Aile Ortamında Görülen Problem Davranışlarla Baş Etme Stratejileri

Aile ortamında problem davranışlarla baş etmeyi üç ana aşamada ele alabiliriz.

Bunlardan ilki aile ortamını düzenleyerek problem davranışların çıkmasını engellemek, ikincisi bu davranışlar çıktıktan sonra müdahale etmek, üçüncüsü ise tüm bu müdahalelere rağmen sonuç alınamazsa çevresel destek sağlamaktır.

Problem Davranışları Önleme Stratejileri

• Tepkisel/müdahaleci ebeveyn olma yerine demokratik ebeveyn olmaya çalışınız.

• Özel yetenekli çocuğa yönelik yüksek ya da düşük beklenti içine girmeyiniz.

Rekabetçi yarışmacı bir ortam sunmayınız.

121

• Çocuğunuz istemediğiniz bir şey yaptığında ona kızma, ceza verme, küsme gibi davranışlar sergilemeyiniz. Ev içinde ebeveynlerin de uygun davranışlar sergileyerek çocuğa model olması önemlidir. Örneğin anne ya da baba çocuğunun odasına girerken kapıyı çalmıyorsa çocuk da ebeveynlerinin odasına girerken kapıyı çalmayacaktır. Sonra ona kızmanın hiç bir faydası olmayacaktır.

• Ev ortamında çocuk ne çok serbest olmalı ne de aşırı katı kurallarla yetiştirilmelidir. Her çocuk gibi özel yetenekli çocuk da kurallara ihtiyaç duyar. Bu nedenle çocuğunuzun yaşına uygun kurallar belirleyiniz. Evin işleyişi ve düzeni için çocuğunuz ne yapması gerektiğini bilmelidir. Kural belirlerken bu kuralın neden koyulduğunu ona izah etmelisiniz. Unutmayın ki özel yetenekli çocuklar mantıklarına uymayan kurallara uymakta zorlanırlar. Ev içinde, olmazsa olmaz kuralları belirlerken çocuğun da görüşlerini ve onayını alınız. Bu onun kuralları benimsemesine ve uymasına yardımcı olacaktır. Kurallara siz de uyunuz.

Kurallara uymayı alışkanlık hâline getirene kadar (çok sık olmamak kaydıyla) eve geldiğinde bir kez hatırlatmanız yararlı olacaktır. Çok fazla kural belirlememeye özen gösteriniz. Örneğin çocuk yedi yaşındaysa en fazla yedi kural belirleyiniz.

Kurallara uyunca bundan duyduğunuz memnuniyeti dile getiriniz.

• Ev içinde problem davranışların önlenmesinde etkili olan bir diğer düzenleme ise evin fiziksel koşullarını uygun hâle getirmektir. Bu kapsamda evin ses düzeyi, ışıklandırması, ısısının çocuğun ihtiyaçlarına uygun olarak yapılması önemlidir.

Çok sıcak veya karanlık bir ortam çocuğun ders çalışmasını etkileyebilecektir.

Bazı evlerde birçok odada televizyon olduğu görülmektedir. Bu tip evlerde çocukların dikkatinin çabuk dağılması oldukça kolaydır.

122

• Problem davranışların önlenmesinde buna zemin hazırlayan olayları önlemek de çok önemlidir. Bu kapsamda çocuğun ruhsal ve fiziksel ihtiyaçlarının farkında olmak ve gidermek gereklidir. Örneğin açlığı, susuzluğu veya uykusuzluğu gidermek, hasta ise doktora gitmesini sağlamak önleyici tedbirlerdir.

• Bazı ebeveynler çocuklarının kendilerinin sözünü dinlemediğinden yakınmaktadır. Bunun birçok farklı nedeni olabilir. Ancak ebeveynlerin yönerge verme biçimleri de burada önemli bir etkendir. Bunun için yönergenizi açık/

anlaşılır ifade ediniz. Çocuk özel yetenekli de olsa bir iki eylemden fazla yönerge vermeyiniz (Kızım okuldan geldin, hemen çantanı odaya bırak, banyoda elini yüzünü yıka, odana git üstünü değiştir, gelirken de terliklerimi getir, derseniz çocuk bunları yapmayacaktır.). Çocuğa fark ettirmeden yönergeyi yerine getirip getirmediğini kontrol ediniz. Gerekirse tekrar ediniz. Ancak sürekli tekrar etme çocuğu duyarsızlaştırır. Yönergeye uyunca ara sıra bunu pekiştiriniz.

