Yedi kıraâtın tevâtüren geldiği konusunda ittifak vardır. Aynı şekilde Ebû Ca’fer, Ya’kûb ve Halef’in kıraâtleri konusunda da aynı ittifak söz konusudur. Bunlardan sonra söz konusu olan İbn Muhaysın, el-Yezîdî, Hasan-ı Basrî ve A’meş’in kıraâtleri ise şâz kıraât olarak kabul edilmiştir. 234
İbnü'I-Cezerî, “Nihâyetü'l-berere fi 'l kıra'ati's-şelâs ez-zâide ale'I- aşere”isimli eseriyle İbn Muhaysın (ö.123/741), A’meş (ö.148/765) ve Hasan-ı Basrî (ö.110/728)’nin kıraâtlerini on kıraâte eklemiş; Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî
230 Çakıcı, Şâz Kıraatler Ve Tefsire Etkisi,167. 231 İbnü’l- Cezerî, Müncidü’l- Mukriîn, 92.
232 Bâzmul, Muhammed b. Ömer, el- Kıraat ve Eseruha fi’t-Tefsir ve’l- Ahkâm (Riyad: Dâ’ru’l- Hicre,1996), 96;116.
233 Önder, “Şaz Kıraatler Ve İslam Hukuku Açısından Değeri” , 174.
234 Dimyâtî, Ahmed b.Muhammed b. Abdülganî, İthafı Fudalai’l-Beşer bi’l-Kıraati’l- Erbeate Aşer, nşr. Şaban b.İsmail, (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1987), 1: 72.
(ö.923/1517) ve Ahmed b.Muhammed el-Bennâ da (ö.1117/1705) Yahyâ b. Mübarek el- Yezîdî (ö.202/812)’nin kıraâtini meşhur on kıraâte eklemiş, böylece on dörtlü tasnif oluşmuştur.235 Bazıları Aʽmeş yerine İbn Şenebûz olarak bilinen Muhammed İbn
Ahmed el-Bağdâdî’yi bu gruba dâhil etmek istemiş, ancak rağbet görmemiştir.236 Dört imamın ilavesiyle oluşan bu on dörtlü sistem içerisinde yer alan kıraât imamlarını ve râvilerini kısaca inceleyelim.
4.1. İbn Muhaysın
Ebû Hafs Ömer b. Abdirrahman b. Muhaysın es- Sehmî’dir. 237 Beni Sehm
kolundan olduğu için Sehmî, Kureyşî, Mekkî nisbeleriyle anılır.238
Tabakat ve kıraât tarihi ile ilgili eserlere baktığımızda İbn Muhaysın’ın kıraât ilmini Said b.Cübeyr, Mücahid b. Cebr, Abdullah b. Abbas’ın mevlası Dirbâs’ tan almıştır.239
İbn Mücahid: “İbn Muhaysın kıraâtını Arap dili mezheplerinden birine uygun olarak belirlemiş, bölge halkının üzerinde icma ettiği kıraâtların dışında kalmıştır. Haliyle insanlar onun kıraâtını okumaktan vazgeçmiş, İbn Kesîr’in kıraâtı üzerinde icma etmişlerdir” demiştir.240 İbnü’l Cezerî ise O’nun kıraâtinin “Mübhic” ve “ Ravda”
isimli eserlerde mevcut olduğunu, Kur’an-ı bu kıraâtle okuduğunu, İbn Muhaysın kıraâtının mushafın hattına uygun olsaydı meşhur kıraâtlar arasında zikredeceğini söylemiştir.241
İbn Muhaysın, Ebü’l Kâsım el- Hüzelî’nin tespitine göre 123(741) yılında vefat etmiş olup bu tarih diğer kaynaklarda da yer almaktadır.242Sıbtu’l-Hayyât ve Ebû Ab-
dullah el- Kassâ’ın onun 122 (740) yılında vefat ettiğini zikrettikleri de belirtilmiştir.243
235 Birışık, “Kıraat”, 25: 428.
236 Birışık, Kıraat İlmi ve Tarihi, (Bursa: Emin Yayınları, 2004), 97-98.
237 Tayyar Altıkulaç, “İbn Muhaysın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul:1999), 20: 210.
238 Zehebî, Ma’rifetü’l-Kurrai’l- Kibar Ale’t-Tabakat ve’l-A’sar, thk. Tayyar Altıkulaç,(İstanbul: Türkiye İslâm Araştırmaları Merkezi, 1995, 1: 222; İbnü’l-Cezerî, “Gayetü’n- Nihaye Fi Tabakati’l-
Kurra’”, nşr. G.Bergstraesser (Kahire, 1933), 2: 167.
