ADLİ MUHASEBEDE GÖRÜŞME VE SORGULAMA

Hile ve yolsuzlukların tespit edilmesinde en çok yararlanılan kanıt toplama yöntemlerinden biri görüşme ve sorgulamadır. Bu iki kavram her ne kadar bir arada kullanılsa da aslında aralarında çok temel bir fark vardır. Görüşmenin amacı bir gerçeğin ortaya çıkarılması ya da bir bilginin elde edilmesi için araştırma yapmaktır. Sorgulama ise daha sonuç odaklı olup itiraf ettirmeyi amaçlamaktadır. Adli muhasebe uygulamalarında ise kullanılan daha çok görüşme yöntemi olup zaman zaman yapılan görüşmeler sorgulamalara dönüştürülebilmektedirler.¹⁴⁶

Şüpheli görülen ya da konuyla ilgili bilgi sahibi olabileceği düşünülen herkesle araştırma süresince görüşülmesi, elde edilen diğer kanıtların doğrulanmasını veya yeni kanıtlar için gerekli ipuçlarının elde edilmesini sağlamaktadır. Görüşme sırasında kişinin bazen bilinçli bazen de bilinçsiz olarak yaptığı itiraflar araştırmaya önemli ölçüde yön vermektedirler.¹⁴⁷ Adli muhasebecilerin yaptığı görüşme ve sorgulamalar daha çok soru

144 Özkul – Pektekin, a.g.m., s. 70

145 PricewaterhouseCoopers, http://www.pwc.com/extweb/service.nsf/docid/8e96bf458c7046cd802571240 03de4c6, (31.05.2010)

146 Cendrowski – Martin - Petro, a.g.e., p.190

147 Carol Callaway Dee – Cindy Durtschi, “Return of the Tallahassee BeanCounters: A Case in Forensic Accounting”, Issues In Accountıng Educatıon, Vol. 25, No. 2, 2010, (pp.279-321), p.282

110 sorma şeklinde olup emniyet güçleri ya da savcılığın yürüttüğü sorgulamalardan farklıdır.

Çünkü adli muhasebeci sadece araştırdığı hile ve yolsuzluk davasıyla ilgili kanıt toplamaya çalışmaktadır ve herhangi bir yaptırım gücü yoktur. Sadece suçlu gördüğü kişileri emniyet güçlerine bildirmekle ve dava sürecinde hukuka yardımcı olmakla yükümlüdür.

Adli muhasebeci görüşme ve sorgulama sırasında çok dikkatli davranmak zorundadır. Özellikle sorgulama sırasında oluşabilecek herhangi bir sorun tüm davanın seyrini etkileyebilmektedir. Adli muhasebeci sorgulama sırasında asla işkence, tehdit ve aldatma gibi kanunlara aykırı yöntemlere başvurmamalıdır. Aksi takdirde kendisi suç işlemiş olduğundan bu suçun cezasına katlanmak durumunda kalacaktır.¹⁴⁸

Görüşme ve sorgulama amaçları açısından farklılık göstermekle birlikte kullanılan teknikler yönünden birbirlerine çok benzemektedirler. Genellikle ortalama 30 dakika kadar sürmesi gereken görüşme ve sorgulamalarda adli muhasebecinin dikkat etmesi gereken noktalar aşağıdaki gibidir:

 Adli muhasebeci görüşme ve sorgulama sırasında konuyla ilgili ne kadar çok bilgiye sahipse o kadar etkileyici ve inandırıcı olmaktadır. Elde edilen diğer kanıtlara dayanılarak aslında sorunu çözmeye çok yaklaşıldığı izlenimi verildiğinde özellikle sorgulanan kişi adli muhasebecinin zaten her şeyi bildiğini düşünerek bildiklerini saklayıp suçunu arttırmak veya suça ortak sayılmaktansa itiraf etmeyi tercih etmektedir.

 Adli muhasebecinin yapacağı görüşme ve sorgulamayı tüm ayrıntılarıyla planlaması gerekmektedir. Görüşme ve sorgulamadan önce mutlaka sorulacak temel sorular hazırlanmalı ve konuşmalar esas konudan sapılmasına izin verilmeyecek şekilde yönlendirilmelidir.

