Yazında örgütsel vatandaşlık davranışı kavramına ait birçok tanım yer almaktadır. Bunun sebebi ise; örgütsel vatandaşlık davranışının birçok teorinin ve kavramın yönetim, örgütsel davranış, psikoloji, sosyoloji gibi birçok alanda yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkması ve bireylerin toplumdaki vatandaşlık davranışı anlayışı etkili olmuştur.
Örgütsel vatandaşlık davranışı ilk olarak 1983 yılında kavram olarak yazına kazandırılmıştır. Bateman ve Organ tarafından 1983 yılında “Job Satisfaction And The Good Soldier: The Relationship Between Affect And Employee” adlı çalışma sonucunda örgütsel vatandaşlık kavramı oluşturulmuştur. Bu çalışmada örgütsel vatandaşlık
40
davranışı sergileyen bireyler iyi askerler ya da iyi vatandaşlar olarak adlandırılmıştır. İyi askerler ya da iyi vatandaşlar olarak adlandırılması, çalışanların belirli kişiler için değil, sistemin iyiliği için “doğru ve uygun” bir şey yapmalarından kaynaklanmaktadır (Smith, Organ ve Near, 1983: 662).
Örgütsel vatandaşlık davranışı ilk olarak; resmi rol gereksinimlerinin ötesine geçen, yaptırım zoru ile kolayca uygulanamayan davranışlar olarak nitelendirilmiştir. Bunun nedeni ise; örgütsel vatandaşlık davranışların hemen göze çarpmayan ölçülmesi zor olan davranışlar olmasıdır. Ayrıca bireyler başkalarının performansına daha fazla katkıda bulunabilir ve hatta kişinin kendi bireysel çıktısının bir kısmını feda etme etkisine sahip olabilir. Yöneticiler tarafından vatandaşlık davranışı eylemleri belirtilirse ve bireysel performansın öznel değerlendirmelerinde bazı etkilere sahip olabilir. Diğer yandan çoğu denetleme sisteminin yetersizliği ve sistematik olmayan doğası göz önüne alındığında, birçok denetim (yönetim) otoritesinin resmi ödüller üzerinde sınırlı kontrolü olmaktadır (Smith, Organ ve Near, 1983: 654). Bu açıklamadan yola çıkılarak ve literatürde bazı çalışmaları inceleyen Organ (1988) yeni örgütsel vatandaşlık davranışı tanımı ortaya koymuştur. Organ (1988)’a göre biçimsel ödül sistemine dayanmayan ve zorunlu olmayan, bireylerin geleneksel performans tanımlarında yer almayan (rol fazlası), resmi sözleşme yükümlülüklerinin ötesinde çeşitli yapıcı (gönüllü) davranışlar göstererek organizasyona katkıda bulunması şeklinde ifade edilmiştir (Organ, Konovsky, 1989: 157). Gönüllülük kavramı ile bu tür davranışların bireyin organizasyondaki rolünün veya biçimsel iş tanımının gerektirdiği davranışlar olmadığı anlatılmak istenmektedir (İşbaşı, 2000: 4).
