Aile ve evlilik ilişkisi sosyal değişimlerden en çok etkilenen sistemlerdendir. Bu sistemlerde yaşanan problemlerin çözümünde ruh sağlığı kuruluşları ve konu ile ilgili kurumlar destek vermektedir. Günümüzde yaygın olan yaklaşım ise problem çıkmadan önce ya da var olan problem büyümeden önce evli çiftleri bu konuda eğitmektir. Bu amaçla aile ve çift ilişkisi içinde temel yeterlilikleri geliştirmek amacı ile psikososyal eğitim amaçlı çalışmalar ortaya çıkmıştır.
Psikososyal eğitim amaçlı çalışmalar “önleyicilik” üzerine odaklanmıştır. Genel olarak önleyicilik gelecekte ortaya çıkabilecek istenmeyen olay ve durumları önlemek için şimdiden bazı önlemler almak ya da gelecekte istenen olay ve durumları arttırmak için bazı etkinliklerde bulunmaktır (Albee ve Ryan, 1998). Önleyici programların, özellikle evlilik öncesinde, çiftlerin iletişim kalitelerini arttırma, çatışma konularının çözümü ile ilgili yol gösterme ve çift arasındaki yakınlığı destekleme özelliği bulunmaktadır (Storaasli ve Markman, 1990).
Önleme programları uygulandığı popülasyona göre; birincil/temel önleme, ikincil önleme, üçüncül önleme olarak üç kategoride sınıflanmaktadır. Birincil/temel önleme herhangi bir bozukluğu olmayan bireylere onları korumak amacı
gütmektedir. İkincil önleme; bozukluğun henüz başlangıç aşamasında tespit edilip onu önlemeye yönelik çalışmaları, üçüncü aşama ise bireyi rehabilite etmeyi ve bozukluğun etkilerini azaltmayı amaçlamayan çalışmaları içermektedir (Kenny vd., 2002). En çok tercih edilen ise birincil/temel önleme yaklaşımlarıdır. Daha geniş bir tanımla temel önleme risk altında olan, risk altında olma olasılığı yüksek kişilerin potansiyel sorunlarını önceden tespit edip, gerçek müdahalelerden önce dolaylı ya da dolaysız olarak verilen bir hizmettir (Korkut, 2003). Uzman yardımına başvurma genelde ileri safhalarda olmakla beraber erken safhalarda gerçekleştirilecek profesyonel bir müdahale, çok daha fazla fayda sağlamaktadır (Kertsen, 1990).
Bu çalışmalarda sosyal problem alanlarına yönelik bilgilendirme ve eğitim programları sivil toplum kuruluşları, üniversiteler, yerel yönetimler ve danışmanlık hizmeti veren kurumlar tarafından verilmektedir (Ergin, 2010).
Yurt dışı ve yurt içinde evlilik ve aile ile ilgili problem alanlarına yönelik önleyici çalışmalar yapılmaktadır. Evlilik ilişkisini geliştirici programlar genel olarak üç farklı yapıda şekillenmektedir;
1. Evlilik adayı gençleri güçlü evlilik birliği kurmalarına hazırlayan seminer ve eğitim çalışmaları,
2. Evlilik öncesi dönemde evliliğe ve aileye hazırlayan grupla danışmanlık, 3. Çift ve aile danışmanlık hizmetleri (Ergin, 2010).
Aile bireyin en temel ihtiyaçlarını karşıladığı sosyal bir çekirdektir. Aile, sosyal bir alan olması ve tamamen insani fonksiyonlarından ötürü zaman zaman çeşitli yaşamsal problemlerle karşılaşmaktadır. Bu durumda ailenin katılımıyla aile ilişkilerine olumlu müdahalelerde bulunmak mümkündür. Bu bölümde önleyici rehberlik hizmeti olan aile ve evlilik ilişkisi geliştirmeye yönelik eğitim programları ile ilgili bilgi verilecektir.
Evliliği geliştirme programları önce 60’lı yıllarda İspanya’ da kilise kapsamında başlamıştır. İlk dönemlerde evlilik ilişkisi geliştirme programlarının dini
organizasyonlar tarafından yapılandırılmış programlar şeklinde yürütüldüğü görülmektedir. 1962’de Vera ve David Mace, çiftlere sorunlar başlamadan yardımcı olmak amacı ile 8 çiftle ilk evlilik eğitimi çalışmalarına başlamıştır. Vera ve David Mace’in evlilik kursu girişiminden sonra Carl Clarke evlilik ilişkisinde farkındalığı ve iletişimi arttırmak amacı ile 120-150 dakikalık 6 oturum halinde yapılandırılmış önleyici ve gelişimsel evliliği geliştirme programını oluşturmuştur. İspanya’da Peder Gabriel Calvo evli çiftlerin ilişkilerini geliştirmeleri için pratik bilgiler sunma amacı ile hafta sonu katılımlı Evlilik Etkileşim Grubunu (Marriage Encounter) kurmuştur. 1970’ler ve 1980’ler evlilik eğitimi kurslarının yaygınlaştığı ve geliştiği dönemlerdir. Bu yıllarda Çift Evlilik Geliştirme Derneği ACME’nin (Association for Couples in Marriage Enrichment: ACME) “iyi bir evlilik için çalışmaya kendimle başladık” sloganı ile kurulmuştur. ACME dünya çapında bir organizasyon halini alırken aynı şekilde Peder Gabriel Calvo’nun kurduğu Evlilik Etkileşim Grubu (Marriage Encounter)’da hızla tüm dünyaya yayılmıştır. Evlilik etkileşim grubu her sene en az 250.000 çifti eğitmeye başlamış bir hareket haline dönüşmüştür (Canel, 2007; Kalkan, 2002; Dinkmeyer ve Carlos, 1985).
