Yap-ĠĢlet-Devret Modeli

Genellikle geliĢmekte olan ve az geliĢmiĢ ülkelerde yetersiz olan kamu kaynaklarının finansmanı için kullanılan yöntemlerden biri de yap-iĢlet-devret (YĠD, build-operate- transfer/BOT) modelidir. Bu model aynı zamanda bir çeĢit doğrudan yabancı sermaye yatırımını da oluĢturur. Genellikle köprü, baraj, santral gibi altyapı yatırımlarında kamu ve özel sektörün iĢbirliğini hedeflemektedir. Ġmre‟ye (2001) göre geliĢmekte olan ülkelerin altyapı inĢası için gerekli olan sermaye ihtiyacının karĢılanması yanında, mevcut sermayenin

38 _{Moran T. H, Foreign Direct Investment and Development: The New Policy Agenda for Developing}

Countries and Economics in Transition, Washinton DC, Peterson Institute for International Economics, ,

daha efektif kullanılması ve doğrudan yabancı sermayenin ülkeye çekilmesi için önemli bir yöntemdir.39

Yap-iĢlet-devret (YĠD) modeli ile gerçekleĢtirilen yatırım projelerinde özel sektör ve yabancı sermayenin yatırımını sağlayan birçok faktör bulunmaktadır. UNIDO (1996) tarafından hazırlanan YĠD rehberine göre bir YĠD modelinde ev sahibi ülke, kredi kuruluĢları, sigorta kuruluĢları, teknik, finansal ve hukuki danıĢmanlar, projeyi gerçekleĢtirecek firma ve sponsor firma bulunmaktadır40.

Bir yap-iĢlet-devret projesindeki taraflar ve iĢleyiĢ konusunda UNIDO (United Nation Industrial Development Organization) bir rehber hazırlamıĢ olup isteyen ülkelere destek vermektedir. UNIDO 1966‟da kurulmuĢ olup 1985‟ten beri BirleĢmiĢ Milletler içinde ayrı bir ajans olarak hizmet vermektedir. UNIDO geliĢmekte olan ülkelere ve geçiĢ ekonomilerine yardım etmekte ve onları desteklemektedir. Bunun için teknik bilgi, yetenek, teknoloji geliĢimini desteklemekte ve bu sayede verimlilik ve rekabeti desteklemektedir.

UNIDO, yoksullukla mücadele için verimlilik artıĢı, ticaret kapasitesinin arttırılması veya oluĢturulması ile enerji ve çevre konularına odaklanmıĢtır. ġekil 2‟de ilgili tarafları ve aralarındaki iliĢkileri gösteren UNIDO tarafından hazırlanmıĢ Ģema verilmiĢtir.

Sader (2000) Yap-ĠĢlet Devret modelinin esasında sıfırdan yeni bir özel sektör alt yapı yatırımı olduğunu belirtmiĢtir. Sader (2000)‟e göre YĠD yatırımları birkaç değiĢik formda gerçekleĢebilir. Bu formlar projeyi finanse eden, projeyi gerçekleĢtiren, proje tamamlandıktan sonra operasyonu yürüten ve sonrasında projenin sahibi olacak tarafların kimler olacağına göre farklılık gösterir. AĢağıda bu farklı formlar kısaca anlatılmıĢtır.41

Yap-ĠĢlet-Devret (Build-Operate-Transfer/BOT veya Build-Operate-Own- Transfer/BOOT): Altyapı projesini finanse edip gerçekleĢtiren Ģirket belirlenmiĢ bir süre zarfında projeyi yürütür, bu sürenin sonunda projenin sahipliğini ev sahibi devlete verir.

39

Ġmre Erol, Türkiye’de Yap-ĠĢlet-Devret Modeli: Yasal Çatısı ve Uygulaması, TC. BaĢbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu, 2001

40 _{UNIDO, BOT Guidelines, Vienna, 1996, s.2-10}

41 _{Sader Frank, Attracting Foreign Direct Investment into Infrsstructure, World Bank Publications, 2000,}

ġekil 2: YĠD Tipi Proje Yapısı

Özel Sektöre Devir (Build-Operate-Own/BOO) : Bir önceki proje Ģekliyle hemen hemen aynıdır. Fakat proje, belirlenmiĢ süre sonunda ev sahibi devlete değil belirlenmiĢ bir baĢka özel sektör servis sağlayıcısına devredilir.

