Tanzimat dönemdeki reform çalışmalarının hukuksal alana yansımalarından biri olan Şûrâ-yı Devlet 1868 yılında kurulmuştur. Mehmed Emin Âli Paşa’nın Osmanlı teşkilat yapısı içinde son icraatlarından biridir. Hukukla ilgili birçok düzenlemede olduğu gibi bu müessesenin oluşumunda da imparatorluk idaresi Fransızlardan etkilenmiştir. İlk reisliğini Midhat Paşa’nın yaptığı bu müessese beş daireden oluşmaktaydı.1051 Mülki, adlî, mali, ticari, zirai, askerî, maarif ve daha birçok alana ilişkin meselelerle ilgilenmek üzere kurulmuş olan bu kurum, zaman içinde çeşitli değişiklikler göstererek varlığını sürdürmüştür. Bu kurum çatısı altında Müslümanların yanında gayrimüslimler de görev yapmıştır.
Karatodori Paşa’nın aza tayin edildiği 1897 yılında Şûrâ-yı Devlet’i oluşturan daireler Mülkiye, Tanzimat ve Maliye olmak üzere üçe indirilmiştir.1052 Bu dairelerin görevleri yeniden tanımlanmıştır. Mülkiye dairesi kapsamında Karatodori Paşa’nın
1046
Tahsin Paşa, a.g.e., s. 22
1047
Tahsin Paşa, a.g.e., s. 22
1048
Gös.yer.
1049
BOA., İ.TAL., No: 1318/ L-12, 08 L 1318; The Levant Herald and Eastern Express, 26 December 1898; The Levant Herald and Eastern Express , 27 January 1906
1050
Süleyman Kani İrtem, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür (Abdülhaimd’e Verilen Jurnaller), Yay Haz. O. Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 174
1051
Arslan, a.g.m., s. 250-252; Davison, a.g.e., s. 250- 251
1052
174 üstlendiği bazı görevlere bakıldığında, bunların, dairenin işlev ve sorumluluk alanlarıyla örtüşmediğini söyleyebiliriz. Aşağıda temas edilecek görev ve sorumluluklar bu duruma örnek teşkil etmektedir. Bu görevler, kapsam bakımından değerlendirildiğinde daha ziyade diplomasi ve dış politika alanına girmektedir. Burada şunu da belirtmeliyiz ki, bu görüntü sadece Karatodori Paşa’ya has bir durum değildir. Şûrâ-yı Devlet bünyesinde çalışan başka bürokratlara da bakıldığında bu türden görevleri görmek mümkündür. Bilhassa XIX. yüzyılın sonlarına doğru biraz daha farklılaşan ve değişen bu kurumun, kısmen de olsa onursal bir makam gibi değerlendirildiği veya algılandığı söylenebilir. Bu değerlendirme ve algılamayla birlikte, seçilen üyelerin genelde meslekî olarak büyük bir deneyim ve bilgi birikimine ulaşmış kişiler olduğu göz önünde tutulursa, Babıâli’nin bilhassa diplomatik görevlendirmelerde, kurumdan ziyade şahısların taşıdığı niteliklere göre hareket ettiği ve Şûrâ-yı Devlet üyelerini de bu bağlamda kapsam dışı yerlerde görevlendirdiği söylenebilir.
