Afrika Birliği’nin Kuruluşu

Afrika ülkeleri arasında yeni bir örgütlenmeye gidilmesine ilişkin ilk adım 9 Eylül 1999 tarihinde Libya’nın Sirte şehrinde düzenlenen AfBÖ Zirve toplantısında Libya Devriminin Lideri Muammer Gaddafi tarafından yapılmıştır. Gaddafi’nin bu önerisi doğrultusunda yapılan çalışmalarla AfB’nin Kurucu Anlaşması hazırlanmış ve 26 Mayıs 2001 tarihinde yürürlüğe girmiştir. AfBÖ, 8 Temmuz 2002 tarihinde Güney Afrika’nın Durban şehrinde düzenlenen ABÖ Zirvesini takiben fiilen sona ermiş ve yerini 9 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Afrika Birliği’ne bırakmıştır.222

Afrika Birliği Örgütü’nün, Afrika Birliğine dönüşmesi ile bir çok Afrika lideri bunun kendi ulusal çıkarları için ve ülkelerinin gelişimi için uygun bir araç olduğunun farkına varmışlardır. Bir çok liderin sosyal bir olay olarak gördüğü yüce ama önemsiz tartışmaların yaşandığı Afrika birliği Örgütü yıllık zirvelerinden farklı olarak, 2002’den 2008’e kadar yapılan Afrika Birliği yıllık zirveleri daha çok bir iş toplantısı gibi ciddiyetle yönetilmiştir.223

AfB’nin kurucu antlaşmasında belirtilen hedeflerden en önemlileri, kıtada politik ve sosyal-ekonomik bütünleşmenin ve gelişmenin hızlandırılması; barış ve istikrarın korunması ile demokratik prensipler ve iyi yönetimin sağlanmasıdır.. Ayrıca, Temmuz 2007’de Gana’nın başkenti Akra’da düzenlenen AfB Zirvesinde, kıtada politik ve ekonomik bütünleşmenin hızlandırılmasına ilişkin Akra Deklarasyonu kabul edilmiştir.224

AfB, Afrika için oluşan tehditleri fark ederek, çatışmaları çözme mekanizması, ekonomiye verdiği önem, politik, sosyal ve kültürel alandaki adaleti Afrika Kıtası için büyük bir ilerleme vizyonunu desteklediğini göstermiştir. Bununla birlikte, hükümetler sınırları ötesindeki politikalara da ilgi göstermeye başlamışlardır.225

222

Can Altan, “Afrika Birliği”, Fatma Günce Karlı, (Ed.), Türkiye-Afrika Birliği, İstanbul: Tasam Yayınları, 2008, s. 16.

223_{Olayiwola Abegunrin, Africa in Global Politics in the Twenty-First Century, A Pan-African} Perspective, New York: Palgrave Macmillan, 2009, pp. 111.

224_{Can Altan, a.g.m. ss. 16-17.}

225_{Diedre L. Badejo, Peggy Kahn (Series Editor), The African Union, New York: Infobase}

3.2.1.2.1. AfB’nin Temel Organları

Afrika Birliği’nin organlarını iki kategori altında incelenmektedir. İlk kategoride Afrika Birliği kurucu anlaşmasında öngörülen organlar; bunlar Meclis, Daimi Temsilciler Komitesi, Komisyon, Teknik İhtisas Komiteleri, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Konsey, Adalet Divanı, Afrika Parlamentosu ve Mali Kuruluşlardan oluşmaktadır. Bu mali kuruluşlar ise Afrika Bankası, Afrika Para Fonu ve Afrika Yatırım Bankası’dır. Afrika Birliği organlarının ikinci kategorisi ise, üye ülkelerin imzaladıkları protokollerle taraf olacakları organlardır. Barış ve Güvenlik Konseyi bu kategori içinde yer alan organlara örnek gösterilebilir.226 Bu organlar sayesinde Afrika Birliği, Afrika ülkeleri arasında işbirliğinin ve kıtada demokrasinin güçlenmesi ve ekonomik kalkınma için uygun ortamın yaratılmasını için çalışmalar yapmaktadır227. Bu organlardan temel olanların kuruluş ve işlevleri hakkında kısa bilgiler verilmesi Afrika Birliği’nin işleyişini anlamamız açısından önem arz etmektedir.

