Finans piyasalarına 1970’li yılların başından itibaren giren menkul kıymetleştirme olgusu, başta Amerika Birleşik Devletleri’nde olmak üzere tüm batılı sermaye piyasalarında hızlı gelişmelerin yaşanmasına neden olmuştur. Aktiflere ilişkin nakit akımlarının menkul kıymete dönüştürülmesi olarak ifade edilen menkul kıymetleştirme sayesinde hem varlıklara likidite kazandırılmakta hem de kurumlara yeni bir kaynak yaratma imkânı doğmaktadır. Hukuksal olarak farklı kurumların birbirleriyle ilişkisi sonucunda gerçekleşen menkul kıymetleştirme kapsamında başta ipotek kredilerine olmak üzere, otomobil kredilerine, kredi kartı alacaklarına ve finansal kiralama sözleşmelerinden kaynaklanan alacaklara dayalı pek çok farklı alanda ihraçlar gerçekleşmektedir. İlk defa 1970 yılının Şubat ayında ABD'de fikir aşamasından uygulamaya geçen menkul kıymetleştirme olgusu, Amerikan Hükümeti'ne bağlı bir kuruluş olan “Hükümet Ulusal İpotek Birliği” (Government
National Mortgage Association-GNMA veya Ginnie Mae) tarafından ödeme
aktarmalı (pass-through) menkul kıymetler şeklinde başlamıştır. İlk örnekler, Ginnie Mae tarafından ipotek kredilerinden doğan alacakların menkul kıymet haline getirilerek yatırımcılara satılması şeklinde olmuştur (Hepşen, 2005: 17–18). Ginnie Mae’nin, 1970 yılındaki ilk ipoteğe dayalı menkul kıymet ihracından sonra bu menkul kıymetler 1980’lerde 200 milyon dolar, 2007’de de 2 trilyon dolar seviyelerine ulaşmıştır (Markham, 2011: 379).
Amerikan Kongresi 1970 yılında, ikinci el ipotek piyasasını daha da derinleştirmek amacı ile “Federal Konut Kredisi İpotek Şirketi”ni (Federal Home
Loan Mortgage Corporation-FHLMC veya Freddie Mac) kurmuştur (Kendall ve
Fishman, 2000: 2). Freddie Mac, ipoteğe dayalı menkul kıymetleri 1971 yılında ihraç etmeye başlamıştır (Tymoigne ve Wray, 2013: 132).
Başlangıçta kamu kurumları tarafından ihraç edilen menkul kıymetler, kısa zamanda özel sektör tarafından da benimsenerek yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır (Hepşen, 2005: 21). Özel sektöre ait ipoteğe dayalı menkul kıymetler ilk kez Salomon Brothers işbirliğinde Bank of America tarafından 1977’de ihraç edilmiştir (McCarty vd., 2013: 141).
1980’lerin ortası Wall Street’de kayda değer finansal yeniliklerin dönemi olmuştur, bunlardan birisi de teminatlı ipotek yükümlülükleridir. Teminatlı ipotek yükümlülükleri, finansal mühendisliğe dayanan yapılandırılmış finans ve aktif havuzunun başlangıcı olmuştur (Riddiough, 2011). Teminatlı ipotek yükümlülükleri, Larry Fink tarafından 1983 yılında Freddie Mac için yaratılmış olan üründür ve gayrimenkul ipotek yatırım araçları (Real Estate Mortgage Investment Conduits -
REMICs) olarak da bilinmektedir (Markham, 2011: 381).
Sonraki büyük aşama, ipoteklere dayanmayan ancak otomobil kredileri, kredi kartı alacakları, finansal kiralama alacakları gibi diğer aktifler ve alacaklara bağlı olan varlığa dayalı menkul kıymet (VDMK) yapılarının geliştirilmesidir. Böyle bir işlem ilk kez 1985 yılında gerçekleştirilmiştir (Senanayake, 2010: 12). 1985
yılının Mart ayında Sperry Lease Finance Corporation varlığa dayalı ilk menkul kıymetleştirme uygulamasını gerçekleştirmiş, 192,5 milyon dolarlık halka arzı piyasaya sürmüştür. Bu ödeme aktarmalı menkul kıymetler bilgisayar finansal kiralama alacaklarına dayalı bir havuz oluşturularak garantiye alınmıştır. (Greenbaum ve Thakor, 2007: 346). O yıldan beri de menkul kıymetleştirme süreci için yeni aktif sınıfları oluşturulmaya devam etmektedir.
Avrupa'da ilk kez 1985 yılında İngiltere’de başlayan menkul kıymetleştirme uygulamaları daha çok ipotek destekli tahvillerin satılması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Fransa'da ise menkul kıymetleştirme uygulamaları, resmi otoritenin 23 Aralık 1988 tarihinde aldığı karar uyarınca yürürlüğe girmiş, böylece bankalar ve mali kurumlar kredilerini alınıp satılabilir menkul kıymetler haline getirmişlerdir. Bu alandaki ilk uygulamayı 1990 yılının Nisan ayında Credit Lyonnais, tüketici kredilerine dayalı tahvil ihracı şeklinde gerçekleştirmiştir (Hepşen, 2005: 21).