Karatodori Paşa Ocak 1897’de Mülkiye Dairesi’ne tayin edildiğinde, Sultan II. Abdülhamid’in birinci tercümanı vasfıyla Yıldız Sarayı’nda görev yapmaktaydı.1053 Bu makama tayin edildikten sonra da tercümanlık görevini devam ettirmiştir. Bu tarihte ilave tayinle Turhan Paşa, Ziya Paşa, Artin Paşa ve Akif Efendi ile birlikte bu makama atanan Karatodori Paşa ölümüne değin bu birimde çalışmıştır.1054 Diğer yandan, ekonomik nedenlerden ötürü Mart 1897’de maaşı 1.500 kuruş azaltılarak 13.500 kuruşa düşürülmüştür.1055
Aynı zamanda, bu ofis vasıtasıyla, çeşitli görevler alarak meslek yaşamını devam ettirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun dışarıdaki imajını iyileştirme ve güçlendirme düşüncesinde olan Padişah II. Abdülhamid, farklı kanalları kullanmaya büyük özen göstermiştir. Bunlardan biri de, uluslararası düzeyde geçerliliği olan protokol uygulamalarını yakından takip etmektir. Padişah, bu bağlamda gerçekleşen,
1053
BOA., DH.SAİD., No: 18/ 257; The Levant Herald and Eastern Express, 25 January 1897; BOA., İ. DUİT., No: 58/25, 13 S 1315
1054
“Bu kere bâ irâde-i seniyye tanzîm ve ilân olunan kararnâme mûcibince Şûrâ-yı Devlet riyâsetini taht- riyâsetinde olmak üzre teşekkül iden Mülkiye dâiresinin ehemmiyet-i mesâlih ve vezâifine mebnî a’zâlığa erbâb… ve iktarân bazı zevâtın… Girid Vâlisi esbâk Aleksandır ve Turhan Paşalarla Hâriciyye Müsteşârlığı uhdesinde kalmak üzre Artin Paşa’nın ve Paris Sefîri sâbık Ziya Paşa ile şûrâyı mezkûr mülkiye dâiresi sânîsi Akif Efendi’nin mezkûr mülkiye dâiresi a’zâlığına …” Bakınız. BOA., İ. DUİT., No: 58/25
1055
175 tahta çıkış, doğum, evlilik, jübile, cenaze merasimlerine, gıyabi merasimlere, kutsal gün kutlamalarına ve bilumum yemekli toplantılara iştirak edilmesini istemiştir. Osmanlı yönetimi, bu çok geniş katılımlı protokol etkinliklerine ve diplomatik organizasyonlara genelde Karatodori Paşa gibi üst düzey bürokratlarıyla iştirak etmiştir. Bu tarz görevlerden birkaçına aşağıda temas edilerek, paşanın bu dönemi, anlatılmaya çalışılacaktır.
A. İngiliz Kraliçesi Victoria’nın Tahta Çıkışının Altmışıncı Yıl Dönümüne Dair Yapılacak Törene İştiraki
XIX. yüzyılda dünya siyasetinin önemli aktörlerinden biri olan İngiltere, Kraliçe Victoria’nın tahta çıkışının altmışıncı yıl dönümü münasebetiyle gerçekleştirilecek olan etkinliklere ve kutlamalara büyük önem vermiştir. Haftalar öncesinden hazırlıklar yapılmıştır. Bu münasebetle diğer ülkeler de, kutlamalara büyük ilgi göstermişlerdir. Osmanlı yönetimi de hazırlıkları ve gelişmeleri yakından takip ederek, hem İngiltere hem de İstanbul’daki kutlama ve etkinlikler için ayrı ayrı heyetler oluşturmuştur. İmparatorluk yönetimi Londra’daki kutlamalar için Teşrîfât-ı Umûmiye Nâzırı Münir Paşa ve beraberindeki heyeti görevlendirmiştir.1056 Bu heyette Padişah II. Abdülhamid’in oğlu Şehzade Ahmed Nureddin Efendi de yer almıştır.1057