239 İbnü’l-Cezerî, Gayetü’n- Nihaye, 2:167. 240 İbnü’l-Cezeri, Gayetü’n- Nihaye, 2: 167. 241 İbnü’l-Cezeri, Gayetü’n- Nihaye, 2: 167.
242 Mizzi, Ebü’l- Haccac Cemaleddin Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf, Tehzibü’l-Kemal fi Esmai’r –
Rical, thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, (Beyrut: Müessesetü’r- Risale,1993), 21: 429.
Râvileri şunlardır: a)Bezzi
İmam Ebü’l Hasen Ahmed b. Muhammed b. Abdullah b. El-Kâsım b. Nafi b. Ebî Bezze’dir. Mekke’de H.170/786 da doğmuş, H.250/864 yılında Mekke’de vefat etmiştir. 244Aynı zamanda İbn Kesîr’in birinci râvisidir. İbn Kesir’den doğrudan
okumayıp isnat yoluyla onun kıraâtını alıp rivayet etmiştir.245
b)İbn Şenebûz
Tam adı Muhammed b. Ahmed b. Eyyüb b. Es- Salt b. Şenebûz’dur.
Übey b. Kâ’b ile İbn Mesud’a isnat edilen ve Hz.Osman Mushafına aykırı olan okuyuşları okuması yüzünden bir heyet önünde sorgulanmıştır. Ebû Bekr b. Mücahid’in de bulunduğu heyet önünde yapılan sorgulamada yaptığı işi savunmuş, veziri ve İbn Mücahid’i tahrik edici ifadeler kullanmıştır. Vezirin emriyle kendisine sopa vurulunca tevbe etmiş, savunduğu görüşlerden vazgeçmiştir. Bağdat’tan çıkarılmış ve Basra’ya gönderilmiştir.246
H.328/939 yılında Safer ayında hapiste iken vefat etmiştir.247
4.2. A’meş
Ebû Muhammed Süleyman b. Mihrân el- Kûfî, tabiîn neslinden olup Taberistan’lıdır. Hadis, kıraat ve feraiz alanında bilgisiyle tanınan bir âlimdir. Kûfe’nin en meşhur âlimlerinden Zeyd b. Vehb(ö.83/702), İbrahim en- Nehai(ö.96/714), Mücahid b. Cebr, Ebû’l Âliye er- Riyahi(ö.90/709) ve Âsım b. Ebû’n- Nücûd (ö. 127/745)gibi âlimlerden ders okumuştur.248 A’meş’in kıraâtı yedi
veya on kıraât arasında yer almamışsa da on dört kıraâtı anlatan eserlerde onun kıraâtıne yer verilmiştir. H.148 yılında vefat etmiştir.249
Râvileri şunlardır:
244 Çetin, Kıraat İlmi ve Tarihi, 239; ez- Zerkânî, Menahilü’l-irfan, 1: 369. 245 Zehebî, Ma’rifetü’l-Kurra, 1: 365.
