233 sayılı KHK‟ye tabi olan KİT ve bağlı ortaklıkları personelinin hizmete alınmalarını, görev ve yetkilerini, niteliklerini, atanma, ilerleme, yükselme hak ve yükümlülükleriyle diğer özlük haklarını düzenleyen 399 sayılı KHK‟nın “Temel İlkeler”
başlığını taşıyan 2 inci maddesinde; "Personelin hizmet şartlarına, statülerine, hak, yükümlülük ve sorumluluklarına ilişkin esas ve usullerin belirlenmesinde;
-İşin gerektirdiği nitelikleri haiz elemanların işe alınması ve işin gereğine uygun olarak yetiştirilmesi,
-Verimlilik ve kârlılık ilkelerine bağlı olarak maliyet bilinci içinde çalıştırılması, -Çalıştığı kuruluşta göreve devamını özendirecek bir özlük hakları sisteminin gerçekleştirilmesi,
-Yaratıcılığı, girişimciliği, başarı ve çabasının maddi ve manevi olarak değerlendirilmesinin teşviki,"
ilkelerinin göz önünde bulundurulması öngörülmüştür.
KİT‟lerde çalışan personelle ilgili istihdam esas ve usulleri kanunla belirlenmiş olmakla beraber, istihdam politikalarının uygulaması, KİT ve bağlı ortaklıklarına ilişkin genel yatırım ve finansman programı kararnameleri ve Başbakanlık tarafından ihtiyaç duyulan zamanlarda yayımlanan genelgelerde düzenlenmektedir.
19.10.2007 tarih ve 26675 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan, KİT ve Bağlı Ortaklıklarının 2008 yılı Genel Yatırım ve Finansman Programı Kararnamesi ile açıktan ve naklen atama usullerini düzenleyen 4 üncü maddesinde; maaş ve ücret ödemelerinin karşılanması amacıyla ÖİB‟ce sermaye transferi yapılan, kredi verilen, özelleştirme sürecinde son aşamalara gelinmiş, tasfiye sürecinde olan, mal ve hizmet üretim faaliyeti olmayan kuruluşlarda, 2008 yılında yeni personel istihdam edilmeyeceği, teşebbüs içi eleman nakli suretiyle personel ihtiyacının karşılanmasının mümkün olmadığı zorunlu hallerde, 2007 yılında ayrılan eleman sayısının (askerlik hariç) en fazla %10‟u kadar nitelikli personelin açıktan ve naklen atanması konusunda teşebbüs yönetim kurulunun yetkili olacağı, 4/4/2007 tarihli ve 5620 sayılı Kanun uyarınca geçici işçi pozisyonundan daimi işçi pozisyonuna geçen personel sayısı 2006 yılı sonu itibarıyla teşebbüs toplam daimi personel sayısının %30‟unu aşan teşebbüslerin 2008 yılında yeni işçi istihdam edemeyeceği hususları düzenlenmiştir.
İlave atamaları düzenleyen 5 inci maddede; uluslararası standartlar çerçevesinde istihdamına gerek görülen özel niteliklere sahip personel, yeni üretim tesisi ve hizmet birimlerinin faaliyete geçmesi halinde bu tesisler için gerekli personel, Ar-Ge faaliyetleri için istihdamı gereken personel taleplerinin, teşebbüsçe sunulacak detaylı analiz ve gerekçeler üzerine Hazine Müsteşarlığınca ayrıca değerlendirileceği ve bu taleplerin Hazine Müsteşarlığının uygun görüşüne dayanarak, DPB‟ce unvan değişikliği yapılmaksızın sonuçlandırılacağı düzenlenmiş, 2007 veya 2008 yılında açıktan işe ilk defa alınan personelin ölüm veya istifa sebebiyle bir yıl içinde teşebbüsten ayrılması halinde 2008 yılında bu personel yerine yeni personel alma hakkı saklı tutulmuştur.