 Adli muhasebeci görüşme ve sorgulama sırasındaki davranış biçimini de önceden belirlemeli ve bu davranış biçimine görüşme boyunca bağlı kalmalıdır. Görüşülen veya sorgulanan kişinin kişilik özelliklerine, psikolojik durumuna ve şüpheli veya tanık durumunda olmasına göre uygulanacak davranış biçimleri değişmektedir. Bu amaçla eğer yeterli zaman varsa görüşülen veya sorgulanan kişiyle ilgili önceden araştırma yapılması ve bilgi toplanması gerekmektedir. Böylece gerektiğinde anlayışlı ve yumuşak bir tavır sergilenirken gerektiğinde daha gergin bir hava oluşturulabilmektedir. Bu noktada ne

148 Gülten – Kocaer, a.g.e., s.44

111 zaman hangi davranış modelinin uygulanması gerektiğinin belirlenmesi adli muhasebecinin yetenekleriyle de ilgilidir. ¹⁴⁹

 Görüşülecek veya sorgulanacak kişilerin doğru seçilmesi zaman ve maliyet yönetimi açısından önem taşımaktadır. Davayla ilgili bilgisi olmayan kişilerle yapılan görüşmelerin neden olduğu zaman ve para kaybı genellikle asıl görüşülmesi veya sorgulanması gereken kişilere yeterince özen gösterilememesine neden olmaktadır.

 Adli muhasebecinin görüşme ve sorgulama sırasındaki görüntüsü de çok önemlidir. Genellikler aşırı resmi veya aşırı spor bir giysi tercih edilmemelidir. Sade olmalı ve kesinlikle aksesuar kullanılmamalıdır. Giyim tarzı görüşülen veya sorgulanan kişiye göre de değişiklik göstermelidir. Örneğin bir işçi ile görüşülüyorsa çok pahalı bir takım elbise giyilmesi istenen yakınlığın sağlanmasına engel olmaktadır.¹⁵⁰

 Görüşme ve sorgulamanın başlangıcında adli muhasebecinin yarattığı ilk izlenim, süreç için çok önemlidir. Bu nedenle adli muhasebeci yumuşak bir ses tonuyla anlaşılır bir şekilde konuşmalarına başlamalı, nazik ve ciddi görünmelidir. Ayrıca görüşme veya sorgu başlamadan konuşulacak kişi mutlaka rahatlatılmalıdır. Bu amaçla kişiye çay, kahve vb. bir içecek önerilebilmektedir.

 Görüşme ve sorgulamayı yapan adli muhasebecinin öncelikle iyi bir dinleyici olması gerekmektedir. Görüşülen veya sorgulanan kişinin konuşmasına izin verilmeli ve sözü kesilmemelidir. Ayrıca sabit bir şekilde dinlemek yerine mutlaka çeşitli mimik, hareket veya seslerle konuşulan kişinin söylediklerine tepki verilmelidir.

 Görüşme ve sorgulama yapılan yerin seçimi ve fiziksel koşulları da adli muhasebecinin dikkat etmesi gereken konulardan birisidir. Özel bir sorgu odası yerine adli muhasebeci kendi bürosunu tercih etmelidir. Ancak konuşmanın bölünmesine neden olabilecek telefon, ziyaretçi veya açık bir pencere gibi dış faktörlere karşı önceden önlem alınmalıdır. Görüşme ve sorgulama yapılan yerde görüşülen veya sorgulanan kişinin dikkatini dağıtacak veya onu huzursuz edecek hiçbir unsurun bulunmaması gerekmektedir.

Bu amaçla adli muhasebecinin bürosu mümkün olduğunca sade döşenmiş olmalı ve duvarlar açık mavi veya açık yeşil gibi daha sakinleştirici renklerle boyanmış olmalıdır.

