Ağlar ve Ağ Dışsallıkları

Ağlar, hem bir yönetişim yapısı, hem de karşılıklı yarar sağlayan ve sinerjik etki yaratan uyumlu davranış ile birbirine bağımlı birimler ve organizasyonlar aracılığı ile oluşan bir sosyalleşme sürecidir (Yeung 2000:302).

Bir yönetişim yapısı olarak ağların ortaya çıkışı, hızla değişen piyasa koşullarına hiyerarşik örgütlenme modelinin uyum sağlayamamış olmasından kaynaklanır. Bu

90 yerini firmalar arasında yatay ilişkilerin egemen olduğu yeni ve rekabetçi üretim biçimlerine bırakmıştır. Bu yeni model bir yandan maliyet ve riskleri paylaşırken, diğer yandan hızla değişen yeni bilgiye ulaşmayı mümkün kılmaktadır. Yeni organizasyonel gereksinimler ve teknolojik değişim küresel ekonomideki rekabetin temelini karşılıklı ilişkilerin gözetildiği ağların oluşturduğunu ortaya koymaktadır.

Sosyalleşme (socialization) kavramı kolektif düzeyde toplumun tek tek öğelerinin basit bir toplamını olmanın ötesinde toplumun kendi kendini inşa etme sürecidir. Bu bağlamda ağlar toplumsallaşma sürecini temsil eden modellerden birisidir.

Ağ, bireyler ve yerel faaliyetler sistemi arasında, ara bir düzeyde yerleşiktir. Bu nedenle sosyalleşmiş ağlar (socialization networks) yerel sistemi şekillendiren yapıları oluşturur (Conti 1994:121). Bu bağlamda:

-Yerel ve ağ ilişkilerinin eşanlı varlığı, iletişimi ve etkileşimi kolaylaştırır.

-Yerel/bölgesel kimlik sembolik sosyalleşme oluşturan bir unsurdur.

-Son olarak yerel, farklı kurumlara ve organizasyonlara ait birimlerin harekete geçirilmesine ve ilişkilerine izin verir.

Yerel, ağları asla doğrudan yaratmaz. Ancak toplumsal olarak birbirine yakın olan birimler arasında ilişkilerin oluşumunu destekler. Toplumsal varlıkların iki temel kategorisi olarak bireyler ve kurumlardan ikincisi yani kurumlar formel olarak çeşitli ağlarda yer alırlar ve bu bunlar arasındaki ayrışmayı azaltır. Ayrıca bu yerel toplumsal uygulamalara bağlanan toplumsal iktisadi birimlerin, özerkliğini kaybetmesi de önemli bir diğer husustur.

Ağlar daha teknik bir biçimde aktörlerin, kaynakların ve faaliyetlerin bir arada toplandığı sistemlerdir. Ağ yapıların varlığı ticari işlem maliyetlerinin azaltılmasından çok tarafların stratejik çıkarlarına uygun teknolojik ve diğer tamamlayıcı unsurların (kaynakların ve yeteneklerin) sağladığı sinerjik etkilerle açıklanır. Kuruluşların planlı biçimde desteklendiği etkileşimli bir yönetişim modeli olan ağ yapı içinde, özellikle değer zincirinin aynı aşamasında yer alıp, benzer yetenekleri ve becerileri birleştiren kuruluşlar arasındaki “yatay işbirlikleri” önem kazanmaktadır. Aslında rakip olabilen bu kuruluşlar, ağ yapı dışındaki rakiplerine stratejik üstünlük sağlamak amacıyla

91 aralarındaki “esnek bağların gücü” sayesinde etkileşimin, öğrenmenin ve yenilikçiliğin uygun koşullarını sağlarlar (Durgut 2007:4).

Merkeziyetçi ve hiyerarşiye öncelik veren yönetimin karşısında duran ağ tarzı ilişkilerin bu bağlamda temel özellikleri aşağıdaki gibidir (Messner ve Mayer-Stamer 2000:6-8;Uğur 1993:162-164):

-Ağ yapıları üç temel unsur ile karakterize edilir: a) Birimler arası hiyerarşik ilişkilerden ziyade daha çok yatay ilişkileri tanımlar. b) Geleneksel politika araştırmaları tek tek organizasyonlara yönelirken ağlarda organizasyonlar arası ilişkiler önemlidir. c) Ağ içindeki birimler arasında zayıf bağlar söz konusudur.

-Ağ içindeki birimler arasındaki ilişkiler sıradan ilişkilerin ötesinde bir niteliğe sahiptir. Kişiler arası ortak hedeflerin paylaşılması, geçmişte birlikte zor anların atlatılmış olmasından ileri gelen bir güven boyutunu içermektedir. Kişilerarası bu ilişkiler kurumsal mantığın çerçevesinin dışına taşmaktadır. Zaten ağ ortamında bütünün üretkenliği, ağa dâhil olan kişilerin becerilerinin toplamından ziyade kişiler arası ilişkilerin kalitesine ve zenginliğine bağlıdır. İletişim yeteneği ağ ortamında teknik bilgiden daha değerlidir.