Özdevecioğlu’na göre de örgütsel vatandaşlığın gönüllülük esasına dayandığı belirtmiştir. Ek olarak işletmenin yöneticileri açısından fayda ifade etmesi ve işletmede diğer çalışan bireyler tarafından kabul edilebilir nitelikte olması ile bu davranış vatandaşlık davranışı olarak kabul edilebileceğini belirtmiştir (2003: 118). Benzer şekilde örgütsel vatandaşlık davranışları, işverenler tarafından kesinlikle gerek duyulmamasına rağmen tamamen örgüte olumlu katkı sağlayan, isteğe bağlı çalışan davranışları olarak tanımlanmaktadır (Dekas vd., 2013: 19). Bu nedenle, işin temel unsurunu gerektiren bir davranış şekli olmadığı için yöneticiler çoğu kez iyi vatandaşlık davranışını doğrudan ödüllendirmenin yanı sıra, doğrudan doğruya bu tür vatandaşlıkların olmamasının da cezalandırma yapmanın zor olduğu ifade edilmektedir
41
(Moorman ve Blakely, 1995: 127). Diğer yandan örgütsel vatandaşlık davranışının gönüllü, ekstra rol oynayan bir davranış olması, bu davranışın bir kuruluşun liderleri tarafından fark edilmemesi ve kayıtsız kalması anlamına gelmediği, bir çalışanın performansının resmi ve gayri resmi değerlendirmeleri üzerinde hiçbir etkisinin olmadığı veya insanların yararların farkında olmadığı anlamına da gelmemektedir (Penner, Midili ve Kegelmeyer, 1997: 114). Bu görüşe örnek olarak bağlamsal performansı inceleyen çalışmalar (Motowidlo ve Van Scotter, 1994; Borman, White ve Dorsey, 1995) verilebilir. Yazında bu açıklamalarla hemen hemen aynı olmakla beraber küçük farklılıkları olan örgütsel vatandaşlık tanımları da yer almaktadır. Bu tanımlardan biri Penner, Midili ve Kegelmeyer tarafından yapılan tanımdır. Bu yazarlara göre örgütsel vatandaşlık davranışı; başkalarına fayda sağlamak için proaktif çabalar içeren ve organizasyonel bir ortamda gerçekleşen uzun vadeli bir davranıştır (Penner, Midili ve Kegelmeyer, 1997: 114).
Robinson ve Morrison’a göre örgütsel vatandaşlık davranışı; çalışan ve işveren arasındaki sözleşme anlaşmasını aşan herhangi bir davranıştır (1995b: 290).
Basım ve Şeşen ise, "herhangi bir emre dayalı olmayan ve örgüt için fayda sağlayan davranışlar" olarak adlandırılmaktadır (2006: 83). Fayda sağlamasının temelinde bireyin başkalarına veya örgüte yardım etme çabası içinde olması yer almaktadır.
Kar ve Tewari’ye göre; görevlerinin üzerinde olan ve örgütsel etkinlik için çok önemli olan çalışan davranışları anlamı şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca örgütün biçimsel ödül yapısının dışında kalan kavramın isteğe bağlı karakteristik özelliği onu daha hassas kılmaktadır. Bu nedenle çalışanların yaptırım ya da resmi teşvikler (parasal ya da parasal olmayan) göz önünde bulundurmadan teklif edebileceği ya da saklayabileceği gayri resmi katkılardan oluşmaktadır (1999: 421).
Turnipseed’e göre; geleneksel olarak organizasyonun amaçlarını ilerletmeye hizmet eden ekstra rol davranışı olarak tanımlanmıştır. Ancak, bu davranışlar etik olabilir veya etik olmayabilir. Çünkü örgütsel vatandaşlık davranışı tanımında örtük olan şey kişisel ahlakın bir rolü olduğudur. Daha fazla etik olan bireyler etik olmayan bireylere göre daha fazla örgütsel vatandaşlık davranışında bulunabilir. Bu durumun sonucunda çalışanlarda üretkenliğe katkı sağlanmaktadır (2002: 1). Yukarıda yer alan örgütsel
42
vatandaşlık davranışı tanımlarında yazarların olumlu ya da sosyal paylaşım amacını vurgulayan güdüler üzerine odaklanmışlardır (Bolino, 1999: 84). Sonuç olarak, “iyi vatandaşlar”, kuruluşun doğal çevre üzerindeki olumsuz etkisini azaltan yeni çalışma uygulamalarını sürekli olarak tanımlamak için gönüllü olarak adım atabilir (Dekas vd., 2013: 234). Dolayısıyla hem çalışanlar hem de organizasyonlar için kazan kazan durumu ortaya çıkmaktadır.
2.3. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞINA BENZER