Görüşme ve sorgulama sırasında oturma şekli de önemlidir. En uygun oturma planı adli

149 Dee – Durtschi, a.g.m., p.282

150 Cendrowski – Martin - Petro, a.g.e., p.191

112 muhasebeci ve sorgulanan kişinin masanın önündeki karşılıklı iki koltukta oturması şeklindedir. Ayrıca sorgu yapılan yerde görüşülen veya sorgulanan kişinin bilgisi dahilinde mutlaka bir ses veya görüntü kayıt cihazının da bulunması gerekmektedir.¹⁵¹

 Görüşme ve sorgulama sırasında adli muhasebeci sorgulanan kişinin sadece söyledikleriyle ilgilenmemelidir. Görüşülen veya sorgulanan kişinin yüz ifadesi, mimikler, beden ve göz hareketleri, kullandığı kelimeler, ses tonlamalarındaki değişim ve genel olarak duruşu da dikkatle izlenmesi gereken hususlardır. Çünkü genellikle insanlar yalan söylerken mutlaka etrafa hareketleriyle ipuçları vermektedirler.

 Özellikle sorgulanan kişiyle münakaşa etmek veya söylediklerine itiraz etmek sadece sorgulama sürecine zarar vermektedir. Böyle bir teknikle sorgulanan kişiden hiçbir bilgi alınamamaktadır. Bunun yerine genellikle hırs, açgözlülük, kıskançlık ya da kızgınlık gibi duygularıyla hile ve yolsuzluklara başvuran şüphelilerin yine duygularına yönelik bir sorgulama geliştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla “Neden bunu yaptın?” gibi yargılayıcı sorular yerine “Nasıl hissediyorsun?, Sana nasıl yardımcı olabilirim?, Konuşmak seni rahatlatıyor mu? veya Senin için kimi arayabilirim?” gibi asıl konudan uzak ve sorgulanan kişinin duygularına yönelerek ipuçları elde edilmeye çalışılmalıdır.¹⁵²

 Sorgulanan kişinin yalan söyleyip söylemediğine de mutlaka dikkat edilmelidir.

Yalanlar genellikle; inkar etmek, ihmal etmek, küçültmek, abartmak veya uydurmak şeklinde ortaya çıkmaktadır. İnkar eden kişi genellikle sürekli olarak ne sorulursa sorulsun

“Ben yapmadım.” Cevabını vermektedir. Gerçekleri söylemeyi ihmal eden kişilerse genellikle cümlelerinde “yaklaşık olarak, sonraları, belki, temel olarak” gibi yuvarlak ifadeler kullanmaktadırlar. Gerçekleri azaltarak söyleyen kişilerse “henüz, az önce, yeni, biraz” gibi ifadelerle suçlarını hafifletme çabası içerisindedirler. Abartama eylemi ise kişinin kendisini tanıtırken ortaya çıkmaktadır. Örneğin zimmet vb. suçundan sorgulanan bir kişi kendisinin dürüstlüğünü ve zenginliğini abartmaktadır. Yalanların tespit edilmesi en zor olanı ise uydurmadır. Çünkü ortada yeni baştan yazılmış bir hikaye vardır. Adli muhasebeci bu noktada her ufak ayrıntıyı bile not almalı ve tuzak sorularla hikayenin değiştirilmesini beklemelidir. ¹⁵³

151 Charles A. Sennewald - John K. Tsukayama, The Process of Investigation: Concepts and Strategies for Investigators in the Private Sector, Butterworth-Heinemann Press, USA, 2006, p.96-110

152 Singleton – Singleton, a.g.e., 221-222

153 Cendrowski – Martin - Petro, a.g.e., p.197-198

113 4. ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİN TÜRKİYE’DEKİ GELİŞİMİ Ülkemizde henüz çok yeni olan adli muhasebecilik mesleği, özellikle yapılan tüm uluslararası düzenlemelere rağmen hile ve yolsuzlukların önüne geçilememesi nedeniyle gerek muhasebe uygulamacılarının gerekse akademisyenlerin ilgi odağı haline gelmiştir.

Bağımsız denetim mesleğinin bir ileri boyutu olarak nitelendirebileceğimiz adli muhasebe mesleğinin ülkemizde ortaya çıkışına değinmeden önce Türkiye’de bağımsız denetimin gelişimini ve mevcut düzenlemeleri incelemek faydalı olacaktır.

4.1. TÜRKİYE’DE DENETİM MESLEĞİNİN GELİŞİMİ VE ADLİ