Özel Emeklilik Fonlarının Sorunları

Bireysel emeklilik sistemi yasal altyapısı ve sistemde yer alan kurumların niteliği itibariyle, ekonomik, sosyal ve siyasi istikrarın sağlandığı makroekonomik koşullarda, emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeyinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması, ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulması, sosyal güvenliğin kapsamının genişletilmesi, kamunun sosyal güvenlikten kaynaklanan yükünün azaltılması ve mali sektörde uzun vadeli fonların artarak kurumsal yatırımcıların gelişmesi ve sermaye piyasalarının derinleşmesine üst düzeyde faydayı sağlayabilecek şekilde dizayn edilmiştir

Ancak bu sistemin başarılı olabilmesinde 4 temel hususun özellikle vurgulanması gerekmektedir. Bunlar;

• Teşvik mekanizmaları, • Güvenlik,

• Şeffaflık, başka bir deyişle kamunun doğru aydınlatılması ve sistemin iyi tanıtımı ve

• Maliyet konularıdır.

Günümüzde gelişmiş ülkelerin yanı sıra, sosyal güvenlik alanında reform gerçekleştirmiş ülkelerin birçoğunda özel emeklilik fonlarının sermaye piyasalarındaki en önemli kurumsal yatırımcılardan birisi olduğu görülmektedir. İngiltere, ABD, Hollanda gibi ülkelerde özel emeklilik fonlarının portföylerinin milli gelire oranı %60’ların üzerindedir. Emeklilik fonlarının ülke ekonomilerinde önemli bir yeri olmasına bağlı olarak bu fonlar en üst düzeyde teşvik edilmektedir.

Tüm dünyada özel emeklilik fonlarının gelişebilmesinde en önemli unsur vergisel teşviklerdir. Ülkemizde, sisteme önemli düzeyde vergi teşvikleri getirilmesi ile özellikle sistemin esas olarak hitap ettiği orta-üst gelir düzeyindeki katılımcıların sisteme girmesini teşvik edeceğine inanılmaktadır.

Güvenlik, bu sistem kurulurken üzerinde en çok durulan ve hassasiyetle dizayn edilen konudur. Bireysel emeklilik sisteminde, emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin günlük gözetimi Emeklilik Gözetim Merkezi tarafından sağlanırken, emeklilik fonu varlıkları da Takasbank nezdinde saklanarak güvenliği sağlanmış olacaktır. Takasbank’ın bireysel emeklilik sisteminde diğer görevleri, fon paylarının katılımcı bazında tutulması ve katılımcılara fon hesaplarında yatırıma yönlendirilecek katkı payı tutarı ile bunlara karşılık gelen pay sayılarını fon bazında izleme imkanı sağlanması, fon portföyünün mevzuatta belirlenen sınırlara uyumunun kontrolü, fon portföy değerinin ve birim pay değerinin mevzuatta öngörülen değerleme esasları çerçevesinde hesaplanmasının kontrolü, fon hesabından yapılacak ödeme ve virman işlemlerinin kontrol edilmesi, emeklilik şirketine, portföy yönetim şirketine, katılımcılara ve SPK ile Hazine Müsteşarlığına fon ile ilgili bilgileri izleme imkanının ve gerekli raporların elektronik ortamda sağlanmasıdır.

Bu sistem, tasarrufların bireysel tercihlere göre yatırıma yönlendirildiği ve yatırım riskinin katılımcıda olduğu belirli katkı esasına göre dizayn edildiğinden, sistemin katılımcılara doğru şekilde tanıtımı oldukça önemlidir. Bu sistemde kişilerin bireysel risk ve getiri tercihlerine göre yatırım yapabilme imkanlarının bulunduğuna özellikle dikkat çekilmesi gerekmektedir. Katılımcıların risk ve getiri tercihlerinin doğru bir şekilde ortaya konabilmesi ve katılımcıların uygun emeklilik

planlarına yönlendirilebilmeleri için sistemin tanıtımında fonların risk yapıları, yatırım stratejileri, gibi yatırım kararı verilmesine etki edecek hususların ayrıntılı olarak açıklanmasına dikkat edilmelidir. Hazırlanan tanıtım dokümanları, katılımcının karar vermesini etkileyebilecek tüm bilgileri içermek suretiyle katılımcıya sunulmalıdır. Bu konuda emeklilik planlarının ve emeklilik fonlarının tanıtımını yapacak bireysel emeklilik aracılarına önemli bir rol düşmektedir.