• Akademik başarılarının yanı sıra sosyal davranışları ödüllendirmeyi de ihmal etmeyiniz. Çocuğa olumsuz davranışını sürekli hatırlatmayınız. Bunun yerine kuralları açık bir şekilde tekrarlayınız.

Ödüllendirmenin yararlı mı yoksa zararlı mı olduğu alanyazında çok tartışmalı bir durumdur. Ancak bunu sağlamak her zaman mümkün olmamaktadır. Doğru kullanılırsa ve uygun davranışın hemen ardından ödüllendirilirse etkili olduğu söylenebilir. Çocuğun yaşına ve özelliklerine göre belirlenmiş uygun ödüller olumlu davranışları arttırır. Bu ödüller zamanla geri çekilerek uygun davranışın çocukta içselleştirilmesi sağlanabilir. Ödül kullanımı çok dikkat edilmesi gereken bir uygulamadır.

123

• Özel yetenekli çocukların güçlü bir belleğe sahip olmaları kendilerine verilen sözleri unutmamalarını sağlamaktadır. Bu çocuklara verilen sözler yerine getirilmediğinde çocukların hayal kırıklığı, güven sorunu yaşamaları ve davranış problemleri sergilemeleri olasıdır. Bu nedenle tutamayacağınız sözü vermeyin, verdiğiniz sözü mutlaka tutunuz.

• Problem davranışların ortaya çıkmasını önlemede en etkili stratejilerden biri de “uygun davranış öğretimi”dir. Bu yöntemde temel amaç çocuğun iletişim becerilerini geliştirmek ve kendini yönetmesini sağlamaktır. Bunun için çocuğa yeni ve işlevsel beceriler öğretilir. Bu beceriler; mola isteme, amaç belirleme, yardım isteme, çizelge takip etme, duygularını açıklama, kurallara uymak üzere destek kullanma, ilgi isteme, izin isteme, kendini yönetme olarak örneklendirilebilir.

• Bunlardan kendini yönetme çocukların kendi davranışlarını izlemelerine yardım etmek üzere kullanılan bir stratejidir. Kendini yönetme; çocuğun kendi başına amaç belirlemesi, bu amaca ulaşmak için çaba sarf etmesi gibi birçok farklı davranışı içerir. Bu yöntemde çocuk amaca ulaşmak için kendini talimatlandırma, öz düzenleme ve kendini izleme gibi farklı stratejileri bir arada kulanır. Bunları yaparken de kontrol listeleri, ders çalışma çizelgeleri gibi araçlarla yaptıklarını izleyebilir. Özellikle çalışma becerisi zayıf olan, ödevlerini yapmakta zorlanan ve geleceğe ilişkin gerçekçi hedefler belirleyemeyen çocuklarda etkili bir yöntemdir. Eğer böyle çocuklara haftalık ders planı yapma, günlük çalışma çizelgesi hazırlama gibi beceriler öğretilirse çocuk çalışmalarını daha iyi organize

124

edebilecektir. Çocuk gerçekleştirdiği her aşamayı çizelge vb. şeye kaydederek hem kendi ilerlemesini görebilecek hem de hedefine ne kadar yaklaştığını takip edebilecektir. Böylece çocuğun ders çalışma ya da ürün geliştirme sürecinde motivasyonu artacaktır.

• Özel yetenekli çocuklar bazen ödevlerini yapmakta zorlanabilirler.

Mükemmeliyetçilik özellikleri nedeniyle bazı konulara takılıp onu çözmek için çok fazla zaman harcayabilirler. Yada çözemedikleri bir soru ya da sorun ile karşılaştıklarında aşırı şekilde sinirlenebilir, nesnelere zarar verebilirler. Böyle durumlarda çocuğun öfkesini kontrol etmesi ve bir yetişkinden yardım istemesi çocuğa öğretilirse bu tip problem davranışların ortaya çıkması önlenecektir.

Bu kapsamda, gereksinim duyan çocuğa genellikle uygun yardımı sağlayınız.

Ancak yardım tuzağına düşüp çocuğun görevini siz üstlenmeyiniz. Çocuğun zorlandığı becerinin nasıl yapılacağını/sorunun nasıl çözüleceğini ona anlatınız.

Yapamadıkları beceri için çocuğa model olunuz. Çocuk istenen beceriyi doğru sergilediği zaman onu onaylayınız.

• Tekrarlayan görevleri sürdürememek özel yetenekli çocukların evde ve sınıfta sergiledikleri sorunlardan biridir. Özel yetenekli çocuklar tekdüze etkinliklerden ve rutin ödevlerden çabuk sıkılabilirler. Bu nedenle etkinliği tamamlamak istemeyip ilgilerini başka bir alana yöneltebilirler. Böyle durumlarda bu çocuklar öğretmenler ve aileleri tarafından derse karşı ilgisiz, olumsuz ve problemli öğrenci olarak algılanabilirler. Bu nedenle konu, etkinlik ve ödev seçiminde çocuğun yeterliliği, ilgi ve isteklerini dikkate alınız.