Dersaâdet’te gerçekleştirilen kutlamalara ise, Babıâli büyük bir teveccüh göstermiştir. Yapılacak şükran duası ve verilecek öğle yemeği için beş kişilik özel bir heyet oluşturulmuştur. Bu heyet, Aleksandır Karatodori Paşa, Hâriciye Nezâreti Müsteşârı Artin Paşa, Hazine-i Hassa-i Şahane Nâzırı Mikail Portakalyan Paşa, Şûrâ- yı Devlet Azâsı Andreas Kopasis Efendi ve Patrikhane temsilcisi Logofet Bey (Aristarchi Stavraki Bey)’den oluşmuştur.1058 Birçok ülke temsilcisiyle beraber bu
1056
BOA., Y.PRK.PT., No: 13/ 104, 07 M 1315; BOA., Y.MTV., No: 159/ 159, 08 M 1315; BOA., Y.MTV., No: 159/ 192, 09 M 1315
1057
BOA., Y.PRK.PT., No: 06 M 1315
1058
“İngiltere klraliçesinin altmışıncı sene-i kuudunu tebrik eylemek üzre şeref-sâdır olan emr-ü fermân- hümâyun-ı mülûk-anleri mûcib-i âlîsince… ifhâm eylemesi üzerine kabûl idilmiş ve taâmda gerek abd-i memlûkları gerek kilisede icrâ-yı âyîn esnâsında hâzır bulunan Karatodori, Artin ve Mikail Paşalar kullarıyla Logofet Bey ve Kopasis Efendi kulları ve sefâret me’mûrini bulunmuşlardır…” Bakınız. BOA., Y.PRK.TŞF., No: 5/1, 19 M 1315; gazeteye bakıldığında heyet dışında başka şahısların da olduğu görünüyor. Hayreddin Bey, sadrazamı ve Sefer Efendi ise Hâriciye Nâzırını temsilen bu ayinde yer almışlardır. Bakınız. The Levant Herald and Eastern Express, 21
176 heyet, 20 Haziran Pazar günü, önce Tarabya’da Sen Mari Kilisesi’ndeki şükran merasimine, ardından elçiliğin verdiği öğle yemeğine katılmıştır.1059 Bunun yanında Sultan hazretleri, tebrik ve iyi dileklerini iletmeleri için yaveri Mehmed Paşa ve Teşrîfât Kalemi Memuru Galib Bey’i İngiliz Sefareti’ne göndermiştir.1060 Diğer yandan Babıâli bir jest yaparak, sefaretteki kutlamalar için Bahriye Mûsikî Bandosu’nu göndermiştir.1061 İngiliz Sefarethanesi’nde düzenlenen şenliğe Osmanlı bürokrasisinden birçok önemli bürokrat ve memur iştirak etmiştir.1062 İngiliz Sefareti, Osmanlı yönetiminin tebrikle beraber, gösterdiği yakın alakadan dolayı Kraliçe Victoria adına padişaha ve katılan zevata teşekkür etmiştir.1063 Bunlardan da anlaşılacağı üzere Osmanlı yönetimi diplomasinin olmazsa olmazları arasında yer alan bu tür faaliyetleri mümkün mertebe yakından takip etmeye çalışmış ve bu yönüyle de yabancı ülkelerle olan münasebetlerini sıcak tutmaya gayret etmiştir.
B. Rus Grand Duke George için Yapılacak Gıyabi Ayin
Rus II. Nicholas’ın biraderi Grand Duke George’un Temmuz 1899’da ölümü1064 nedeniyle Sen Petersburg başta olmak üzere Avrupa’nın çeşitli başkentlerinde dinî törenler düzenlenmiştir. Bu törenlerden biri de Rusya’nın İstanbul Büyükdere’deki sefaret binasında tertiplenen ayindir. Babıâli üst düzey bürokratlarından bazılarını bu merasime katılmaları için görevlendirmiştir. Aleksandır Karatodori Paşa, Münir Paşa, Ohannes Sakız Efendi, Selim Melhame Paşa, Kostantin Karatodori Efendi, Gabriel Noradunkyan Efendi, Bonkofski Paşa gibi daha birçok devlet görevlisi imparatorluk adına, bu ayine iştirak etmiştir.1065 26 Temmuz Çarşamba günü
June 1897; Burada şunu da ifade etmeliyiz ki, Logofet aslında bir şahıs ismi değildir. Patrikhane’nin bir yetkilisine verilen isimdir.
