Türkiye’de son zamanlarda sayıları hızlı artan alışveriş merkezleri, tüketim dünyasının asla vazgeçemediği mekânlardan birisi olmaktadır. Yalnızca tüketime endeksli bir şekilde hayatımızda yer almayan alışveriş merkezleri, yaşantımızın merkezinde de kendisini kabul ettirmektedir. Alışveriş merkezleri netice itibariyle artık günlük yaşantımızda, alışveriş ve yaşam merkezleri olarak hak ettiği yerini almaktadır97. Bu bölümde alışveriş merkezi kavramı açıklandıktan sonra alışveriş
merkezlerinin genel özellikleri üzerinde durulacaktır. 2.1.1. Alışveriş Merkezi Kavramı
Alışveriş merkezleri; tüketicilere kolaylık sağlayan, farklı ürünler satan mağazaları bir arada bulunduran, birden çok ticari mal ve hizmetin bir arada olduğu rahat alışveriş olanağı sağlayan, sosyal aktivitelere yer veren, yemek alanları, sinema, banka, kuaför, eğlence ve kültür alanları gibi ziyaretçilerine; farklılık, rahatlık ve zaman kazanmasını sağlamak için hazırlanan kompleksler olarak tanımlanabilir. Ziyaretçilerin alışveriş merkezlerine rağbet göstermelerinin sebebi; özellikle büyük şehirlerin zorlu koşulları başta olmak üzere, zaman ve yüksek stres yaşayan bireylerin sorunlarından arınmak, günlük yaşamın sıkıntılarından kurtulmak için tercih ettikleri bilinmektedir. Kapalı çarşılar, alışveriş merkezlerinin ilk örnekleri olarak adlandırılabilir. Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul Beyazıt’ta bulunan Kapalıçarşı, çeşitli ürün karması ile günümüzde de ziyaretçileri tarafından rağbet görmektedir. Türkiye’de 1988 yılında faaliyete başlayan Galeria, bugünkü anlamda ilk alışveriş merkezi olma özelliğini taşımaktadır98. Türkiye’de alışveriş merkezi
sayısı her geçen gün hızla artmaktadır. Tüketiciler tarafından, genellikle hafta sonları ihtiyaçların karşılanması ve eğlence amacıyla ziyaret edilmektedir. AVM ziyaretçileri, sadece alışveriş amaçlı değil eğlence amacıyla da alışveriş merkezlerine gitmektedirler.
Alışveriş merkezleri, merkezi birimlerce gerekli biçimde araştırılan, planlanabilen, yönetilen ve yapılandırılabilen, perakende satış yapan dükkânların ve değişik hizmet gruplarını kapsayan komplekslerden meydana gelmektedir. Farklı hacimdeki satış birimlerini ve ticari işletme tiplerini içerisinde barındırabilen bu tür
97 Kazım Mert, “Tüketicilerin Alışveriş Merkezi Kavramına İlişkin Metaforik Algılarının
İncelenmesi”, Sakarya İktisat Dergisi, 2015, Cilt: 4, Sayı: 3, 1-18, s. 1.
37
kompleksler, tüketicilere ait belli bir gruba veya belirli bir alan içerisinde bulunan tüketicilere hizmet etmek maksadıyla kurulmaktadır. Alışveriş merkezleri bir başka ifade ile tüketicilere kolaylık ve rahatlık sağlayabilmek maksadıyla birçok mağaza ile daha fazla ticari ürünün bir arada bulunabileceği perakende satış komplekslerinden meydana gelmektedirler. Alışveriş merkezleri, belirlenen plan çerçevesinde bir araya gelerek perakende satış yapabilen ve çeşitli kategorilerdeki mağazaların oluşturduğu gruplarla birlikte küçük, özel malları satabilen perakende mağazaları, banka, sinema, kafeterya, pastane, eczane, kuaför gibi müşterilerine rahat bir ortam sağlamak maksadıyla çok sayıda mağazaların bir arada bulunabileceği, perakende satışlar yapabilen komplekslerden oluşmaktadır. Söz konusu komplekslerin önemli bir kısmı otopark kolaylığı sağlamakta ve son yıllarda birkaç yeni modelin denenmesi için faaliyetlerin yapıldığı ifade edilmektedir99.