125

Örneğin kitap almaya birlikte gidin ve onun seçmesine izin veriniz. Bilgisayarla oynamayı seviyorsa konu öğretiminde multimedya tabanlı uygulamalar kullanabilirsiniz.

• Ödevlerini yaparken zor olanları kolay olanlar arasına yerleştirmek de etkili olabilir. Bu kapsamda önce kolay olan bir görevi yapması çocuğun motivasyonunu arttıracaktır. Gerekirse çocuğun programında değişiklikler yapabilirsiniz.

Örneğin çocuk hem okula hem de akşam kursuna gidiyorsa ve ödevlerini yetiştiremiyorsa çocuğun programını değiştirebilirsiniz.

• Özel yetenekli çocuklar bazen ilgi istemekten çekinebilir ya da duygularını açıklamakta zorlanabilirler. Bazen de ders çalışma ya da ebeveynleriyle yaptıkları etkinlikten sıkılabilirler. Böyle durumlarda da çocuğa mola ve izin isteme davranışı öğretilmeli ve sıkıldığını, üzüldüğünü ya da konuşmak istediğini rahatlıkla söylemesi desteklenmelidir. Bunun için evde siz de duygularınızı sıklıkla ve açıkça dile getiriniz. Çocuğunuzu, eşinizi, işinizi sevdiğinizi bolca söyleyiniz. Evde etkinlik yaparken nadir de olsa sıkıldığınızı ve mola istediğinizi söyleyebilirsiniz. Bu tip davranışları kararında sergilerseniz çocuğunuz da gerektiğinde bu davranışları modelleyecektir.

• Özel yetenekli çocukların yüksek düzeyde zihinsel ve fiziksel enerjileri vardır ve birçok durumda tez canlılık (overexcitability) sergilerler. Bu nedenle ilgileri ve dikkatleri kimi zaman dağılabilir ve hareketli bir görünüme sahip olabilirler.

Bunun yanı sıra çok fazla soru sormaları ve meraklı olmaları da bazen soruna neden olabilir. Özel yetenekli çocukların bir amaca ulaşmak için hareketli

126

davranışlar sergileyebileceğini unutmayınız. Fiziksel enerjisini atması ve doğru bir noktaya aktarmasını sağlayınız. Bu kapsamda çocuğu, yaşına ve özelliklerine göre spor aktivitelerine yönlendirilebilirsiniz. Çocuğunuzu parka, yürüyüşe ya da doğa gezisine götürebilirsiniz. Eğer bunları yapmak mümkün olmuyorsa çocukla birlikte evde eğlenceli ve enerjilerini atabilecekleri etkinlikler yapmanızda fayda vardır. Ancak yapılan etkinliklerin amacı, kuralları, başlama ve bitiş sürelerinin, bir sonraki etkinliğe geçmek için yapılması gerekenlerin önceden çocuğa açıklanmasında fayda bulunmaktadır. Özel yetenekli çocuğun zihinsel enerjisini de doğru yönlendirmelisiniz. Merak ve soru sorma davranışlarına olumsuz tepki vermeyiniz. Öğrenme arzusunu ve isteğini engellemeyiniz. Ona doyurucu cevaplar veriniz ya da bu cevapları bulması için yönlendiriniz.

• Özel yetenekli çocuklar günlük aktivitelerde bazen sakar, dikkatsiz ve yavaş olabilirler. Çünkü bazı zamanlarda hayallere dalıp dikkatleri dağılabilir. Özel yetenekli çocuklar gelişim alanlarındaki uyumsuz durumdan dolayı güçlü zihinsel gösteriler yapabilirken parmak emmek, ayakkabısını bağlayamamak gibi çevrelerince kabul edilmeyen veya şaşırtıcı bulunan davranışlar sergileyebilirler.

Böyle durumlarda şaşırmayın, kızmayın ve çocuğa olumsuz tepki vermeyiniz.

Onun çocuk olduğu gerçeğini hatırlayınız. Kısaca yapması gerekeni ona gösterin ya da açıklayınız.

Problem Davranış Ortaya Çıktığında Müdahale Stratejileri Buraya kadar çoğunlukla problem davranışların önlenmesinde işe yarayabilecek bazı öneriler sunulmuştur. Bazen de problem davranışlar önlenemez.

127