AfB Meclisi; Devlet ve Hükümet Başkanlarından oluşmaktadır. Birliğin temel

görevleri arasında, birliğin ortak politikalarının ve önceliklerinin belirlenmesi, yıllık programları benimsemek, kıtanın siyasi ve sosyo-ekonomik entegrasyonunu hızlandırmak ve birliğin diğer organları tarafından hazırlanan raporlar hakkında karar almak bulunmaktadır.228

Daimi Temsilciler Komitesi; bu komite üye ülkeler tarafından belirlenen

temsilcilerden oluşmaktadır. Komite ayda iki defa olmak üzere Afrika Birliği’nin merkezi olan Addis Ababa’da toplanmaktadır. Komitenin görevi, uygulama konseyine tavsiyede bulunması, Meclis ve Uygulama Konseyi kararlarının birliğin organları tarafından uygulanmasını izlemek ve Komisyon’la işbirliği yapmaktır.229

AfB Komisyonu; AfB’nin en önemli organlarından birisi olup, çalışmaları

istenilen düzeyde olması, teşkilatın tüm işleyişini olumlu yönde etkilemektedir. Bu bağlamda birliğin bürokratik kurumudur. Komisyon, Avrupa Birliği Komisyonu

226

Can Altan, a.g.e.,s s. 107-111.

227 _{Ibid., s. 115.}

228 _{http://www.au.int/en/organs/assembly (12.12.2012)} 229 _{Can Altan, a.g.e., s. 108.}

örnek alınarak kurulmuştur. Avrupa Birliği Komisyonu’na benzer olarak 1 Komisyon Başkanı, 1 Komisyon Başkan Yardımcısı ve 8 Komiser olmak üzere toplam 10 üyeden oluşmaktadır. 230 Komisyonun misyonun;, Afrika Birliği üye devletleri, Bölgesel Ekonomik Topluluklar ve Afrika vatandaşları ile yakın işbirliği içinde Afrika entegrasyon ve kalkınma sürecine itici ve verimli katkı sağlayıcı bir kurum olarak belirlemiştir.231

Afrika Parlamentosu (Pan African Parliament); 18 Mart 2004 tarihinde açılan

bu parlamentonun merkezi, Güney Afrika’nın Midrand’da bulunmaktadır. Parlamentonun işlevleri arasında, birliğin hedeflerinin etkin bir şekilde uygulanması, Afrika’daki entegrasyon sürecinde karşılaşılan zorluklarla ilgili strateji oluşturmak ve üye ülkelerin programlarını desteklemek bulunmaktadır.232

Afrika İnsan ve Halkların Hakları Mahkemesi (African Court on Human and Peoples’ Rights); insan ve halkların haklarını korunmasını sağlamak için Afrika

ülkeleri tarafından kurulan bir kıta mahkemedir. Mahkeme, Tanzanya’nın Arusha

şehrinde görev yapmaktadır. Mahkeme Yargıçları, 2 Temmuz görevlerine başlamışlardır.233

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Konsey (ECOSOCC); AfB Kurucu Antlaşması

ile kurulmuş bir örgüttür. Birliğe Üye olan ülkelere bağlı çeşitli sivil toplum örgütlerinden oluşan bir danışma kurulu niteliğindedir.234

Barış ve Güvenlik Konseyi; 26 Aralık 2003 tarihinde, 15 üye devletten oluşan

bir konseydir. Konseyin Afrika’da barış, güvenlik ve istikrarın geliştirilmesi için sorumludur.235

230_{Can Altan, a.g.e., s. 17.}

231 _{http://www.au.int/en/commission (15.12.2012)} 232

http://www.au.int/en/organs/pap (15.12.2012)

233 _{http://www.au.int/en/organs/cj (15.12.2012)} 234 _{Can Altan, a.g.e., s. 108.}

3.2.1.2.2. AfB’nin Etkinliği

Afrika kıtası, Afrika Birliği’nin kuruluşundan siyasi ve ekonomik olarak iç sorunlarla, savaşlarla ve eğitimli yönetici kadronun eksikliği gibi sıkıntılar yaşayan bir kıta görünümündedir. Kıtanın Birlik çalışmaları kürselleşmeye karşı çıkar birliği oluşturma çabaları sonunda ortaya çıkmıştır.236 Bu bağlamda Afrika Birliği kurulduktan sonra kıta üzerinde çeşitli sorunların çözümü için çalışmalar yapmış ve tüm kıta üzerinde etkin siyasi bir örgüt olmayı amaçlamıştır.

