Timpaninin Tarihi
Ġnsanların vurarak ses elde ettiği çalgıların tarihi, eski çağlara uzanmaktadır. Müziğin temel bir öğesi olan ritim, bu çalgılarla sağlamlaĢır, canlanır ve renklenir.Kendine özgü nitelikleriyle vurmalı çalgılar , tarihin bütün dönemlerinde , bütün müzik türlerinde yüzlerce çeĢidiyle yer almıĢtır.Bir bütün olarak onlara Fransızlar ve Ġngilizler ‘‘Percussion’’ , Almanlar ‘‘Schalaginstrument’’ , Ġtalyanlar
‘‘Percussione’’ derler.68
68
Resim 3 : Roma’lılarda Vurmalı Çalgıları Gösteren Bir Resim
Perküsyon sözcüğü Latince‟deki ‘‘percussio’’ ve ‘’percussus’’ terimlerinden gelir. Percussio „müzikal anlamda dövmek ve çarpmak‟ anlamına gelirken; percussus, „vurmak‟ demektir. Darbuka sözcüğü de benzer bir Ģekilde Arapça „darp‟ (vurmak) kökünden gelir. Günümüzde perküsyon kelimesi müzik dıĢındaki alanlarda da „iki birimin birbirine çarparak ses üretmesi‟ anlamında kullanılmaktadır. Fakat en yaygın kullanım alanı müziktir.
Ritim, eski Yunanca da ‘akış’ anlamına gelmektedir. DeğiĢen uzunlu ve vuruĢların ortaya çıkardığı ses bütünlükleri ve serileri ritimleri oluĢturur. Modern müzikte ritim yapıları, genellikle perküsyon aletleriyle icra edilir. Modern müzik aletlerinin karmaĢık yapılarına karĢın, perküsyon aletleri halen basit formlarını korurlar. Üzerine elle veya baĢka bir cisimle vurularak, çalkalayarak, sürtülerek veya ovularak ses elde edilen her obje vurmalı çalgıdır.
Vurmalı çalgıların tarihi oldukça ilginç tartıĢmalar yaratmıĢ bir konudur. Özellikle antropologlar ve tarihçilerin taraf oldukları bu tartıĢmalarda vurmalıların, tarihin ilk müzik aletleri olabileceği vurgulanmaktadır. Ceviz kabuklarından, kabaklardan sallayarak ses veren vurmalı çalgılar yapılmıĢ ; midye kabukları , içi boĢ ağaç dalları boru olmuĢ , ağaç gövdeleri , içinde tepinilen dev vurmalı çalgılar haline getirilmiĢtir. Genel bir kronoloji oluĢturulmak istenirse, insan sesinin ilk müzik enstrümanı olarak algılanması, perküsyon aletlerinin de bir sonraki basamak olarak anılması uygun olacaktır. Müziğin evrimi içerisinde insan sesinden sonraki basamak olarak yer alan perküsyon, ilk örneklerini eller, ayaklar, sopalar, tahtalar ve taĢlarla çıkarılan sesler olarak vermiĢtir. Tarımın geliĢmesiyle birlikte yeni teknikler kullanmayı baĢaran insanlar zamanla aynı enstrümandan farklı tonlar verebilen perküsyon aletleri üretmeyi baĢarmıĢlardır. Vurmalı çalgılar genel olarak bir müzik parçasında ritmi belirler. Fakat vurmalı çalgılar aynı zamanda melodiyi de icra edebilirler. Vurmalı çalgılar orkestra içinde vazgeçilmez bir role sahiptir. Askeri müziklerde vurmalı çalgılar askerlerin hareketlerinin belirleyicisi olmuĢlardır. Klasik müzikte Haydn ve Mozart ile beraber en az bir timpani bölümünü içermeyen bir parça bulunmamaktadır.