-Birimler kendi organizasyonlarının içinden ihtiyaç duydukları kaynakların tamamını sağlayamazlar. Bu nedenle ağ içindeki farklı kaynaklara sahip olan kişilerle ortak hareket ederler.

-Ağ tarzı örgütlenmelerde kişiler arası ilişkiler gayri resmi niteliktedir.

Mevzutların çizildiği, kuralların belirlendiği, komutların harekete geçirildiği ilişki türünde değildir, karşılıklı güven üzerine inşa edilmiş ve tercih edilmiş bir işbirliği niteliğindedir. Ancak bu kuralsızlık anlamına gelmez. Ağ içinde kurallar yukarıdan dayatılmaz. Ağ üyeleri tarafından ilişki içinde üretilir ve geliştirilir. Bu kurallar hukuki değil daha çok ahlaki niteliktedir.

-Ağ, bağımsız fakat özerk birimleri bir araya getirir ve birimler birbirleri ile etkileşim halindedir. Ortak bir amacın elde edilmesi bu etkileşimin konusunu oluşturur.

92 -Ağ tarzında örgütlenmiş bir işletme bünyesinde ilişkiler hiyerarşik değildir. Bu nedenle ağ içindeki kararı tek bir birim almaz, ne kadar birim varsa o kadar da karar mercii var demektir. Ağı oluşturan birimler birbirlerinin aynı özelliklere sahip olmaktan çok farklı işlev ve becerilere sahiplerdir. Bir hiyerarşi varsa da üyeler arasında değil bu yapının bütününün içerdiği işlevler arasındadır.

-Ağ içindeki ilişkiler karşılıklık ve güvene dayalı olduğundan ve daha eşitlikçi bir yapıda olmasına karşın farklı iktidar yapılarını içerir. Bu nedenle ağ yapıları içindeki farklı iktidar ilişkilerinin ayrımının yapılması önemlidir. İktidar yapısı organizasyonun büyüklüğü veya finansal güç tarafından zorunlu olarak belirlenmez. Stratejik kaynakları ile daha küçük ve finansal olarak daha zayıf organizasyonlar ağ yapılarında daha önemli rol oynayabilirler.

-Ağ içerisinde kendi kendini düzenleme süreci sözkonusudur. Ağ üyelerinden birinde bir diğer üyenin üzerinde anlaşılmış usullere uymadığına ilişkin bir intibanın doğması ağın diğer üyelerine de aktarılacağından usulleri çiğneyen kimse dışlanma riski ile karşı karşıya kalır.

-Ağ içindeki birimler arasında sürekli bir işbirliği söz konusu değildir. İşbirliği ve rekabet aynı anda etkilidir. Bu işbirlikçi rekabet (cooperative competition) veya muhalif işbirliği (antagonistik cooperation) gibi söylemlerle anılır.

-Bir ağ evrilmeye yatkın özelliktedir ve açık yapıdadır. Ağın iç etkileşimi sırasında edindiği deneyim ışığında ilişki kuralları da değişmektedir. Çevresine açık olduğundan kendisini geliştirme şansını elinde bulundurmaktadır. Öte yandan kemikleşip (lock-in) etkisizleşme şansını da elinde tutmaktadır. Ağ üye sayısı bakımından da açıktır. Bir taraftan yeni üyeler ağa dahil olurken, bazı eski üyelerin varlığı yavaş yavaş hissedilmez hale gelebilir.

Ağ içerisinde sürekli kolektif uygulamalar ve organizasyonlar olarak tanımlanabilecek olan ağların kurumsal yapısı, üzerinde önemle durulması gereken bir husustur. Bu yönetişim ve düzenleme kurumları ve formel kurumlar, ayrıca yerleşik sosyo-kültürel normlar ve değerleri ve ağların yeniden üretim yapısını oluşturan gelenekleri içerir. Dolayısı ile kurumsal yapı ağların devam eden nitelikleri, istikrarı ve

93 uyum derecesi, kolektif etkinliği ve bunun ötesinde onun tüm yönetişim yapısını tanımlar.

Bölgesel düzeyde ağ oluşturma Moulert ve Sekia (1999:31)’a göre aşağıdaki amaçları içermelidir: a)Temel insan ihtiyaçlarına cevap veren amaçlar söz konusu olmalıdır b)Kültürler arası iletişime bağlı olarak karar verme ve iletişim c)Yenilikçi kurumsallaşmış amaçlar (ortak sorumluluklar, temel işlevler üzerinde doğrudan demokratik kontrol, temel işlevlere eğilim), d)İktidar ve ölçek bağlarının entegrasyonu.