246 Zehebî, Ma’rifetü’l-Kurra, 2: 546-552. 247 İbnü’l Cezeri, Gayetü’n-Nihaye, 2: 56.
248 Mücteba Uğur, “A’meş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 3: 54.
a-Muttavviî
Tam adı Ebü’l- Abbâs el- Hasen b. Saîd b. Ca’fer el- Abadânî el-Muttavviî. H.270’lerde doğmuş; H.371/982 yılında vefat etmiştir.250
b-Eş-Şenebûzî
Ebü’l-Ferec b. Ahmed b. İbrâhîm eş-Şenebûzî. H.300/912-913 senesinde muhtemelen Bağdat’ta doğdu. H.388/998 yılında da vefat etmiştir.251
4.3. Hasan-ı Basrî
Ebû Saîd el-Hasen b. Yesâr el-Basrî. H. 21/642 yılında Medine’de doğdu. 252
Hasan-ı Basrî, kıraâtı Hıttân İbn Abdillah er-Rakâşî ve Ebu’l-Âliye er-Rayâhî’den almıştır.253 Basralı meşhur âlim ve zâhidlerinden biridir. Vefatı 110/728 yılında Recep
ayının başlangıcındadır.254
Râvileri şunlardır: a-Şüca’ b. Nasr el-Belhî
Tam adı Şüca’ b. Ebi Nasr Ebû Nuaym el-Belhi el-Bağdadi’dir.255 H.120
yılında Belh’tedünyaya gelmiş, H.190 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.256
b-Hafs b. Ömer Ebû Amr ed-Dûrî
Tam adı Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdülaziz el-Ezdî ed-Dûrî el-Bağdâdî’dir. H.150/767 yılından sonra Bağdat’ın Dûr mahallesinde doğdu. Bazı kaynaklarda Dûrî’nin H.248-250 dolaylarında öldüğü belirtilmekle beraber İbnü’l-Cezerî bu tarihin H.246 olduğunu daha isabetli bulmaktadır.257
250 Zehebî, Siyeru aʽlâmi’n-nubelâ , thk. Şuayb el-Arnavût, (Beyrut: Müessesetü’r –Risale,1981), 16: 260.
251 Tayyar Altıkulaç, “Şenebûzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,(İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 38: 535.
252 Süleyman Uludağ, “Hasan-ı Basrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,(İstanbul: TDV Yayınları, 1997, 16: 291. Doğumu hakkında bk. İbn Sa’d, Muhammed Ebû Abdillah el- Basri, et-
Tabakâtu’l-kebîr, thk. Ali Muhammed Ömer, (Beyrut: Mektebetü’l- Hancı, 2001), 9: 157.
253 Zehebî, Siyeru aʽlâmi’n-nubelâ, 4: 565. 254 İbn Hallikân, Vefeyâtu’l-aʽyân, 2: 72.
255 Kabâkıbî, Şemseddin Muhammed el- Halil, İzahü’r-Rumûz ve Miftahü’l Künuz, thk. Ahmed Halit Şükri,( Ammar: Dâru Ammar,2003), 69.
256 Muhaysın, Mu’cemü Huffazi’l-Kur’ân Abre’t-Tarih, (Beyrut: Dârü'l-Cil,1992), 1: 292.
257 Zehebî, , Siyeru aʽlâmi’n-nubelâ, 11: 541; İbnü’l-Cezerî, Tahbîrü’t- Teysîr fî Kıraati’l- Aşer,(Ürdün: Daru’l- Furkan, 1421/ 2000), 107.
4.4. Yezîdî
Tam adı Ebû Muhammed Yahyâ b. el- Mübârek b. el- Muğîre el- Yezîdî el- Adevî’dir. H.128/745 yılında Bağdat’ doğdu, H.202/817 yılında Merv’de vefat etmiştir.258
Yezîdî, yedi kıraât imamından biri olan Ebû Amr kıraâtini kendisinden arz yoluyla öğrendi ve bu kıraâtin öğretimiyle meşgul oldu. Ebû Amr kıraâtinin iki râvisi Dûrî ve Sûsî’nin bu kıraâti doğrudan Ebû Amr’dan değil de Yezîdî’den almaları ve hocasının adını taşıyan kıraâtın rivayetine kaynaklık etmesi Ýezîdî’ye şöhret kazandıran önemli hususlardandır. İbn Mücâhid, Ebû Amr kıraâti için Yezîdî’yi esas almasının sebebini onun kendisini bu kıraâte adaması ve hıfzının diğer öğrencilere göre daha güçlü olması ile açıklamaktadır.259
Râvileri şunlardır:
a-Süleyman b. el- Hakem el- Bağdâdî
Tam adı Süleyman b. Eyyüb b. Hakem Ebû Eyyub el- Hayyad el- Bağdâdî. H.235/850 tarihinde vefat etmiştir.260
b-Ebu Ca’fer Ahmed b. Ferah el- Bağdâdî
Tam adı Ebu Ca’fer Ahmed b. Ferah b. Cibril el- Askerî el- Bağdâdî. H.333 yılında Kufe’de vefat etmiştir.261