Vurmalılar ailesi, tarihin en eski çalgılarının önemli bir bölümünü içerir. Bu çalgıların en ilkelleri bile çağdaĢ orkestraların vurmalıları arasında yer almaktadır. Bunlar, müziğin yalnızca ritm, renk ve dinamik gücüne katkıda bulunmakla kalmamıĢ, aynı zamanda müziğin melodik ve armonik öğelerine de katkıda bulunmuĢlardır.69
Ritim çalgıları, korku veren büyü araçları olmaktan çıkıp , vakit geçirmek ve dinlemek için kullanılan müzik araçları oluncaya kadar uzun bir aĢamadan geçmiĢtir. Her çeĢit sallamalı, vurmalı çalgılar ve davullar , büyüsel yankıları olmasına karĢın müziğe en yakın kalan , insanın içinden gelen düzenli harekete cevap veren salt ritim çalgılarıdır.
69
Nitelikleri bakımından vurmalı çalgılar ikiye ayrılırlar:1.Perdeleri belirli olan ya da düzenlenebilen vurmalılar, 2.Belirli bir perdesi olmayan vurmalılar.Ancak vurarak çalınan çalgılar arasında, silofon, marimba, glockenspiel gibi melodiyi seslendirenler de vardır.Bu çeĢide ‘‘melodik vurmalı çalgılar’’ denir.
Resim 4 : Günümüzde Kullanılan Timpani Örnekleri
Timpani‟nin doğuĢu milattan önceki yazılı tarihlere uzansa da pek çok kanıt benzer çalgıların eski Hindistan, Ġran, Arabistan ve Mısır‟da kullanılmıĢ olduğunu göstermektedir. Daha önce ‘‘Arap Davulu’’ olarak bilinen timballer, 11. ve 13.yüzyıllar arasında Haçlı Seferleri esnasında Avrupa‟ya gelmiĢ ve ‘‘Tabls, Nacars,
Naggareh(Nakkare), Necaire, Naccherani ve Rakens’’ gibi isimlerle
adlandırılmıĢlardır. Bu çalgılar ikili olarak yan yana koyularak çalınır ve her biri farklı sese göre ayarlanmıĢtır. Genellikle hayvandan elde edilen deri, yarım küre Ģeklindeki bakır ve topraktan oluĢmuĢ gövdeye kendine has özel bir bağlayıĢ Ģekliyle gerdirilip ve çalıcı bir kayıĢla dizine ya da boynuna takarak iki tokmakla çalmıĢtır.
Resim 5 : Tarihte Sırtta TaĢınan Ġlk Timpani Örnekleri
Perdeleri düzenlenebilir bir çalgı olan timpaninin atası davuldur. Avrupa‟lılar davulu mehter müziği ile tanımıĢlar ve ilkin 15.yüzyılda kendi askeri müziklerinde kullanmıĢlardır.Timpani‟nin bugünkü halini alıĢı , Osmanlı zamanında padiĢahların , vezir-i azam‟ların ve valilerin heybet, Ģevk ve canlılıklarını arttırmak amacıyla kurulmuĢ ‘‘Mehter’’ adındaki bandoların savaĢ esnasında görkemli gösterilerine dayanır.
Timpani Osmanlı‟da, Farsça ‘‘Küs’’‟ün farklı söyleniĢinden oluĢan ‘’kös’’ adıyla anılır. ‘‘Küs-i Gaza’’ , savaĢ davulu anlamına gelir.ÇeĢitli büyüklükte olan köslerin üzerine davullarda kullanılan deriler gerilir , gövdelerin de tencereye benzer Ģekilde bakır veya benzeri madeni levhalar kullanılmıĢtır. Genellikle tek veya çift olarak çalınan köslere iki eldeki birer tokmakla vurulur ve büyüklüklerine göre at, fil,
deve ya da araba üzerinde taĢınarak askeri birliklerin geçit törenlerinde ya da savaĢlarda kullanılmıĢtır.