1059
The Levant Herald and Eastern Express, 21 June 1897
1060
BOA., Y.PRK.PT., No: 14/ 3, 20 M 1315; BOA., İ.HUS., No: 1315/ M-44, 18 M 1315
1061
BOA., Y.MTV., No: 161/ 23, 23 M 1315; BOA., Y.MTV., No: 161/55, 25 M 1315
1062
BOA., Y.PRK.PT., No: 14/ 64, 24 M 1315
1063
BOA., Y.MTV., No: 161/15, 22 M 1315; BOA., Y.PRK.PT., No: 14/22; BOA., Y.PRK.TŞF., No: 5/1
1064
BOA., Y.PRK.EŞA., No: 33/64, 02 Ra 1317
1065
“Müteveffa Grandük Jorj’un cenâze âlâyında bulunmak içün hiçbir devlet tarafından Sen Petersburg’a me’mûr-ı mahsûsa gönderilmeyeceği ve mezkûr âlâyın icrâ olunacağı haber virilecek günde buraca ifâ idilecek âyînde bulunmak üzre taraf-ı hükûmet …zikr olunan âyînde Şûrâ-yı Devlet Mülkiye Dâiresi a’zâsından Aleksandır Karatodori Paşa ve Tercemân-ı Dîvân-ı Hümâyun Münir ve Orman ve Maâdin Nâzırı Selim Paşa ve Bâb-ı âlî Hukuk Müşâviri Gabriel…bulunmaları…” Bakınız.
177 gerçekleştirilen törene diğer ülkelerin muhtelif diplomatik ve bürokratik görevlileri de katılmıştır.1066 Öte yandan, Avrupa’daki birçok ülke gibi Babıâli de Sen Petersburg’a özel bir temsilci göndermemiştir.1067 Ayrıca, Osmanlı sefirinin de merasime katılmayacağı bildirilmiştir.1068
C. İtalyan Kralının Ölümü ve Saint Mari Kilisesi’ndeki Gıyabi Ayin
Devletlerarası ilişkilerin gittikçe yoğunlaştığı ve hassaslaştığı bir ortamda siyâsî ve ticari ilişkiler başta olmak üzere her türlü münasebetin önem kazanması, diplomasinin yelpazesini genişletmiştir. Bu nedenle, gün geçtikçe diplomaside daha fazla bürokrata gereksinim duyulmaya başlanmıştır. Bürokraside olgunluk dönemini yaşayan Karatodori Paşa, Babıâli’nin bu dönem zarfında ihtiyaç duyduğu önemli bürokratlardan biri olmuştur. Şûrâ-yı Devlet Azâlığı görevini yürüten Karatodori Paşa’ya günü birlik veya kısa süreli diplomatik vazifeler verilmiştir. Bunlardan biri de hayata veda eden İtalyan kralı için tertiplenen gıyabi ayindir.
İtalyan Kralı Umberto I, 27 Temmuz 1900’de uğradığı silahlı bir saldırı sonucu İtalyan bir anarşist tarafından öldürülmüştür.1069 Ölen İtalyan kralının cenaze törenine Osmanlı İmparatorluğu adına Şûrâ-yı Devlet Mülkiye Dâiresi Azâsı Turhan Paşa gönderilmiştir.1070 İtalya dışında çeşitli dinî merkezlerde kral için gıyabi ayinler düzenlenmiştir. Roma’da cenaze törenin düzenlendiği 9 Ağustos günü, İstanbul Beyoğlu Sen Antuan Kilise’sinde de gıyabi bir ayin tertiplenmiştir.1071 Perşembe günü saat 11’de başlayan bu özel ayine Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok önemli
BOA., İ.HUS., No:1317/ Ra-45, 17 Ra 1317; The Levant Herald and Eastern Express, 31 July 1899
1066
The Levant Herald and Eastern Express, 31 July 1899
1067
BOA., İ.HUS., No:1317/ Ra-45; BOA., Y.A.HUS., No: 398/ 47, 10 Ra 1317
1068