Zorunlu istihdam başlığını taşıyan 6 ncı mdde ile; özel kanunlar gereği çalıştırılması zorunlu olan personel (özürlü, şehit ailesi, eski hükümlüler, Elektrik Üretim Anonim
Şirketinden devralınan şalt sahalarında görevli personel ve ana faaliyet konusu elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı olmayan kuruluşlardaki elektrik santrallerinde daimi istihdamı gereken sorumlu mühendisler gibi) ile, kararname ile atananlar ve bu görevlere eş düzeyde pozisyonlara atananlar yukarıda belirtilen sınırlamaların dışında tutulmuştur.
7 nci maddede; açıktan atama yoluyla personel alımlarının, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve/veya Türkiye İş Kurumu ile Devlet Personel Başkanlığının yürürlükteki mevzuatı ve ilgili diğer mevzuat uyarınca Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi Başkanlığınca yapılacak sınavlarda başarılı olanlar arasından, ilgili yönetmeliklerde belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde yapılacağı, 8 inci maddede; teşebbüslerde sadece mevsimlik ve/veya kampanya işlerinde geçici işçi çalıştırılabileceği, 2008 yılında geçici işçilere ait geçici iş pozisyonları ve çalıştırılacakları sürenin, ilgisine göre Hazine Müsteşarlığının veya ÖİB‟nin uygun görüşü ile Devlet Personel Başkanlığına vize ettirileceği, geçici işçilerin işin gereklerine bağlı olarak, yıl içerisinde en fazla 179 prim gün çalıştırılabileceği belirlenmiştir. 10 uncu madede ise; maaş ve ücret ödemeleri ÖİB‟ce karşılanan kuruluşlarda, 2007 yılı içinde emeklilik veya iş akdi feshi nedeniyle ayrılan işçilerin pozisyonlarının tamamının 30.6.2008 tarihine kadar Yönetim Kurulu kararı ile iptal edileceği kararlaştırılmıştır.
Genel yatırım ve finansman kararnamesinde; kamu ihale mevzuatında tanımı yapılan hizmet alımlarının, 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu ve ilgili mevzuat dikkate alınarak gerçekleştirileceği ve ihale mevzuatıyla ilgili tüm soru ve sorunların Kamu İhale Kurumuna iletileceği, 2008 yılında ihale yoluyla alınacak hizmetlerin toplam tutarının en fazla 2007 yılı için uygun görüş bildirilen toplam tutarın, 2008 yılı için hedeflenen yıllık ortalama ÜFE değişim oranı ile artırılması suretiyle bulunan tutar kadar olabileceği, maliyet unsurlarındaki (asgari ücret, SSK primi ve akaryakıt fiyatları) artış oranının yıllık ortalama ÜFE değişim oranının üzerinde olması nedeniyle hizmet alımı maliyetlerinde artış olması halinde aşan kısmın toplam tutara eklenebileceği, teşebbüslerin, Program kapsamında işletme bütçelerini 2008-2010 dönemini kapsayacak şekilde yaparak, çok yıllık hizmet alımlarına çıkabilecekleri tespit edilmiştir. 15 inci maddede ise; ihale yoluyla yapılacak hizmet alımlarında; yüklenici firmanın istihdam ettiği işçinin muhatabının teşebbüs olmayacağı, mevcut sözleşmelerin bu çerçevede yenileneceği öngörülmüştür.
2-Personel istihdamı Ģekilleri, ilgili mevzuat ve geliĢmeler:
Başlangıçta özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösteren KİT‟lerin personel yönetimi bakımından ilk düzenleme, 1939 yılında yayımlanan 3659 sayılı Kanunla yapılarak;
memur durumunda olan personel için düzenleme getirilmiştir. Zaman içinde yeni kurulan veya statülerinde değişiklik yapılan bazı KİT personelinin farklı statülerde istihdam edilmesi sağlanmıştır.