Resim 6 : 18.Yüzyılda Ġki Nakkere (Ġlk Timpani) Çalgıcısı
Resim 7:Osmanlı’da Mehteri Gösteren Bir Minyatür
14. yüzyılda, Ġngiltere ve Avrupa‟da bele asılmak suretiyle çalınan ikili
‘‘rakens’’ dini törenlerde ve kutlama, düğün gibi eğlencelerde kullanılmıĢtır. Atlı
süvari birliklerinde trampet eĢliğinde at sırtında kullanılan çeĢitleri, 15.yüzyılda Avrupa ordularına yayılarak askeri geçit ve savaĢlarda kullanılmaya baĢlanmıĢtır.
Resim 8 : 1570 Yılında Timpani
Orkestrada timpaniyi ilk kullanan besteci ve ilk eserle ilgili değiĢik görüĢler ortaya atılsa da Matthew Locke‟un ‘‘Psyche’’ ve J.B.Lully‟in 1675‟de yazdığı
‘‘Theese’’ operaları ilk kabul edilir. Tutti bölümlerde bakır çalgılarla beraber
kullanılmıĢtır. Bunun yanı sıra trampet ve timpaninin 1600‟lü yılların baĢından beri Ġngiliz Ģatolarında kullanıldığı da bilinmektedir.
Resim 9 :17.Yüzyılda Timpaninin At Üzerinde TaĢınması
Resim 11 : Kral II.James’in Taç Giyme Töreni Korteji , 23 Nisan 1685
Resim 12 : 1703 Dolaylarında Timpaninin Sırtta Çalınmasına Örnek
J.S.Bach, 1733‟te yazdığı Noel Oratoryosunda ‘‘solo davul’’ olarak kullanılmıĢtır.Haydn ve Mozart , timpaniyi eski olanakları çerçevesinde çok iyi değerlendirmiĢlerdir. Mozart 1773‟ de yazdığı bir divertimentoda, iki flüt, beĢ trompet ile sol-do ve la-re‟ ye akord edilmiĢ dört timpani kullanmıĢtır.Bu yapıtla birlikte timpaninin, özellikle bakır üflemeli çalgıları ne denli desteklediği anlaĢılmıĢtır.
Ancak bu çalgının müzikal anlatımdaki iĢlevini bilinçle kullanan bestecilerin baĢında Beethoven gelir.70
Vurmalılarda birden fazla notanın olağan bir biçimde icra ediliĢi, Beethoven ile baĢlar.Aynı yıllarda, crescendo ve decrescendo gibi özelliklerden esinlenerek timpani ve benzeri davulların sesini ayarlamak çabaları görülmüĢtür.Beethoven‟den sonra timpaninin kullanılması, kendine özgü ve geliĢkin bir sanat biçimine dönüĢmüĢtür.71
Resim 13 : 18.Yüzyılda Vidalı Timpaniler
18.yüzyıl‟da, elle ayarlanan davullardaki geliĢmeler ıĢığında , mekanik ayarlı timpanilerin kullanımı 19.yüzyılın baĢlarına rastlar.Davullarda her ayar vidasının üzerine birer tutma yeri eklenmiĢtir.Bu farklılık , ses ayarı değiĢimlerini eskiye göre hızlandırmak içindir.Daha sonraları her vidayı ayarlayabilmek için anahtar sistemi geliĢtirilmiĢtir.Timpanin gövdesi bakır alaĢımlardan yapılmıĢtır.Kazan kısmının üstü açık olduğu için bu açıklık bir çemberin üstüne gerilmiĢ deri ile kapatılarak altı veya sekiz kelebekli vidayla ses ayarı yapılmıĢtır. Besteciler, akort yapımının çok zaman almasından dolayı eserlerinde sabit sesler kullanmak zorunda kalmıĢlardır.
18.yüzyılın sonlarında orkestralardaki tüm çalgılarda bir değiĢim söz konusudur. Timpanide bu değiĢim akort sistemindeki mekanizmanın değiĢimi ile olmuĢ ve bir çok mekanizmalı timpani ortaya çıkmıĢtır.1811‟de Münih Saray davulcusu ‘‘G.Kramer’’‟in bulduğu ‘‘Kaldırma Mekanizmalı Timpani’’‟dir.