Yap-Devret-ĠĢlet (Build-Transfer-Operate/BTO): Proje özel sektör tarafından finanse edilerek tamamlanır ve sahiplik ev sahibi devlete geçer. Operasyonların belirli bir süre yürütülmesi için devlet ile firma arasında ayrı bir anlaĢma düzenlenir.

Yap-Kirala-Devret (Build-Lease-Transfer/BLT): Proje sermayesini sağlayan firma projeyi tamamlar ve sahipliği devlete devreder, bundan sonra devlet ile firma bir kira sözleĢmesi yaparak operasyonları bu anlaĢmadaki süre sonuna kadar yürütür. Süre sonunda projeyi operasyon dahil her Ģeyiyle devlete devredilir.

Yap-Kirala-ĠĢlet (Build-Lease-Operate/BLO): Bir önceki maddeden tek farkı kira sözleĢmesinin sonunda devlete devredilme kısmı yoktur.

Tasarla-Yap-ĠĢlet-Bakımını Yap (Design-Build-Operate-Maintain/DBOM): BOT projesinden farklı olarak proje sonunda devlete devretme kısmı yoktur. Burada önemli olan bir diğer nokta projenin tasarımının da bu firma tarafından gerçekleĢtirilmesidir.

GeliĢtir-ĠĢlet-Devret (Develop-Operate-Transfer/DOT): BOT projesinden tek farkı mevcut BOT projesine ek geliĢtirme ve projelerinin haklarının da alınmasıdır.

ĠyileĢtir-ĠĢlet-Devret (Rehabilitate-Operate-Transfer/ROT): Bir BOT anlaĢması gibidir. Tek farkı mevcut bir tesis veya altyapının yeni bir firma tarafından iyileĢtirme projesi Ģeklindeki projeler için gerçekleĢmesidir.

ĠyileĢtir-ĠĢlet-Özel Sektöre Devret (Rehabilitate-Operate-Own/ROO): Bir BOO projesinden farkı mevcut bir tesisi veya alt yapının yeni bir firma tarafından iyileĢtirme projesi Ģeklinde olmasıdır.

ĠyileĢtir-ĠĢlet-Kirala (Rehabilitate-Operate-Lease/ROL): Rehabilitasyon iĢlemi sonucunda tesis veya altyapısı projeyi gerçekleĢtiren firma kiralar.

SözleĢme-Ek tesis-ĠĢlet (Contract-Add-Operate /COA): Mevcut tesis veya altyapıya yeni bir ek yapılır ve bir kira sözleĢmesi temelinde operasyonları projeyi gerçekleĢtiren firma yürütür.

Kamu-Özel Sektör ĠĢbirliği (Public-Private-Partnership/PPP) : Ev sahibi ülke belirli bir sermaye oranında sermaye desteğinde bulur ve bir ticari proje seklinde varlığını sürdürür.

Blackman ve Wu (1998)‟nun Çin enerji piyasası üzerine yaptıkları çalıĢmada, günümüzde geliĢmekte olan ülkeler için YĠD‟lerin önemli sermaye kaynakları olduğu vurgulanmaktadır. Bu çalıĢmaya göre Çin 1990‟larda içine düĢtüğü elektrik ihtiyacı sorununu bu yolla halletmiĢtir. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına kapılarını açan Çin, yüzlerce Çin-yabancı ortak giriĢimleri (Sino-foreign joint ventures) elektrik üretimi projeleri sayesinde enerji ihtiyacını karĢıladığı gibi Çin‟in sürekli eleĢtirildiği karbondioksit emisyonu konusunda da olumlu geliĢmeler sağlamıĢtır. Bu projeler sıfırdan yeni santral yap-iĢlet-devret (buid- operate-transfer) projesi olduğu gibi bir kısmı da mevcut santrallerin verimliliğini ve kapasitesini arttırma Ģeklinde gerçekleĢmiĢtir. Bu çalıĢmalar sonucunda, 1990‟lı yıllarda yapılan çalıĢmalarla Çin içine düĢtüğü enerji darboğazı sorununun üstesinden gelmiĢtir.42