2.1.2. Alışveriş Merkezinin Genel Özellikleri
Alışveriş merkezleri; ürün çeşitliliği, hizmet kalitesi ve tüketicilerin hepsi tek bir çatı altında toplayarak ihtiyaçlara cevap verebilmeyi hedeflemektedir. Bireylerin ve aile bireylerinin toplumsal ihtiyaçlarına hitap edecek aktiviteleri hazırlamak, şehirlere renk ve canlılık sağlamak bu hedeflere ulaşmak için yapılan stratejiler içerisinde yer almaktadır. Sanayileşme ve modernleşme süreci, üretici toplum yapısının bir sonucu olarak görülmektedir. Tüketim toplumuna geçişin bir yansıması olan, perakende sektöründeki tüketici ihtiyaçlarına daha iyi cevap verebilen bir anlayış ile alışveriş merkezleri, farklılık ve tematik yapıları ile günümüzde yer almaya devam etmektedir100. Alışveriş merkezleri ziyaretçilerine; planlı alışveriş, eğlence, sosyal
sorumluluk, sosyal yaşam gibi hayatın akışını kolaylaştıran alternatifler sunmaktadır. Günümüzde alışveriş merkezi terimi; plan ve mimari tasarımı, ziyaretçilerin her türlü ihtiyaçlarını karşılamalarını sağlayacak biçimde, birden çok farklı büyüklükteki mağazayı içerisinde barındıracak biçimde, alışveriş ihtiyaçları dışında zamanın en iyi şekilde değerlendirilmesine yönelik, değişik ihtiyaçların giderilmesi şekilde tasarlanmaktadır. Alışveriş Merkezleri, şehir dışında ve şehir merkezlerinde oluşmuş ve son yıllarda yaşam merkezi ve güç merkezi gibi değişik kavramları ve farklı büyüklükte hizmet sunan kompleksleri anlatmaktadır. Alışveriş Merkezi teriminin,
99 İbrahim Ethem Erdinç, “Müşteri İlişkileri Açısından Alışveriş Merkezlerinde Akıllı Teknoloji
Kullanımı”, Ajit-e Bilişim Teknolojileri Akademik Dergi, 2011, Cilt: 2, Sayı: 2, 1-9, s. 3.
100 Ünal Şentürk, “Tüketim Toplumu Bağlamında Boş Zamanların Kurumsallaştırdığı Bir Mekan:
Alışveriş Merkezleri”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2012, Cilt: 13 63- 77, s. 63.
38
değişik yazarlarca tanımı yapılırken; bu merkezin değişik özelliklerini de öne çıkararak yapmaktadırlar101.
Alışveriş yapılırken aynı zamanda dinlenme, yeme içme, eğlence, spor yapma, kişisel bakım gibi olanaklar sunabilen ve güvenilir ortamlarda, boş zamanı değerlendirilme imkânı sağlayan alışveriş merkezleri, giderek birer cazibe merkezi haline dönüşmektedir. Teknolojik ve ekonomik gelişmeler sonunda AVM’lerde yapılan alışverişler, tüketici için rahat, kolay, zevkli, güvenli, çeşitli ve daha ekonomik bir hale gelmektedir. Alışveriş mekânlarının, gelirleri yüksek seviyede olan kurum ve kuruluşların aradığını daha kolay bulabileceği, buralarda gelirleri düşük seviyede olanların da rahatlıkla alışverişlerini yapabilecekleri, kısacası toplumun geniş bir kesimine hitap edebilecek şekilde planlanabildikleri açıkça görülmektedir102.
21. yüzyılda alışveriş merkezleri, tüketicilerinin her türlü ihtiyaçlarını karşılamayı hedefleyen dinamik, canlı ve çağdaş yaşam merkezi olarak kabul edilmektedir. Çağımızda artık alışveriş merkezleri şehirlerin sanatsal yapısı şeklinde kurulmaktadır. Merkezi yönetimler tarafından idare edilmesi sebebiyle; tek imaja sahip, tek mülkiyet altında ve geleneksel alışveriş imkânları dolayısıyla da diğer alışveriş merkezlerinden ayrılabilmektedir. Alışveriş merkezleri, ihtiva ettiği ticari faaliyetlerin çeşitliliği, yayıldığı alanların genişliği, yatırımların ekonomik değeri ve ortak çalışma saatlerinin uzun olması nedeniyle diğerlerinden farklılık gösterebilmektedir. Özel olarak tasarlanmış mimari gereğince sanatsal yapı olarak değerlendirilmekte ve ayrıca zamanımızın kültürel ve ekonomik sembolleri olarak görülmektedir. Böylece, tüketicinin alışveriş ihtiyaçlarını çağdaş bir anlayış ve örgütlü bir yapı ile çözümlemeyi hedefleyen alışveriş merkezlerini “modern alışveriş merkezi” olarak tanımlamak mümkündür. Modern alışveriş merkezleri herhangi bir bilim dalında değişik yazarlar tarafından farklı şekillerde tanımlanmaktadır. İçerik açısından bakıldığında bu tanımlar, her ne kadar değişik şekillerde yapılsa da bu tanımların aynı noktada birleştikleri görülmektedir103.
101 Oylum Korkut Altuna, Alışveriş Merkezleri, Beta Basım Yayın, İstanbul, 2012, s. 93. 102 Sinem Güdüm ve Aslı Anıl Deniz, “Süper’ AVM için ‘Hiper’ Teknoloji Kullanımı”, Ajit-e Bilişim Teknolojileri Akademik Dergisi, 2011, Cilt: 2, Sayı: 2, 1-12, s. 3.
103 Vasfiye Özlem Akgün, Modern Alışveriş Merkezlerinin Tüketici Davranışları Üzerindeki Etkisi
ve Konya İlinde Bir Uygulama, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, 2008, ss. 154-155 (Yayımlanmamış Doktora Tezi).