Kamunun aydınlatılmasında bir diğer nokta, emeklilik yatırım fonlarının getirilerini doğru bir şekilde açıklamaları olacaktır. Bu konuda SPK tarafından hazırlanan performans sunum standartlarına ilişkin düzenlemelere uyulması ve fonların performanslarının objektif kriterlere göre katılımcılara açıklanması büyük önem taşımaktadır. Katılımcıların fon paylarına ilişkin kayıtların Takasbank’ta tutulacak olması sistemin şeffaflığını ortaya koyan önemli bir husus olarak vurgulanabilir.

Özel sektör tarafından yapılması ve daha kaliteli ve güvenli bir hizmet sunulmasının sonucunda belirli bir maliyet olması da doğaldır. Ancak burada katılımcıya yansıyabilecek, kuruluşun yapılanma ve faaliyet ile ilgili giderlerinin, uzun vadede katılımcıların sistemden elde edeceği getirilerden fazla olması, sistemin etkinliğini azaltabileceğinden, sistemin maliyet yapısına ilişkin denge noktaları üzerinde hassasiyetle durulmalıdır. Ayrıca bu noktada şirketlerin maliyetleri katılımcıların yararına düşürmeleri yönünde dahi olsa piyasa etkinliğini bozucu bir ücret rekabetine girilmemesi gerektiği, özellikle vurgulanması gereken bir konudur247.

Özel emeklilik fonunu yönetecek kuruluşların; bankalarca ve aracı kuruluşlarca kurulması ve işletilmesi bazı sakıncaları beraberinde getirmektedir. Hayat sigortası dışındaki kurumların bu konudaki deneyimleri, mevzuat ve aktüeryal bilgileri olmakla birlikte, özel emeklilik fonlarının sigorta şirketleri dışında başka kuruluşlara verilmesi, hayat sigortacılığını zayıflatacaktır. Hem aracı kuruluşların

247 _{Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK), (2003), Bireysel Emeklilik Sistemi ve}

Emeklilik Yatırım Fonları, Erişim:10.07.2006,

hem de bankaların aracı kuruluş olmaları sonucunda, zaten borsa kendi kurumsal yatırımcısını yaratmış olacaktır.

Kurulacak fonların açık uçlu olarak kurulması esastır, çünkü burada fona sürekli para girişi olacaktır. Bunun dışında fon piyasasını olumsuz yönde etkileyen bir faktör de kısa dönemli para giriş ve çıkışlarının olmasıdır. Oluşturulan strateji, yeterli süre geçmeden portföy likite dönmek durumunda kaldığında portföy yöneticisi oldukça zor durumda kalacaktır248_{. Bu yüzden sisteme bazı düzenlemeler}

ve sınırlamalar getirilmiş, bireylerin belli bir süreye kadar emeklilik sisteminden çıkmaları durumunda bazı vergisel yaptırımlar uygulamaya konulmuştur. Böylece yatırımcıların fonda daha uzun süre kalmaları hedeflenmiştir.

Özel emeklilik fonları gibi uzun vadeli kaynakların varlığı, ülke ekonomileri açısından enflasyonu düşürücü etki yaratır. Özel emeklilik fonları sayesinde insanlarda zorunlu tasarruf hissi uyanır ve uzun vadeli yatırım düşüncesi oluşur. Böylece, tasarrufların artması, olumlu birçok makroekonomik sonuç yaratması dışında tasarruf sahipleri açısından bir güven ortamı oluşmasını sağlayacaktır ve yatırımcıların sermaye piyasalarına ilgisini çekecektir.

Türk sermaye piyasasında eksikliği önemli bir şekilde hissedilen kurumsal yatırımcı tabanının oluşturulmasında özel emeklilik fonlarının yatırımları, önemli bir etkiye sahiptir. Ancak Türkiye için özel emeklilik fonlarının yeni bir sektör olmasından dolayı, sistemin oluşturulması zaman alacaktır.