BOA., Y.A.HUS., No: 398/ 95, 21 Ra 1317
1069
BOA., Y.A.HUS., No:409/22, 04 R 1318; BOA., DH.MKT., No:2386/28, 11 R 1318; Afrika’daki kolonyal mücadeleler sırasında bir İtalyan generalin otoriteyi sağlamak için giriştiği harekatta yaklaşık yüz kişi öldürülmüş, bin kişi de yaralanmıştır. Bu olay Bava- Beccaris katliamı olarak bilinmektedir. Gaetano Bresci adlı kişi de bu katliamında öldürülen insanların intikamını almak için kralı öldürdüğünü belirtmiştir. Kral Umberto I, İtalyanın Monza şehrinde öldürülmüştür Bakınız. http://en.wikipedia.org./wiki/Umberto_I_Italy
1070
BOA., Y.EE., No: 13/17, 12 R 1318; Turhan Paşa’ya Teftiş-i Askerî Komisyonu’nundan Mirliva Nasır Paşa eşlik etmiştir. Bakınız. BOA., İ.HUS., No: 1318/ R-037, 05 R 1318; Bu belgenin özetinde Nasır Paşa, Nahid Paşa olarak verilmiştir. Bakınız. BOA., Y.A.HUS., No: 409/49, 11 R 1318
1071
BOA., İ.HUS., No: 1318/ R-054, 12 R 1318; The Levant Herald and Eastern Express, 13 August 1900; http://en.wikipedia.org./wiki/Umberto_I_Italy; BOA., İ.HUS., No: 1318/ R-001, 10 R 1318
178 bürokratı iştirak etmiştir. Şûrâ-yı Devlet Mülkiye Dâiresi Azâsı Aleksandır Karatodori Paşa, Hâriciye Müsteşârı Artin Paşa, Hazîne-i Hassa Nâzırı Ohannes Efendi, Mîrlivâ Bonkofski Paşa, Andreas Kopasis Efendi ve bazı Hıristiyan memurlar ayinde yer almışlardır.1072
D. İngiliz Kraliçesinin Cenaze Töreni ve VII. Edward’ın Tahta Çıkışı
Aleksandır Karatodori Paşa, Şûrâ-yı Devlet’teki görevini sürdürürken, kendisine verilen diplomatik görevlerden biri de, İngiliz Kraliçesi Victoria’nın cenaze merasimine katılmak olmuştur. Kraliçe Victoria, 1837 yılında 18 yaşındayken çıktığı tahtta 64 yıl kalmıştır.1073 22 Ocak 1901 günü yaşama veda etmiştir.1074 Sultan II. Abdülhamid ilk olarak üst düzey bürokratlarından birkaçını taziye için İngiliz Sefarethanesi’ne göndermiştir.1075 Kraliçenin ölümünden dolayı taziyelerini bildirmeleri ve cenaze töreninde bulunmaları için Aleksandır Karatodori Paşa, Turhan Paşa ve Ferik Nasır Paşa’dan oluşan heyeti Londra’ya göndermiştir.1076 Karatodori Paşa ve Turhan Paşa bu görev için 5 yüz lira harcırah alırken, Nasır Paşa’ya üç yüz lira verilmiştir.1077 Cenazeden birkaç gün evvel Londra’ya giden heyet, ilk olarak Kral VII. Edward’ı ziyaret edip tahta çıkışı münasebetiyle Sultan II. Abdülhamid’in tebrik mesajını ve temennileri yeni krala iletmişlerdir.1078 Daha
1072
BOA., İ.HUS., No: 1318/ R-001; “İtalyan Kralı müteveffâ Humberto hazretlerinin icrâ-yı resm-i tedfîni mukarrer olan yarınki Pençşenbih günü alafranga sâat onda Beyoğlu Sent Antuan Kilise’sinde icrâ kılınacak âyîn-i mahsûsada bulunmaları 10 Rebî-ül- âhır 1318 târihli tezkere ile teblîğ idilen Karatodori ve Artin Paşalar ve Ohannes Efendi hazretlerinden başka Orman ve Maâdin Nâzırı Selim Paşa hazretleriyle Lofofet Bey ve Şûrâ-yı Devlet a’zâsından …Yanko Efendiler hazerâtının ve Mîr- livâ Bonkofski Paşa’nın dahi mezkûr âyîne azîmetleri şeref-sudûr buyrulan irâde-i seniyye-i cenâb- ı….” Bakınız. BOA., İ.HUS., No: 1318/ R-054; The Levant Herald and Eastern Express, 13 August 1900