70Ahmet SAY ,Müziğin Kitabı, Müzik Ansiklopedisi Yayınları ,Ankara Nisan 2001, s.206 71
Bu buluĢ sayesinde timpaninin üzerindeki deriyi geren vidaları, kumanda eden baĢka bir germe mekanizmasıyla, timpaniye yeni bir akort sistemi getirilmiĢtir. Bu yeni mekanizmayla timpaniler daha kolay ve hızlı bir biçimde akort edilmiĢlerdir.
1821‟de Amsterdamlı timpanist ‘‘J.N.Stumpf’’‟un buluĢu olan ‘‘Çevirme
Mekanizmalı Timpaniler’’ yapılmıĢtır. Bu mekanizma ile ayaklar , deriye geren
vida görevi görerek timpani kazanının çevrilmesi ile akort yapılabilmiĢtir.
Resim 14 :Çevirme Mekanizmalı Timpaniler
1872‟de C.Pittrich tarafından bulunan ‘‘Pedallı Timpani’’ günümüze kadar kadar ki en iyi düzenlenmiĢ timpani örneğidir.Bu timpanideki sistemde çalıcı ses değiĢikliğini ayağıyla pedala basarak gerçekleĢtirmektedir.Derinin gevĢemesi ve gerilmesi pedal yardımıyla yapılarak , çalıĢ esnasında kolay ve hızlı bir biçimde ses değiĢikliğine olanak sağlamıĢtır.Ġlk zamanları hayvan derisi kullanılan yüzeyinde daha sonraları hava değiĢimlerinden etkilenmeyen plastik deri kullanılmıĢtır.
Resim 15: 1872’de C.Pittrich tarafından bulunan ‘‘Pedallı Timpani’’’ nin Patent Çizimleri
Bu yüzyılın ortalarına doğru, orkestrasyon tekniğinde devrim sayılabilecek yenilikler gerçekleĢmiĢtir. Vurmalıların kullanımı, bu devrimin önemli bir parçasıdır.Bu yüzyılda orkestra partisyonlarında biri tonik‟e (I.derece) diğeri de dominant‟a (V.derece) ayarlı iki timpani kullanılmıĢtır.Berlioz, 1831‟ de Fantastik Senfoni‟ sinde dört timpaniyi birden kullanarak akor sesleri elde etmiĢtir.Berlioz, 1843‟ de yazdığı orkestralama kitabında timpaninin çok yönlü tonal niteliklere sahip olduğunu vurgulamıĢ ve bazı yapıtlarında bunu kanıtlamıĢtır.
Timpani için, Pieranzorini (1814-1885) bir konçerto bestelemiĢtir. Türkiye‟ de ise Kemal Sünder‟ in “Timpani Konçertosu” 1986‟ da HaĢim Yedican tarafından CSO eĢliğinde seslendirilmiĢtir.
Böylece timpani, 19.yüzyılın ilk çeyreğinden baĢlayarak geliĢtirilmiĢ, perdeleri düzenlenebilir bir çalgı olarak senfonik orkestraların vazgeçilmez üyeleri arasına girmiĢtir. Berlioz, Wagner, Verdi ,Mahler ve Strauss‟un eserlerinde timpaninin önemli bir yeri vardır.
ÇağdaĢ müzikte timpaninin önemi diğer vurmalı çalgılarla birlikte artmıĢtır.20. yüzyılın baĢından beri vurmalılar yeni müziğe damgasını vurmuĢtur. Afrika‟ nın ritmlerinden esinlenen Albeniz ve her yeniliğe açık olan Shönberg, 1911‟ de bestelediği yapıtında altı timpani ve bas davul, tenor davul, trampet, simbal, üçgen, tam tam, ksilofon, glockenspiel ve demir zincirler kullanmıĢtır.