Aşağıda yer alan tabloda, menkul kıymetleştirmenin ortaya çıkışı ve gelişimine ilişkin olarak ABD ve Avrupa’daki öncül uygulamaları verilmiştir.
Tablo 3. ABD ve Avrupa'da Öncül Menkul Kıymetleştirme Uygulamaları
ABD 1970 Hükümet Garantili Ödeme Aktarmalı ilk Menkul Kıymet İhracı ABD 1977 Özel Sektör Ödeme Aktarmalı ilk Menkul Kıymet İhracı ABD 1985 Varlığa Dayalı İlk Menkul Kıymet İhracı
(Bilgisayar Finansal Kiralama Alacakları)
ABD 1985 Otomobil Kredisine Dayalı İlk Menkul Kıymet İhracı ABD 1986 Kredi Kartı Alacaklarına Dayalı İlk Menkul Kıymet İhracı İNGİLTERE 1985 İpoteğe Dayalı İlk Tahvil İhracı
FRANSA 1990 Tüketici Kredilerine Dayalı İlk Tahvil İhracı
Kaynak: Hepşen, A. (2005): Bir Finanslama Yöntemi Olarak Menkul Kıymetleştirme: İpoteğe Dayalı
Menkul Kıymetleştirme ve Türkiye Uygulaması, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, Yayın No: 2005-13,
Finans piyasalarında 1970 yılının başından bu yana varlığını sürdüren menkul kıymetleştirme işlemlerinin öncül uygulamalarını ve özet olarak gelişimini inceledikten sonra günümüzdeki işlem hacimlerine de bakmak gerekmektedir. Dünya genelinde menkul kıymetleştirme işlem hacmi 2014 yılında yaklaşık 636 milyar dolar, 2015 yılında ise yaklaşık 655 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2016 yılının 9 aylık ihracı ise yaklaşık 436 milyar dolar seviyelerindedir. 2016 yılı 9 aylık verilerinin 2015 yılı 9 aylık verileri ile ihraç hacmi, işlem sayısı ve pazar payı bazında karşılaştırması aşağıdaki tabloda detaylı olarak gösterilmektedir.
Tablo 4. Dünya Genelinde Menkul Kıymetleştirme Hacmi
9Aylık–16 İhraç Milyon $ İşlem Sayısı Pazar Payı (%) 9 Aylık–15 İhraç Milyon $ İşlem Sayısı Pazar Payı (%) 15/16 % Değişim US Public ABS 75,458.7 79 17,3 82,948.7 99 16,2 -9,0 US Rule-144A ABS 94,509.1 211 21,7 89,853.7 199 17,6 5,2 US Prime MBS ve Re-Remics 4,965.9 19 1,1 26,572.9 89 5,2 -81,3 US CMBS 105,254.8 221 24,1 119,713.6 202 23,4 -12,1 Non-US ABS ve MBS 90,070.4 122 20,7 89,250.6 153 17,5 0,9 Non-US CMBS 1,452.2 5 0,3 5,202.5 14 1,0 -72,6 Dünya Geneli CLOs ve CDOs 64,314.2 148 14,8 97,811.6 196 19,1 -34,2 Dünya Geneli TOPLAM 435,997.4 805 100,0 511,353.7 952 100,0 -14,7 Kaynak: Asset-Backed Alert Issuance, “Worldwide Securitization Volume”,
https://www.abalert.com/rankings.pl?Q=105 (28.11.2016).
Menkul kıymetleştirmenin 2006–2015 yılları arasındaki işlem hacmi ise aşağıdaki grafikte görülmektedir. Burada en göze çarpan nokta 2006 ve 2007 yıllarında 2 trilyon dolar civarında olan işlem hacminin 2007 yılından sonra bir azalış eğilimine girmesi ve 2010 yılında şiddetli bir düşüş göstermiş olmasıdır. Dünya genelinde menkul kıymetleştirme işlem hacmi 2006 yılında 2,5 trilyon dolar seviyesine ulaştıktan bir yıl sonra ABD ipoteğe dayalı menkul kıymetleri ve CDO’larda, Büyük Buhrandan beri en kötü finansal krizi ateşleyen bir çöküş başlamıştır (Shenn, 2013: www.bloomberg.com).
Grafik 1. Dünya Genelinde Menkul Kıymetleştirme Hacmi (2006–2015) (Milyar $)
Kaynak: Asset-Backed Alert Issuance, “Worldwide Securitization Volume”,
https://www.abalert.com/rankings.pl?Q=105 (8.12.2016).