1073
Amcası IV. William’ın ölümüyle 18 yaşında İngiliz Kraliçesi olmuştur. Bakınız. Yusuf Mardin, Abdülhakhamid’in Londrası, İş Bankası Kültür Yayınları, Baha Matbaası, İstanbul 1976, s. 250 1074
1819 yılında doğan Kraliçe Victoria, IV. William’ın ölümü üzerine tahta geçmiştir. Bakınız. http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/victoria_queen.shtml
1075
BOA.,İ.HUS., 1318/ L-35, 02 L 1318; BOA., İ.HUS., No:1318/ L-54, 02 L 1318; BOA., Y.PRK.MYD., No: 23/58, 02 L 1318
1076
“İngiltere Kraliçesi’nin vuku’-ı vefâtı ve haşmetlü Edvar hazretlerinin …kraliyeye kuûdu münâsebetiyle icrâ’ olunacak merâsim-i mahsûsada bulunmak üzre Londra’ya i’zâm buyrulacak olan Turhan ve Aleksandır Karatodori Paşalar... beş yüz ve Ferik Nasır Paşa hazretlerine üç yüz lira harcırâh i’tâsı “ Belge için bakınız. Belge- 15 (BOA., İ. HUS., No: 1318/ L-04, 05 L 1318); BOA., Y.PRK.NMH., No: 8/57-1, 3, 07 L 1318; Unat, a.g.e., s.238
1077
BOA., İ. HUS., No: 1318/ L-04
1078
BOA., Y.PRK.NMH., No: 8/57; İnci Enginün, Abdülhak Hamid’in Hatıraları, Dergah Yayınları, İstanbul 1994, s. 294
179 sonra, 2 Şubat 1901 tarihinde ise gerçekleşen cenaze törenine iştirak etmişlerdir.1079 Aynı gün İstanbul’da İngiliz Elçiliği yakınındaki kilisede düzenlenen gıyabi ayine de Babıâli birçok bürokratıyla katılmıştır.1080 Akabinde İngiliz Kralı VII. Edward cenaze merasimi ve tahta çıkışından dolayı gönderilen heyet için Babıâli’ye memnuniyetini bildirmiştir.1081 Ayrıca VII. Edward, kraliçenin ölümünden dolayı imparatorluk yönetiminin gösterdiği hassasiyet için de teşekkürlerini iletmiştir.1082 Sultan II. Abdülhamid bu tür gelişmeleri ve tertiplenen programları imparatorluğun imajını güçlendirmek ve saygınlığını yeniden artırmak için büyük bir dikkatle takip edip değerlendirmeye çalışıyordu.1083
Osmanlı İmparatorluğu’na bürokratik ve diplomatik alanda yaklaşık elli yıl hizmet eden Karatodori Paşa, Şûrâ-yı Devlet Azâlığı ve Mütercim-i evvellik görevlerini yürütürken yaşama veda etmiştir. XIX. yüzyıl imparatorluk kültürünün yetiştirdiği kıymetli devlet adamlarından biri olan paşa birçok farklı ofiste başarıyla görev yapmıştır. Büyük deneyim sahibi olan Karatodori Paşa bürokratik ve diplomatik yaşamı süresince hep yükselme göstermiş ve bu alanlarda olgunluğun bir nevi göstergesi olan Şûrâ- yı Devlet Azâlığı göreviyle paşanın meslekî yaşamı da sona ermiştir.1084