Fransızlar ve Ġspanyollar timpaniye ‘‘timbales’’ , Almanlar ‘‘Pauken’’ , Ġtalyanlar ‘‘timpani’’ olarak adlandırırlar. Bu terimler sözcüğün çoğul Ģeklidir. Çünkü timpani, büyükten küçüğe doğru değiĢik boyutlardaki ayrı parçalardan oluĢur. Ancak yapı bakımından hepsi aynıdır.Günümüz orkestralarında kullanılan timpani , beĢ parçadan oluĢan bir settir.
Üzerine geçirilmiĢ olan deriye, ayrı özellikteki tokmaklarla vurularak çalınan timpaninin gövdesi, yarım küre biçimiyle bir kazana benzer. Yakın zamana kadar akordu, deriyi gövdeye saptayan çemberin kenarındaki kelebekler aracılığıyla yapılmıĢtır. Günümüzde pedal kullanılmaktadır. Pedal sayesinde diyatonik, kromatik, modal ve her tür dizinin değiĢen sesleri elde edilmekte, istenirse glissando da kolayca uygulanabilmektedir. Tril ya da tremolo gibi süslemelerin gerçekleĢtirilmesi ise bu çalgının zaten karakteristik özellikleri arasındadır.
Yakın zamana kadar özel olarak tabaklanmıĢ hayvan derileri timpani de kullanılmıĢsa da son yıllarda plastikten yapılmıĢ deriler titreĢimlere daha az hassas olmaları sebebiyle daha çok kullanılmaya baĢlamıĢtır.
Timpaninin notaları, dördüncü çizgi Fa anahtarıyla yazılır. Orkestradaki beĢli sette yer alan parçalar değiĢik boyutlardadır.Örneğin büyük parçanın çapı 80 cm., sonrakilerin 74 cm., 68 cm.‟dir.Bu parçaların her birinin ses geniĢliği beĢ ses dolayındadır ve ses yükseklikleri birbirini beĢli aralıklarla izler.72
Beethoven dönemine kadar orkestralarda genellikle iki timpani bulunmuĢtur.73Günümüzde çok
seyrek olarak yalnızca bir timpani kullanıldığı olur. Çoğunlukla iki ya da daha çok timpani hep birlikte kullanılır:küçük olanı daha yukardaki bas sesleri için , büyüğü daha aĢağıdaki bas sesleri içindir.74
72Ahmet SAY,Müziğin Kitabı, Müzik Ansiklopedisi Yayınları ,Ankara Nisan 2001 , s.206 73Ahmet Say, Müzik Ansiklopedisi , Ankara , s.1257
74
Örnek 2: Timpaninin Genel Ses Yüksekliği
Örnek 3:Timpanide Bulunan Her Bir Parçanın Çapı ve Ses Yükseklikliği
Timpanide elde etmek istenilen etkiye göre, sert ya da yumuĢak malzemeden yapılmıĢ tokmak baĢlıkları kullanılır. Sesi söndürmek gerektiğinde ,derinin titreĢimi elle bastırılarak durdurulur.75
75
Bilinen bir etki de, aynı sesin hızlı bir biçimde tekrarlanması anlamına gelen timpani tremolo‟sudur. (bir çift gürleme sesi) Bu iĢlemin tekrarlanması istenen sesin üzerine tr~ iĢareti konulmasıyla gösterilir76
.
Özetle timpaninin kendine özgü olanaklarının sağladığı değiĢik ses yüksekliği ,gürlüğü ve renklerini sunan, en karmaĢık ritimleri uygulayabilen zengin nitelikleriyle klasik müzikte yerini almıĢ evrensel bir çalgıdır.
