı olarak ifade edilmiştir.

4.2.1. AHP’DE KARAR PROBLEMİNİN TANIMLANMASI

Karar vericiler birbiriyle ilişkili öğelerden oluşan karmaşık bir sistemle karşılaştıklarında sağlıklı kararlar alabilmek için öncelikle bu sistemi iyi bir şekilde anlamaya çalışırlar. Fakat aynı yöntemi kullanmalarına rağmen değer yargılarındaki farklılıklarından dolayı aldıkları kararlar aynı olmayabilir. Çünkü farklı yargılar farklı önceliklerin oluşmasına ve farklı alternatiflerin seçilmesine yol açar. Bu nedenle de kullanılan yöntem aynı olsa bile yaklaşım özneldir. İşte, Analitik Hiyerarşi Prosesi ( AHP ) yöntemi de insan beyninin çalışması sırasında görülen bu doğal yöntem esas alınarak ortaya çıkarılmıştır148_{. Diğer bir deyişle, AHP} insanoğlunun karmaşık bir problemi nasıl algılayıp biçimlendirdiğini gözler önüne seren bir modeldir ve çeşitli gözlemler sonucu oluşmuştur149.

AHP kullanılarak çözülecek problemler için önce mümkün olduğu kadar ayrıntılı bir tanım yapılır ve bu tanımlar belli bir öncelik hiyerarşisine göre belirlenir150_{. Diğer bir deyişle AHP, karar problemini mevcut durumunun daha kolay} anlaşılabilmesini sağlayacak şekilde derecelendirmektedir. Hiyerarşinin en üst düzeyinde ana amaç, daha sonra kriterler ve alt kriterler ve en alt düzeyinde ise karar alternatifleri yer almaktadır. Ayrıca gerçekçi sonuçların elde edilebilmesi için AHP yöntemi, sadece nicel değil nitel öğelerin de hiyerarşiye dahil edilmesine olanak vermektedir. Diğer yandan gerçek yaşamda olduğu gibi grup halinde karar vermede görülen düşünce ayrılıkları ve çatışmaları da dikkate alınabilmektedir151. Bu nedenle de karar verme probleminin tanımlanması, iki aşamada gerçekleştirilir152:

• Birinci aşamada karar noktaları saptanır. Diğer bir deyişle karar kaç sonuç üzerinden değerlendirilecektir sorusuna cevap aranır.

• İkinci aşamada ise karar noktalarını etkileyen faktörler saptanır. Özellikle sonucu etkileyecek faktörlerin sayısının doğru belirlenmesi ve her bir faktörün detaylı tanımlarının yapılması, ikili karşılaştırmaların tutarlı ve mantıklı yapılabilmesi açısından önemlidir.

148 _{Karakaya, a.g.e., s. 14.}

149 _{Adıgüzel ve Dervişoğlu, a.g.e., s. 30.} 150 _{Sipahi ve Berber, a.g.e., ss. 1-25.}

151 _{Saaty, “ How to Make a Decision : The Analytic Hierarchy Process ”, ss. 19-43.} 152 _{Yaralıoğlu, a.g.e., ss. 129-142.}

4.2.2. AHP’DE KARAR PROBLEMİNE İLİŞKİN HİYERARŞİNİN