Abdullah b Zübeyr ve Kûfe Hâkimiyeti

Abdullah b. Zübeyr, Kureyş’in asillerinden olup Hz. Peygamber’in halazadesi Zübeyr b. Avvâm’ın oğludur. Annesi ise Hz. Ebû Bekir’in kızı Esma’dır. Bu sebeple Hz. Aişe’nin yeğenidir. 349 _{Babası ve Annesi tarafından Hz. Muhammed’e oldukça} yakın olan 2/624’de dünyaya gelen İbn Zubeyr, aynı zamanda hiceretten sonra Medine’de dünyaya gelen ilk Muhacir çocuğu olarak da tanımlanmaktadır.350

İbn Zübeyr’in Hz. Ömer döneminde askeri ve idari birçok önemli vazifeleri ifâ ettiği bilinmektedir. Bununla birlikte Hz. Osman döneminde Kur’an-ı Kerim nüshalarının çoğaltılması için oluşturulan kurulda yer almıştır. Yine Hz. Osman’ın katli sürecinde, Medine dışından gelen isyancılara karşı onu muhafaza eden kişiler arasındadır. Hz. Osman’ın fitne sonucu öldürülmesinden sonra da Hz. Ali’ye karşı oluşan muhalefetin en en ateşlileri arasında yer almıştır. Nitekim Abdullah b. Zübeyr, Cemel Savaş’ında teyzesi Hz. Aişe’nin devesinin önünde Hz. Ali’ye karşı mücadele etmiştir. Bundan sonra Muaviye’nin halife oluşundan (41/661) oğlu Yezîd b. Muâviye’nin Abdullah b. Zübeyr’den kendisine biat istemesine kadarki süreçte (61/680) herhangi bir siyasi olaya karışmamıştır. Fakat Muaviye kendisinden sonra Yezid’i veliaht tayin etmekle daha önce haleflerinin uygulamadığı bir usûle geçmiştir. Çünkü o yaptığı bu eylemle hilafeti saltanata dönüştürmüştür. Yezid’in ondan kendisine biat istemesi istemesi üzerine Abdullah b. Zübeyr Mekke’ye gitmiş ve Emevilere karşı fiili mücâdesini başlatmıştır.351

Hz. Osman’ın katlinden sonra Kûfeliler ve Zübeyr b. Avvâm arasındaki ilişkiye işaret eden pek malumat bulunmamaktadır. Fakat kaynaklarda ifade edildiğine göre Hz. Osman’ın katlinden sonra Kûfeliler, Zübeyr b. Avvâm’ın halife olmasını istemişlerdir.352 _{Diğer taraftan Yezid b. Muaviye’nin kendisine biat almayı istediği ve} Hz. Hüseyin ve İbn Zübeyr’in bu biattan kaçındıkları bilinmektedir. Bu süreçte İbn Zübeyr’in Yezid b. Muaviye’ye karşı gerçekleştireceği mücadelesinin merkezi olarak

349 _{Selıgshon, M., “Abdullah b. Zübeyr”, İA, c. 1, s. 44.}

350 _{Yıldız, Hakkı Dursun, “Abdullah b. Zubeyr”, DİA, İstanbul 1988, c. 1, s. 145.} 351 _{Ebû Mihnef, Maktelu’l-Huseyin, s.17; İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyase, s. 256.}

352 _{Seyf b. Ömer, et-Temimi el-Esedî (ö.200/815), el-Fitne ve Vak’atu Cemel, thk. Ahmet Ratib}

hangi şehri tercih edeceği Hz. Hüseyin’le yaptığı konuşmada biraz daha netlik kazanmaktadır. Rivayete göre Abdullah b. Zübeyr, Hz. Hüseyin’e nereye gitmek istediğini sormuş ve Hz. Hüseyin de Kûfe’ye gitmek istediğini bildirmişti. Buna karşılık İbn Zübeyr Hz. Hüseyin’e: “Şayet seni destekleyen Irak ordusu gibi bir ordu

beni destekleseydi ben de Kûfe’ye giderdim demiştir.”353 Buna göre, İbn Zübeyr ve

Kûfeliler’in onu desteklediğine dair bir malumat yok gibidir. Nitekim İbn Zübeyr, Kûfeliler’in Hz. Hüseyin’i desteklediklerini kendi diliyle ifade etmiştir. Zaten Hz. Hüseyin Kûfe’ye doğru hareket edince, İbn Zübeyr de Mekke’ye gitmiştir.