Dünyada en yaygın kullanılan evlilik ilişkisi geliştirme programlarından bazıları aşağıda özetlenmiştir.
Mace ve Mace’in “ACME” (Association for Couples in Marriage Enrichment) Programının amacı eşlerin kendileri ile ve eşleri ile ilgili farkındalıklarını arttırmaktır. Bu amaçla demokratik bir grup ortamı yaratılmış ve yaşantısal öğrenme yöntemleri kullanılmıştır. Program beş oturumda etkili iletişim becerileri, problem çözme becerisi ve çatışma çözme gibi konularda yapılandırılmış alıştırmalarla katılımcılara yeterlilik kazandırmaktadır (L’Abate ve Sloan, 1984).
Miller, Nunnally ve Wackman’ın “Minnesota Çift iletişim Programı” (Minnesota Couples Communication Program (MMCP), didaktik sunumlu, alıştırmaların ve çiftlerin iletişim becerilerini geliştirmek amacı ile ev ödevlerinin verildiği yapılandırılmış standart bir programdır. Programın amacı çiftin kendi ve eşi ile ilgili farkındalığını ve evlilikten aldığı doyumu arttırmak için iletişim becerilerini kazandırmaktır. Programın temeli sistem teorisine, karşılıklı iletişim teorisine ve aile
yaşam döngüsü modeline dayanmaktadır. Program 5-10 çiftle üçer saatlik dört oturumdan oluşur (Wampler ve Sprenkle, 1980).
Guerney’in “İlişkiyi Geliştirme Programı” (Relationship Enhancement Program) sosyal öğrenme yaklaşımı ve danışan merkezli yaklaşımı temel almaktadır. Programın amacı çiftlerin iletişim, çatışma çözme, empati kurma becerilerini geliştirmek, duygularının farkında olmalarına ve işlevsel olmayan alışkanlıklarını değiştirmelerine yardımcı olmaktır. (Cavedo ve Guerney, 1999).
L’Abate’nin “Yapılandırılmış Gelişim Programı” (Structured Enrichment Program) sosyal öğrenme ve bilişsel davranışçı yaklaşımlara dayanan eklektik yapılandırılmış bir programdır. Program iletişim becerileri, çatışma çözme, problem çözme ve davranışsal becerilerin geliştirilmesine yönelik hazırlanmış bir saatlik 6 oturumdan oluşmaktadır (L’Abate ve Weinstein, 1987).
“TIME” (TIME for a Better Marriage) programı çiftlere sevgi dolu destekleyici bir ilişki için gerekli becerileri yaşantılar yoluyla öğretmek için hazırlanmıştır. Bu program 10 oturumdan oluşmaktadır. Oturumlarda çatışma çözme becerisini öğrenme ve uygulama, ilişkiyi etkileyen faktörleri belirleme, kişisel ve ilişki için amaç oluşturma ve davranışlarının sorumluluğunu alma, evliliği destekleyici seçimler yapma gibi yeterlilikler rol oynama, davranışsal anlaşmalar ve olumlu pekiştireç yolu ile çiftlere öğretilmektedir (Dinkmeyer ve Carlos, 1985).
Gottman’ın “Evlilik Laboratuarı” (Marriage Laboratory) evliliklerinde sorun yaşamamış bireylere yönelik olarak hazırlanmıştır. Program sosyal öğrenme ve bilişsel davranışçı kuramlara dayanan eklektik bir yapıdadır. İki gün süren programda altı ay boyunca üç ayda bir izleme çalışması yapılmaktadır. Program iletişim, problem çözme ve çatışma çözme becerilerinin geliştirilmesini içermektedir (Gottman ve Gottman, 1999).
Sağlıklı bir evliliğin temeli çiftin evlilik öncesinde evliliğe ne derece hazır olduğu ile bağlantılıdır. Bireylerin evlilik öncesinde kendilerini, eş adayını ve evlilik ilişkisini tanımaları için evlilik öncesi programlar hazırlanmıştır. Bu programlar, bireylerin evlendikten sonra evlilik ilişkisinden doyum sağlama ve ilişkilerini
zenginleştirmek için çeşitli bilgi ve becerileri kazandırmayı amaçlayan eğitim süreçleridir (Senediak, 1990). Eşlerin evlilik öncesinde kendilerini ve eş adayını tanımaları, evlilikten beklentilerinin belirginleştirmeleri, muhtemel sorunlar için çözüm becerileri kazanmaları, birbirleriyle uyumlu ve uyumsuz yönlerinin keşfetmelerine imkan sağlayarak ilişkinin sürmesine ve gelişmesine katkı sağlamaktadır (Yılmaz ve Kalkan, 2010).
