Üstbiliş boyutları

Flavell (1979), üstbilişi ve biliş kontrolünü dört boyutta ifade etmiştir. Bu boyutlar; üstbilişsel bilgi, deneyim, hedefler (görevler), işlemler (stratejilerdir). Literatürde, birbirinden farklı sınıflamalar görülmektedir. Ancak zamanla yapılan çalışmalar ile net bir model belirlenmiştir. Üstbiliş; üstbilişsel bilgi ve üstbilişsel kontrol olmak üzere iki boyuttan oluşmuştur (Şahin ve Karaman, 2013).

Üstbilissel bilgi

Üstbilişsel bilgi, öğrenme yetisine sahip bireyin bilgisidir, bireyin öğrenme performansının etkileyebilecek faktörleri farkında olmasıdır. Bireyin öğrenme stratejilerini, stratejilerin ne zaman ve neden kullanılacağını ifade eden bilgidir. Kratthwhol ve diğerlerinin (2001) revize ettikleri taksonomide bilgi birikimi boyutu dört dala ayrılmıştır, olgusal (factual), kavramsal (conceptual), işlemsel (procedural) ve üstbilişsel bilgi. Olgusal bilgi, kavramsal bilgi ve işlemsel bilgi Bloom’un Taksonomisi’nde de bulunmaktadır ama üstbilişsel bilgi taksonomiye sonradan eklenmiştir (Karaman, Şahin, Durukan, 2014).

Flavell (1979)’e göre üstbilişsel bilgi, yordam bilgisi, bildirimsel bilgi ve iki bilgi türünü içeren duruma dayalı bilgi olarak üç bölümde ele alınmıştır (Özsoy, 2008; Özsoy ve Günindi, 2011).

11

a. Yordam bilgisi; bir görevin veya işin başarıyla sonuçlanabilmesi için gerekenlerin bilinmesidir. Matematik dersinde bir üçgenin alanının nasıl hesaplanacağının bilinmesi yordam bilgisidir. Yordam bilgisi bir işin yapım bilgisini içerir.

b. Bildirimsel bilgi; bir görevin işi ya da görevi kendisinin yapabilme durumunun farkındalığı bildirimsel bilgidir. Bir Matematik sorusundaki üçgen alanı hesaplama işleminin yapılabilme durumunu bilmek bildirimsel bilgiye örnektir (Özsoy, 2008). c.Duruma dayalı bilgi; bireyin karşılaştıkları durumlarda hangi bilgi türünü kullanacağını bilmesi duruma dayalı bilgidir. Bireyin yordam ve bildirimsel bilgi türlerinin ikisine birden sahip olması ve gereken durumlarda seçim yaparak bilgi türlerini kullanmasıdır (Özsoy, 2008).

Flavell (1979) üstbilişsel bilginin duruma dayalı bilgisini iki türü de içerisinde barındıran aşama olarak ifade etmiştir ancak Brown (1978), Flavell (1979)’in sınıflamasına katkı sağlayarak duruma dayalı bilgi olarak adlandırmıştır. Bilgi türü Türkçe’de zamana duruma dayalı bilgi olarak adlandırılabilir (Özsoy, 2008).

Flavell (1979) üstbilişsel bilgiyi detaylandırabilmek için üstbilişsel bilgiye etki eden bazı değişkenler belirlemiştir. Bu değişkenler; birey, görev ve strateji değişkenleridir (Özsoy, 2008).

a. Birey değişkeni; Bireyin, birer bilgi işleme makinesi olduğunun farkına varması ve sınırlarını fark etmesine birey değişkeni denir. Bireyler “bilişsel organizmalar” olarak görülür. Birey değişkeni kendi içerisinde; birey içi, bireyler arası ve bilişsel genellemeler kategorilerine ayrılır. Birey içi; kişinin kendi öğrenme süreçleri ile ilgili sahip olduğu bilgileri kapsar. Bir bireyin bir şeyleri hatırlama ile ilgili başarılı olduğunu hissetmesi birey içidir. Bireyler arası; bireyin başka bireylerin becerileri hakkındaki bilgilerini kapsar. Öğrencinin diğer öğrencilere kıyasla bir derste daha başarılı olduğu bilmesidir. Bilişsel genellemeler (evrenseller) ise tüm insanların sahip olduğu bilişsel özelliklere yönelik bilgilerdir (Özsoy, 2008). Bireyin herkeste var olan kısa süreli belleğin sınırlarının olduğunu bilmesi veya normal bireylerin bilişsel kapasitesindeki sınırlarını tahmin edebilmesidir.

b. Görev değişkenleri; Bireylerin karşılaştıkları ve belirli bir görevin getirdiği durumlara yönelik sahip oldukları bilgilerdir. Bireyin karşılaştığı durumların doğası, sahip olduğu bilginin niteliği, niceliği ve bu bilgileri kullanabilmek becerilerine sahip