Anayasanın 128 inci maddesi ile “Devletin, kamu iktisadi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzel kişilerinin genel idare esaslarına göre yürütmekle görevli oldukları kamu hizmetlerinin gerektirdiği asli ve sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu görevlileri eliyle görülür.
Memurların ve diğer kamu görevlilerinin nitelikleri, atamaları, görev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri, aylık ve ödenekleri ve diğer özlük işleri kanunla düzenlenir.” hükmü getirilmiştir.
Daha sonra KİT‟lerle ilgili olarak 60 sayılı KHK, 2929 sayılı Kanun ve 233 sayılı KHK ile yapılan mevzuat düzenlemelerinde ilkeleri de belirtilmek suretiyle personel rejiminin ayrı bir kanunla düzenlenmesi öngörülmüştür.
KİT personel rejimi 22.01.1990 tarih ve 399 sayılı KHK ile yapılmış, 233 sayılı KHK içerisindeki personele ilişkin hükümler yürürlükten kaldırılmıştır.
5.02.1992 tarih ve 3771 sayılı Kanunla 399 sayılı KHK‟nın 3/b maddesi değiştirilerek
“Teşebbüs ve bağlı ortaklıklarda, devlet tarafından tahsis edilen kamu sermayesinin karlı, verimli ve ekonominin kurallarına uygun bir şekilde kullanılmasında bulunduğu teşkilat, hiyerarşik kademe ve görev unvanı itibarıyla kuruluşunun karlılık ve verimliliğini doğrudan doğruya etkileyebilecek karar alma, alınan kararları uygulatma ve uygulamayı denetleme yetkisi verilmiş asli ve sürekli görevler genel idare esaslarına göre yürütülür. Teşebbüs ve bağlı ortaklıkların genel idare esaslarına göre yürütülmesi gereken asli ve sürekli görevleri;
genel müdür, genel müdür yardımcısı, teftiş kurulu başkanı, kurul ve daire başkanları, müessese, bölge, fabrika, işletme ve şube müdürleri, müfettiş ve müfettiş yardımcıları ile ekli 1 sayılı cetvelde kadro unvanları gösterilen diğer personel eliyle gördürülür.” hükmü getirilmiştir.
Bu düzenlemeden sonra I sayılı cetvelde unvanları sayılan personelin sözleşmeleri iptal edilerek, kadrolarında istihdam edilmesi ile, 399 sayılı KHK‟de belirtilen hükümler dışında 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu hükümlerine tabi olacakları hususları düzenlenmiştir.
KİT‟lerde çalışan işçiler özel hukuk hükümlerine göre istihdam edilmektedir.
KİT‟lerde işçi personelin istihdamı; 1475 sayılı İş Kanunu hükümlerine göre yürütülürken 10.6.2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 4857 sayılı İş Kanunu ile 1475 sayılı İş Kanununun 14 üncü maddesi hariç diğer maddeleri yürürlükten kaldırılmış ve işçi personelle ilgili işlemler bu tarihten itibaren 4857 sayılı İş Kanununa göre yürütülmektedir.
Bunun yanında, işçi personelin diğer hak ve işlemleri 2821 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, 2822 sayılı Sendikalar Kanunu ile bu kanunlarda ek ve değişiklik yapan Kanun ve KHK hükümlerine göre yürütülmektedir.
27.11.1994 tarih ve 22124 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 24.11.1994 tarih ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamalarının Düzenlenmesine ve Bazı Kanun ve KHK‟lerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile özelleştirme kapsam ve programına alınan kuruluşlarda çalışan personel için;
-İş kaybı tazminatı ödenmesi ve diğer hizmetlerin verilmesi, -Personelin diğer kamu kurum ve kuruluşlarına nakledilmesi, -Sosyal yardım zammının ödenmesi,
-Kendi istekleriyle emekli olunması halinde emekli ikramiyelerinin %30 fazlası ile ödenmesi hususları düzenlenmiştir.