Afrika Birliği’nin ortaya çıkması Afrika’nın kıta olarak kurumsal gelişimindeki en ciddi gelişme olması açıcısından önem taşımaktadır.237 Ayrıca Afrika Birliği, Afrika Birliği Örgütüne göre daha etkin ve daha hızlı bir şekilde çalışmayı öngören bir kuruluştur. Birliğin kurulmasının nedenlerinden biride Afrika kıtasının uluslararası arenada azalan öneminin tersine çevrilmek istenmesidir.238

Afrika Birliği Teşkilatı’nın 25 Mayıs 1963 tarihindeki kuruluşundan 2002 yılında Afrika Birliği’ne dönüşmesine kadar geçen sürede Avrupa Birliği model alarak yeniden yapılanan Afrika Birliği uluslararası alandaki etkinliğini eskiye nazaran daha çok arttırmış durumdadır. Kıta ülkeleri için başta ekonomi olmak üzere; insan kaynakları, bilim ve teknoloji, barış ve güvenlik, siyasi işler, altyapı ve enerji, sosyal işler, ticaret ve endüstri, kırsal ekonomi ve ziraat gibi konularda faaliyet gösteren komisyonlar kıta için olumlu gelişim göstermektedir.239

Bir diğer önemli nokta ise Afrika Birliği, Afrika Birliği Örgütü’ne göre anayasaya dayanmayan hükümet değişikliklerini reddedilmesi ve devletlerarası ilişkilerin idaresinde kayıtsız kalmama konusunda prensipler getirmiştir.240 Afrika Birliği, Afrikalı liderlerin küreselleşme sonucu dünyaya ayak uydurma çabası ve isteğinden kaynaklanan bir ihtiyaç niteliği taşımaktadır. Uluslararası sistemde yaşanan değişmeler sonucu Afrika bütünleşmesinin hızlanması gerektiğini düşüncesi

236_{Awad Salih Burvin, a.g.m., s. 128.} 237_{Ahmet Kavas, a.g.m. s. 39.} 238

Can Altan, a.g.e. s. 115.

239_{Ahmet Kavas, III. Uluslararası Türk-Afrika Kongresi Sonuç Deklarasyonu, Stratejik Rapor No: 23,}

İstanbul: Tasam Yayınları, 2007, s. 2.

Afrika Birliği düşüncesin temelidir. Kıta ülkelerindeki yolsuzluklar ve kıta nüfusunun dengesiz dağılımı bütünleşmeyi güçleştiren nedenlerdendir.241

Kuruluşundan sonra Afrika Birliği Örgütü’nün öncelikli hedefi Afrika’daki sömürgecilik ve Güney Afrika Cumhuriyeti’ndeki ırk ayrımcılığına son verilmesi için yaptığı çalışmalar olmuştur.242Bu bağlamda, Afrika Birliği Örgütü’nün en büyük başarılarından birisi Özgürleştirme Komitesi aracılığıyla sömürge idaresi altında bulunan ülkelerin özgürleşmesi ve Güney Afrika’daki ırk ayrımına karşı vermiş olduğu mücadeledir.243

Afrika Birliği Örgütü, kıtada sömürgeciliğe son verilmesi konusunda verdiği mücadeleler karşısında, üye ülkeler arasındaki çekişmeler, üye ülkelerin katkı paylarını düzenli ödememeleri ve kurucu anlaşmada değişen dünya koşullarına uygun değişikliklerin yapılamaması nedeniyle etkili bir örgüt olamamıştır.244

OAU/AU ve Afrika devletleri hala uluslararası arenada kendilerini dezavantajlı olarak görmektedirler. Bu bağlamda BM’yi diğer ülkelere gösterdiği ilginin Afrika’nın problemlerine de özenle gösterilmesi gerektiğini konusunda eleştirmektedirler. Afrika Birliği, Afrikalı adayları, BM de ve diğer uluslararası organizasyonlarda söz sahibi olmak adına, bazı yetkili pozisyonlara yerleştirmek için çaba sarf etmektedir. BM ise hala daha ''Afrika’nın kendine bakması'' ve şimdiki savaşlara neden olan sömürgeci geçmişinden ötesine bakması konusunda Afrikalı ülkelere öneride bulunmaktadır. Bu bağlamda BM, NEPAD gibi Afrika Birliği kuruluşlarını Afrika kıtası üzerinde karşılaşılan problemlere Afrikalı Çözümler bulunması konusunda desteklemektedir.245 Afrika Birliği’nin başarı sağlamasında üye ülkelerin samimiyeti ve dayanışması çok önemlidir. Aynı zamanda kıtanın

241_{Mamadou Lamine Diallo, “Global Dünya Afrika Birliği’nin Geleceği”, Fatma Günce Karlı, (Ed.),}

a.g.e., s. 17.

242_{Can Altan, a.g.m., s. 16.} 243

Makha Daro Sarr, a.g.m., s. 55.

244_{Can Altan, a.g.m., s. 16.}

245_{Rachel Murray, Human Rights in Africa: From the OAU to the African Union, Cambridge}

kalkınmasını hızlandırmak için yoksulluk ve yolsuzlukla mücadelede uluslararası toplumunda desteğini alması önemlidir.246