Örnek 4: Timpani Ġçin Yazılan Önemli Solo Eserler Ve Orkestra Soloları Repertuarı
Eserin Türü Bestecisi Eserin Adı
Solo Timpani
Ġçin Elliott Carter Recitative and Improvisation (1966)
Oda Müziği Eserleri
Béla Bartók Sonata for 2 pianos and percussion (1938)
Timpani ve Orkestra Ġçin Konçerto
Francis Poulenc , Concerto for organ, strings, and timpani (1939) Timpani ve Orkestra Ġçin Konçerto Werner Thärichen
Concerto for timpani and orchestra (1954)
76
Örnek 4’ün devamı: Timpani Ġçin Yazılan Önemli Solo Eserler Ve Orkestra Soloları Repertuarı
Bestecisi Eserin Adı
George Frideric Handel Music for the Royal Fireworks (1749), 6 timpani Johann Sebastian Bach Messiah (1742)
Johann Sebastian Bach B minor Mass (1724–1749) Joseph Haydn Christmas Oratorio (1735)
Joseph Haydn
Senfoni no.103 ( E-flat major ) Joseph Haydn "Drum roll" (1795)
Wolfgang Amadeus Mozart
The Creation (oratorio, 1799)
Wolfgang Amadeus Mozart
Divertimento (1776)
Wolfgang Amadeus Mozart
for 2 flutes, 6 trumpets, and 4 timpani , Senfoni no.39 K. 543
Ludwig van Beethoven Fidelio (opera, 1805) Ludwig van Beethoven Senfoni no.1 op.21 Ludwig van Beethoven Senfoni no.5 op.67
Ludwig van Beethoven Senfoni no. 7 A major (1813) Ludwig van Beethoven Senfoni no. 8 F major op.92 (1814) Ludwig van Beethoven Senfoni no. 9 d minor op.125 (1824) Hector Berlioz Symphonie fantastique (1830)
Hector Berlioz Requiem (Grande Messe des Morts) (1837) Giacomo Meyerbeer Robert le Diable (opera, 1831)
Franz Liszt Faust Senfoni (1857)
Örnek 4’ün devamı: Timpani Ġçin Yazılan Önemli Solo Eserler Ve Orkestra Soloları Repertuarı
Richard Wagner Siegfried's Funeral Music from "Götterdämmerung" Johann Brahms Senfoni no.1 op. 68
Piotr Ilyich Tchaikovsky
Romeo and Juliet, Fantasy Overture (1870)
Piotr Ilyich Tchaikovsky
Senfoni no.4 op.36
Nicolai Rimsky- Korsakov
Russian Easter (overture, 1888)
Antonin Dvořák Senfoni no. 9 New World, op. 95 (1893)
Richard Strauss Burleske for Piano and Orchestra , Der Rosenkavalier Suite
Edward Elgar Enigma Variations (1899)
Béla Bartók The miraculous mandarin, op. 19 (1919)
Béla Bartók Music for strings, percussion and celesta (Sz 106 / BB 114) 1937
Béla Bartók Concerto for orchestra (1944) Béla Bartók Piano Concerto No. 2 (1932) Béla Bartók Violin Concerto No. 2 (1946 ) Igor Stravinsky The Rite of Spring (1913) Dmitri Shostakovich Senfoni no. 1, op. 10 (1924) Gustav Mahler Senfoni no.5
Gustav Mahler Senfoni no.7
William Walton Senfoni no. 1 (1935)
Örnek 4’ün devamı: Timpani Ġçin Yazılan Önemli Solo Eserler Ve Orkestra Soloları Repertuarı
Benjamin Britten Nocturne , The Young Person's Guide To The Orchestra (1947)
Paul Hindemith Symphonic Metamorphosis
Hans Werner Henze Elegie
Samuel Barber Medea's Meditation and Dance of Vengeance, op. 23a Frank Martin Concerto for Seven Winds, Strings and Timpani William Schuman New England Triptych
Elliott Carter Variations For Orchestra Ekrem Zeki Ün
Suit, (Solo obua, timpani ve yaylılar için, 1969) , Beyaz Geceler, timpani ve yaylılar için, 1976)
Ġlhan UsmanbaĢ
Anlatıcı, yaylılar orkestrası, yaylılar dörtlüsü, piyano ve timpani için müzik, Ankara, 1950.
Kemal Sünder
Timpani Ġçin Konçerto , (1985)
Ali Özkan Manav
op. 1 Sinfonietta; (üflemeli çalgılar, timpani ve silofon için, 1990; ilk seslendirme: Dimitri Goya yönetimindeki Moldovya Senfoni Orkestrası, 1991)