Kerbela vakasından (10 Muharrem 61/680) sonra İbn Zübeyr, Emevilere karşı Mekke’de (64/683-84) isyan başlatmıştır. İbn Zübeyr’e bağlı isyancı gurupla Yezid’in Müslüm b. Ukbe komutasında gönderdiği ordu Harre denilen yerde karşılaşmıştır. Bu savaştan sonra Yezid’in Husayn b. Nümeyr komutasındaki ordusu Kâbe’ye mancılıkla saldırmıştır. Bu savaşda Kâbe’nin büyük tahribata uğradığı ve yandığı ifade edilmektedir.354 Bu olaydan yaklaşık 11 gün sonra Yezid b. Muaviye ölmüş ve Şam ordusu geri çekilmiştir. İbn Zübeyr de halife sıfatıyla 64/683-84 yılında biat almıştır.355

Yezid’in ölümüyle birlikte Emevi hanedanın kendi içinde yaşadığı iktidar mücadelesi, Şam’a bağlı eyaletlerde de otorite eksikliğine neden olmuştur. Bu otorite eksikliğinden etkilenen şehirlerden biri de Kûfe’dir. Otorite boşluğundan faydalanan Kûfe eski valisi Ubeydullah b. Ziyad, Kûfe ve Basra halkına yeni halife seçilinceye kadar emirlik yapma teklifinde bunduğu bilinmektedir.356 Fakat Kûfe ve Basralılar onun ve Emevilerin yönetimine karşı şiddetle karşı çıkmıştır. Kûfelilerin Ubeydullah’tan imtina etme gerekçelerinin en büyük sebebi de şüphesiz Ubeydullah’ın Hz. Hüseyin’in katlindeki etkinliğidir. Bu konuda zikredilmesi gereken diğer bir husus ise Ömer b. Sa’d b. Ebi Vakkas ile ilgilidir. Rivayete göre Kûfelilerden bir grup halka Ömer b. Sa’d’ı Kûfe emiri olarak teklif etmiştir. Fakat Ömer b. Sa’d’ın

353 _{Taberî, Tarîh, c. 5, s. 383; Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 52.}

354 _{Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 52; es-Sallâbî, Muhammmed Ali Muahmmed, Hilafeti Emiru’l-}

Mü’minin Abdullah b. el-Zübeyr, Kahire 2006, s. 52; İbn Kuteybe, el-Maârif, s. 351.

355 _{İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyase, s. 310.} 356 _{İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyase, s. 319.}

Kerbela’ya gönderilen ordunun komutanı olması bu teklifin Kûfeliler tarafından kabul edilmemesine neden olmuştur.357

Yezîd b. Muaviye’nin ölümünden sonra baskı ve şiddet politikalarıyla uzun yıllar karşı karşıya kalan Kûfelilerin halâ yönetim konusunda net bir tavırlarının olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim Hz. Hüseyin’in katlinde önemli payı olduğu iddia edilen Ömer b. Sa’d’ın bile emirliği göndeme gelmiş ancak Hemedanlı bir kadının Ömer b. Sa’d’ı zemmetmesi onun emirliğine engel teşkil etmiştir.358

Kûfelilerin kendi içlerinde ihtilafa düşmesi ve Yezid’in ölümünden (14 Rebiulevvel 64/683-84) sonra Emevilerin iktidar mücadelesi yaşaması İbn Züber’in hâkimiyetini daha da güçlendirmiştir.359 _{Bu durum Iraklıların İbn Zübeyr’e biat etmesi} için uygun bir fırsat oluşturmuştur. Ayrıca Muaviye döneminde Basra valiliğinin yanında Kûfe valiliğini de yapan Ziyad b. Ebihi ve Yezid döneminde Basra ve Kûfe valiliği yapan Ubeydullah b. Ziyad halka karşı sert davranması; Muaviye’nin hilafetinden Yezid b. Muaviye’nin ölümüne kadarki dönemde Kûfe’de Hucr b. Adiy hadisesi, Müslim b. Akîl’in öldürülmesi ve Kerbela olayı Kûfe ve Basralıların Emevi otoritesine karşı İbn Zübeyr’e biat etmesinde etkili olmuştur. Kûfelilerin kendisine biat etmesinden sonra İbn Zübeyr, Abdullah b. Yezid el-Hatmi’yi şehre vali olarak atamıştır.360 _{Bundan sonraki süreçte de Horasan, Yemen, Mısır, Hicaz gibi İslam} beldeleri İbn Zübeyr’e biat etmiştir.361 Öyle ki Emevi hanedanının merkezi olan Şam’da dahi İbn Züber’in hilafeti söz konusu edilmiştir.362

Abdullah b. Yezid el-Hatmî ve Abdullah b. Muti’nin İbn Zübeyr’in Kûfe valileri olarak görev yaptıkları esnada Kûfe’de meydana gelen iki önemli hadise vardır. Bunlardan birincisi Kûfe eşrafından oluşan bir grubun Emevi iktidarına karşı gerçekleştirdiği Tevvâbûn Hareketi, ikincisi ise Muhtar es-Sekafî’nin önderliğinde