12

olmasıdır. Örneğin, uzun cümleleri hatırlamakta zorlanan bireyin bu durumun farkında olması görev değişkenidir. Görev değişkeni, görevlerin zorluk dereceleri ve gerektirdiklerine yönelik bilgidir. Örneğin “Bazı okuma parçalarını anlamak için diğerlerine göre daha fazla çaba göstermem gerekiyor” ya da “Uzun bir metni kelime kelime tekrar etmektense, metindeki ana düşüncelerini bulmam daha kolay” cümleleri göreve değişkenlerinin farkındalığını ifade eder (Özsoy, 2008).

c.Strateji değişkenleri (strategy variables); Bireylerin, bir görevi yerine getiririrken kullanabileceği stratejiler hakkında sahip olması gereken bilgidir. Örneğin; bir kişinin telefon numarasını ezberlerken kullanılan stratejilerdir. Bilişsel bir amaca yönelik kullanılan süreçtir (Baltacı ve Akpınar, 2011). Bir öğrencinin amacı; canlı çeşitliliği kavramını öğrenmekse kullandığı bilişsel stratejiler kavram haritasıdır, ama öğrenci biyolojik çeşitlilik konusunu öğrenmeden önce sahip olduğu ön bilgilerin yeni konuyu öğrenmesinde olumlu katkı sağlayacağını fark edip, bu bilgileri öğrenme sürecinde kullanıyorsa üstbilişsel strateji kullanıyordur (Feyzioğlu ve Ergin, 2012).

Brown (1978)’a göre; üstbilissel bilgi bireyin kişisel farkındalıkları olarak tanımlamıştır. Brown bildirimsel bilgiyi, “ne biliyorum”, yordama bilgisi; “nasıl biliyorum”, durum bilgisi “neden ve ne zaman biliyorum” soruları ile ifade edilebilinir. Üstbilişsel bilgi; duruma yönelik, bireyin öğrenmelerinde sahip olduğu bilgiyi ve yapabileceklerinin farkında olmasını kapsar. Üstbiliş bireylerin tüm bu bilgileri bilmesine ek olarak farklı durumlara uygun olarak seçip kullanmasını da gerektirmektedir. Üstbilişsel bilgiyi kullanabilme becerisi ise üstbilişsel kontroldür. Üstbilissel Kontrol

Üstbilişsel stratejiler veya üstbilişsel kontrol üstbilişsel süreçlerdeki zihinsel işlemleri ve üstbilişsel bilgiyi bilişsel stratejilere ulaşmak için durumlara uygun olarak seçip kullanmak olarak tanılanmaktadır.

Yapılan çalışmalar incelendiğinde temel dört üstbiliş becerisi görülür; tahmin etme, plan yapma, izleme, değerlendirme (Özsoy, 2008).

Kişinin daha önce karşılaşmadığı bir problemle karşılaştığı zamanlarda, bu stratejiler sonuca ulaşmada önemlidir. Bu stratejiler ile birey kendi başarılarını değerlendirir, görev adımlarına karar verir, planlar, görev sıralamasında doğru ilerler ve edindiği tecrübeleri sonraki yaşamında kullanır (Özsoy, 2008). Üstbilişsel kontrol

13

becerilerinden tahmin, öğrencinin öğrenme süreçleri hakkında düşünmesidir. Öğrencilerin karşılaştıkları farklı durumlardaki zorluk derecelerini tahmin ederek, kendi planlarını oluşturabilirler (Özsoy, 2008).

Deneyimlerin üstbilişe katkısı büyüktür (Brown, 1978). Üstbilişsel stratejiler, bireylerin bilişsel etkinliklerinin dâhil olduğu devamlı dizilerdir ve bu diziler öğrenme süreçlerini kontrol etmeye yardım ederken bilişsel faaliyetlerdeki planlama ve izleme dizilerini de kapsar. Ayrıca bilişsel etkinliklerin kazanımlarını değerlendirmeyi de zorunlu kılar. Örnek verecek olursak; bir metni okuyan öğrencinin paragraftaki kavramları kendine sorması, buradaki bilişsel hedefi anlayabilmesi dolayısıyla metni anlayabilmesine imkân sağlamaktadır. Öğrenci kendi sorularına cevap veremez, metni anlayamazsa, hedefe ulaşma yollarında yeni kararlar vermek zorunda kalır. Öğrenci bu durumda metni tekrar okuyabilir, tekrar okuduğunda sorulara cevap verebilirse, kendine soru sorma stratejisi ile hedefe erişmiş olur. Bu süreçte öğrenci şu soruları sorabilir (Özsoy, 2008):

1. Planlama sırasında: “Bu konuda hangi bilgi bana yardımcı olabilir?”, “İlk olarak ne yapmalıyım?”, “Bunu neden okuyorum?”

2. Uygulama sırasında: “Doğru ilerliyor muyum?”, “Bundan sonra ne yapmalıyım?”, “Neyi değiştirmeliyim?”

3. Değerlendirme sırasında: “Her şeyi doğru yaptım mı?”, “Bu yaptığım işten ne öğrendim?”