08.09.1999 tarih ve 23810 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 25.08.1999 tarih ve 4447 sayılı Kanun ile tüm çalışanlarla ilgili olarak uygulanan sosyal güvenlik sistemi değiştirilerek, emeklilik koşulları ile ilgili yeni düzenlemelere gidilmiş bunun yanında;
işsizlik sigortası uygulamasının başlatılması konusunda ilk yasal düzenleme yapılmıştır.
İşsizlik sigortası ile ilgili uygulama Haziran-2000 tarihinde başlatılmıştır. Ancak emeklilik koşullarını yeniden düzenleyen bazı maddeler Anayasa Mahkemesi kararı ile 2001 yılında
iptal edilmiştir.
16.6.2006 tarih ve 26200 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan ve 1.1.2007 tarihinde yürürlüğe girmesi öngörülen 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile sigorta program ve uygulamalarında paralellik ve yeknesaklığı amaçlayan yeni düzenlemeler getirilmiştir. Ancak bu Kanunun yürürlüğe girmesi, Kanunun bazı hükümlerinin Anayasa Mahkemesi tarafından iptali üzerine önce 5565 sayılı Kanunla 1.7.2007 tarihine, daha sonra 5655 sayılı Kanunla da 1.1.2008 tarihine ertelenmiştir. Söz konusu çalışmaların nihai hali; 17.4.2008 tarih ve 5754 sayılı Kanunla düzenlenmiş, Kanunun değişik maddeleri için farklı yürürlük tarihleri belirlenmiş, ancak tüm hükümleri ile birlikte 2008 yılı Ekim ayı başında uygulanmaya başlanmıştır.
KİT‟lerde çalışan personel 399 sayılı KHK‟nın istihdam şekillerini düzenleyen 3 üncü maddesinde memurlar, sözleşmeli personel ve işçiler olmak üzere üç ana başlık altında toplanmıştır.
a) Memurlar:
Kuruluşlarda istihdam edilen memurlar; 657 sayılı Kanun hükümlerine tabi olan personel ile sözleşmeli statüye geçmeyip 233 sayılı KHK‟nin geçici maddeleri gereğince haklarında 657 sayılı Kanun‟un değişik ek geçici 9 ve 21 inci maddelerine istinaden 657 sayılı Kanun hükümleri uygulanan personel olarak tanımlanabilir.
b) SözleĢmeli personel:
Kuruluşlarda çalışan sözleşmeli personel;
-399 sayılı KHK (Ek-2 sayılı liste)ye göre çalışanlar,
-657 sayılı Kanun‟un 4/B maddesine göre çalıştırılan personel, -Kuruluşların özel kanunlarına göre sözleşmeli çalışan personel, olmak üzere üç ayrı yasal düzenlemeye göre çalışmaktadır.
c) ĠĢ Kanunu’na tabi personel:
KİT‟lerde 4857 sayılı İş Kanunu‟na tabi olarak çalışan işçiler;
-Üretim birimlerinde toplu iş sözleşmesi hükümlerine tabi olarak çalışanlar,
-İşçilerle beraber sendikalaşıp, işverenle toplu iş sözleşmesi yapan ve kapsamı itibarıyla kurumlarına göre değişiklik gösteren, toplu iş sözleşmesine tabi büro personeli,
-İşveren vekili durumunda bulunan veya işveren vekili olmamakla beraber işverenle toplu iş sözleşmesi yapmaya yetkili işçi sendikası üyesi olmayan ve bu sendikaya dayanışma aidatı ödemediklerinden haklarında toplu iş sözleşmesi hükümleri uygulanmayan ve kapsam dışı olarak nitelendirilen personel,
olmak üzere üç ayrı grupta toplanmaktadır.
KİT‟lerde çalışan personelin statüsünde görülen farklılıklar kuruluşlarda aynı veya benzer nitelikteki hizmetlerin değişik statülerde çalışan personel eliyle görülmesine ve dolayısıyla da bu personele farklı olanakların sağlanmasına neden olmaktadır.