357 _{Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 75.} 358 _{Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 75.}

359 _{İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyase, s. 312.} 360 _{Taberî, Tarîh, c. 5, s. 582.}

361 _{Makdisî, Muthir b. Tahir (ö. 355/965), el-Bed’’u ve’t-Tarih, thk. Bûr Saîd, Mektebetû’s-}

Sekâfeti’d-Dîniyye, trz., c. 6, s. 18.

gerçekleşen Kûfe isyanıdır.363 _{Özellikle Muhtar es-Sekafî isyanı İbn Zübeyr’in valisi} Abdullah b. Muti’ye karşı bir başkaldırı niteliğindedir. Nitekim bu isyan neticesinde Muhtar Kûfe’yi ele geçirmiştir. Önce İbn Zübeyr’e bağlılığını bildiren Muhtar es- Sekafî Kûfe’de gücü ele geçirince İbn Zübeyr’e bağlılığından vazgeçmiştir. Bunun sonucunda İbn Zübeyr, kardeşi Musab b. Zübeyr’i Kûfe’yi tekrar alması için görevlendirmiş ve gerçekleşen savaş neticesinde Muhtar ölmüştür. Böylelikle Kûfe hâkimiyeti tekrar İbn Zübeyr’e geçmiştir.364

Musab b. Zübeyr’in Şam ordularına karşı gerçekleştirmiş olduğu birçok savaş sonunda 72/691 yılında Kûfe halkı Abdulmelik b. Mervan’a biat etmek zorunda kalmıştır.365 _{Yine bu yılda Abdulmelik’in kardeşi Bişr b. Mervan Kûfe valisi} olmuştur.366 _{Kaynaklar Emevi ordusunun 73/692 yılında Haccac b. Yusuf es-Sekafî} komutasında Mekke’yi yani İbn Zübeyr’in hâkimiyeti altındaki şehri muhasara ettiğini bildirmektedir. Rivayetlere göre bu muhasara yaklaşık 6 ila 8 ay kadar sürmüş, iki taraf arasında gerçekleşen savaş sonucunda İbn Zübeyr öldürülmüş ve İbn Zübeyr’in hilafeti sona ermiştir.367

Abdullah b. Zübeyr’in hilafeti süreci ve kurmuş olduğu devletin ömrü yaklaşık 9 yıl ( H. 64-73) sürmüştür. Zübeyrî devletinin yıkılması ve Kûfe’deki hâkimiyetinin sona ermesiyle ilgili pekçok sebep bulunmaktadır. İbn Zübeyr’in Irak ehline karşı mesafeli durması ve onları zemmetmesi bu durumun en önemli sebeplerindendir. Nitekim 71/690 yılında Musab b. Zübeyr ve beraberindeki Kûfe eşrafından bir grup hac maksadıyla Mekke’ye gitmiştir. Mekke’de İbn Zübeyr ile bir araya gelen Kûfelilerin Musab b. Zübeyr önderliğinde halifeden bir takım isteklerde bulunmaları söz konusu edilmektedir. Buna göre Musab b. Zübeyr’in abisi Abdullah b. Zübeyr’e Kûfelilere para vermesini istemesi, buna karşılık halifenin “Bana Irak’ın köleleriyle gelip Allah’ın malından onlara vermemi mi istiyorsun? Vallahi Şam ehlinden bir kişi

Iraklılardan on kişiye bedeldir…” dediği rivayet edilmektedir.368 _{Bu hâdise sonrası}

363 _{Taberî, Tarîh, c. 5, s. 583; Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 83.} 364 _{Mes’ûdî, Murûc, c. 3, s. 86.}

365 _{Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 32.} 366 _{Mes’ûdî, Murûc, c. 3, ss. 92-94.}

367 _{Taberî, Tarîh, c. 6, s. 187.}

Irak ehli Kûfe’ye eli boş dönmüştür. Bu rivayettin 72/961 yılında yani Kûfe’nin İbni Zübeyr’in elinden çıktığı yıla tesadüf etmesi de manidardır. Diğer taraftan Mervaniler arasındaki hilafet mücadelesi esnasında Abdülmelik b. Mervan’ın zikrettikleri de bizi benzer sebeplere götürmektedir. O bir konuşması esnasında İbn Zübeyr’in kendi görüşüyle yetinen kibirli bir kişi olduğunu söylemiştir. Bununla birlikte İbni Zübeyr’in cimri olduğunu, cimriliğini hilafetinin önündeki en büyük engeli olduğunu söylemiştir.369 _{Zikrettiğimiz iki rivayette İbn Zübeyr’in hilafeti hakkında fikir} vermektedir.