“PREP” (Prevention and Relationship Enhancement Program), en yaygın kullanılan evlilik öncesi ilişki geliştirme programıdır. Sosyal öğrenme ve bilişsel davranışçı yaklaşıma dayanan programın amacı iletişim becerileri, çatışma çözme ve problem çözme becerilerini kazandırmaktadır. İki saatlik altı oturum halinde sürdürülmektedir (Stanley vd., 1999).
Evlilik öncesi ilişki geliştirme eğitimlerinden biri Parrott ve Parrott tarafından geliştirilen “SYMBIS” (Saving Your Marriage Before It Starts) “Evliliğe Başlamadan Önce İlişkinizi Koruyun” modelidir. Program Bowen’in aile-sistem yaklaşımına ve bilişsel-davranışçı yaklaşıma dayanmaktadır. “SYMBIS” model benlikten ayrışmayı güçlendirmek yolu ile çiftlerin güçlü bir evlilik kurmalarını destekleyen bir programdır. Bir saatlik 8-10 oturumdan oluşmaktadır. Oturumlarda evlilik mitleri, aşk anlayışı, yaşamla ilgili genel tutum, cinsiyet farklılığı, iletişim, çatışma çözme, inançların keşfedilmesini içermektedir (Parrott ve Parrott, 1999).
“PREPARE/ENRICH” önleme merkezli sistem teorisine ve güçlü tabanlı prensiplere dayanan evlilik öncesi eğitim programıdır. Programın amacı güçleri tanımlama, iletişim becerilerini ve çatışma yönetiminin öğretme, stresi azaltma, dengeli uyum elde etmek ve esneklik, kişilik farklılıklarını anlamak gibi altı temel ilişki bileşenlerini ele almaktır (Dakin, 2009).
Programlar incelendiğinde çiftin anne baba olma yeterliliklerini geliştirerek sağlıklı bir aile yaşamı oluşturmayı amaçlayan ebeveyn eğitimlerinin önemli yer tuttuğu görülmektedir. Ebeveyn eğitiminin temel amacı anne ve babalarının özgüvenini güçlendirme yoluyla, çocuklarının fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal gelişimi ve anne-babalık becerilerini geliştirmek için ebeveynlere rehberlik etmektir
(Arkan ve Üstün, 2010). Aile eğitim programlarının çoğu bilişsel davranışçı yaklaşımlar ve ilişkisel yaklaşımlara dayanmaktadır (Gross ve Grady, 2002). İlişkisel temelli programlar psikodinamik, hümanistik ve aile sistem teorisine dayanır. Programların amacı çocuktaki problem davranışların altında yatan duygu ve düşünceleri anlamak, çocuğun düşünce tarzlarını öğrenmek ve ebeveynlerin çocuğa yönelik dönütlerini değerlendirmektir. Programların içeriği aktif dinleme, ben dili, geribildirim, çatışma çözümü gibi iletişim becerileri ve ebeveynlere çocukları ile nasıl iletişim kuracaklarına dair bilgilere yer vermektedir. Programın odağını çocuk oluşturmaktadır (Arkan ve Üstün, 2010). Bilişsel davranışçı programlar sosyal öğrenme kuramına dayanmaktadır. Bu programların amacı çocuğun yıkıcı davranışlarına ve ebeveynin cezalandırıcı tutumuna karşı ebeveynlerin tutumunun değiştirilmesi ve güçlendirilmesidir (Gross ve Grady, 2002). Program odağı ebeveyndir.
Ülkemizde Aile Eğitimi ile ilgili ilk dikkat çeken çalışma 1998 yılında İstanbul Üniversitesi bünyesinde Eğitim Bilimleri bölümü tarafından gerçekleştirilmiştir. Programın hedef kitlesi evli olmayan ve evliliğin ilk yıllarında olan katılımcılardır. Programın içeriği evlilik öncesi ilişkiler, evliliğe hazırlık ve yeni evli çiftlerin yaşadığı süreçler, evlilikte güç ve denge uyumu, evlilik ve iş yaşamı, evlilikte cinsel yaşam ve eşler arasında sorun çözme, aile yönetimi, iletişim becerileri ve iletişim çatışmaları gibi konulardan oluşmuştur. Programın kuramsal yapısı aile süreçleri yaklaşımına dayanmaktadır. İlk “Evlilik okulu” çalışması yaklaşık 150 kişilik bir gruba toplam 34 saat süren konferanslar şeklinde sunulmuştur. “Evlilik Okulu” 2. çalışması 2001 yılında 150 katılımcı ile 3. Çalışması ise 2004 yılında 128 katılımcı ile uygulanmıştır (Yavuzer ve İşmen Gazioğlu, 2010).