Örgütsel vatandaşlık davranışının öncülleri

Örgütsel vatandaşlık davranışı konusunda 1980’li yıllardan itibaren çok sayıda araştırma yapılmıştır. Bu araştırmaların odak noktalarından biri çalışanların örgütsel vatandaşlık davranışı göstermesinde etkili olan olası değişkenleri belirlemeye çalışmaktır. Bu konudaki ilk araştırmalar, genel olarak bireysel değişkenlerin etkisine odaklanırken daha sonraki yıllarda yapılan çalışmalar ise örgütsel vatandaşlık davranışı üzerinde etkili olan örgütsel ve bağlamsal değişkenlere odaklanmışlardır. Podsakoff ve diğerleri (2000) yaptıkları meta analiz çalışmasında, örgütsel vatandaşlık davranışının öncüllerini belirlemeye çalışan ampirik araştırmaların genel olarak bireysel özellikler, iş özellikleri, örgüt özellikleri ve lider davranışları olmak üzere dört temel temaya bağlı kaldıklarını belirtmektedir (s. 526). Bu bağlamda, ifade edilen bu temel temalara bağlı kalınarak örgütsel vatandaşlık davranışının öncülleri kısaca açıklanmaya çalışılmıştır.

Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Bireysel Özellikler Kişilik özellikleri: uyumluluk, sorumluluk, duygulanım vb. Tutumlar:

(iş doyumu, bağlılık, adalet vb.)

İş özellikleri

İşe ilişkin geribildirim İşin sıradanlaşması İçsel olarak tatmin

Lider Davranışları

Lider üye etkileşimi Döşümsel liderlik İşlemsel liderlik Güncel yaklaşımlar Örgüt Özellikleri Biçimselleşme Değişmezlik Güç mesafesi Örgütsel destek

Şekil 2.6. Örgütsel Vatandaşlık Davranışının Öncülleri

[P M. Podsakoff vd., (2000, s.528) meta analiz sonuçlarına ilişkin tablodan uyarlanmıştır.]

Kaynak: Podsakoff, P. M., MacKenzie, S. B., Paine, J. B., & Bachrach, D. G. (2000). Organizational citizenship behaviors: A critical review of the theoretical and empirical literature and suggestions for future research. Journal of Management, 26(3), 513-563.

2.2.3.1. Bireysel özellikler

Örgütsel vatandaşlık davranışının temel özelliklerinden biri bu davranışların isteğe bağlı olarak sergilenmesidir (Organ, 1997). Bu nedenle çok sayıda araştırmacı bireysel özelliklerin örgütsel vatandaşlık davranışı üzerindeki etkisini belirlemeye çalışmıştır. P.M. Podsakoff ve diğerleri (2000) örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilişkili olan bireysel değişkenleri; tutumlar ve kişilik özellikleri (dispostional variables) olmak üzere iki kategoride değerlendirmişlerdir. Araştırmalarda genellikle çalışan tutumları olarak iş doyumu, örgütsel adalet ve örgütsel bağlılık değişkenleri kullanılırken, kişilik özellikleri olarak uyumluluk (agreeableness), sorumluluk (conscientiousness), pozitif ve negatif duygulanım (positive negative affectivity), deneyime açıklık (opennes) ve dışadönüklük

(extraversion) gibi beş faktör kişilik özellikleri (Big Five Personality Traits) kullanılmıştır.

Araştırmalarda uyumluluk (Borman vd., 2001; Konovsky & Organ, 1996), sorumluluk (R. S. Dalal, 2005; LePine vd., 2002; Organ & Ryan, 1995), pozitif ve negatif duygulanım (Borman vd., 2001; R. S. Dalal, 2005; P. M. Podsakoff vd., 2000; Somech & Ron, 2007), dışadönüklük (Borman vd., 2001) gibi kişiliğin biyolojik ve fizyolojik yönünü oluşturan kişilik özelliklerinin örgütsel vatandaşlık davranışı ile ilişkili olduğu ifade edilmektedir. Chiaburu, Oh, Berry, Li ve Gardner (2011) yaptıkları meta analiz çalışmasında, beş faktör kişilik özellikleri ile örgütsel vatandaşlık davranışları arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. Analiz sonucunda, bireye dönük örgütsel vatandaşlık davranışlarının, uyumluluk, sorumluluk, duygusal istikrar ve deneyime açıklık gibi kişilik özellikleri ile ilişkili olduğu belirlenmiştir. Ayrıca örgüte dönük örgütsel vatandaşlık davranışları ile dışadönüklük arasında da pozitif yönlü anlamlı ilişki olduğu belirlenmiştir (s. 1146).

Smith ve diğerlerinin (1983) çalışmasından itibaren, çalışanların tutumlarının örgütsel vatandaşlık davranışın öncülleri olarak önemli bir yer edindiği kolaylıkla söylenebilir. Araştırmalarda, örgütsel bağlılık (Cropanzano, Rupp, & Byrne, 2003; LePine vd., 2002; Organ & Ryan, 1995; Williams & Anderson, 1991), örgütsel adalet (Ehrhart, 2004; Karriker & Williams, 2009; Moorman, 1991; Niehoff & Moorman, 1993), iş doyumu (Bateman & Organ, 1983; Koys, 2001; LePine vd., 2002; Williams & Anderson, 1991) gibi çalışan tutumlarının örgütsel vatandaşlık davranışının önemli öncülleri olduğu kabul edilmektedir. P. M. Podsakoff ve diğerleri (2000) yaptıkları meta analiz çalışmasında, araştırmalarda sıklıkla vurgulanan örgütsel bağlılık, adalet algısı ve iş doyumu gibi çalışanların işe ilişkin tutumlarının örgütsel vatandaşlık davranışlarının önemli öncülleri olduğunu belirtmektedirler (s.530). Daha sonra Dalal (2005) tarafından yapılan meta analiz çalışmasında da benzer sonuçlar elde edilmiş, iş doyumu (ρ = .12), örgütsel bağlılık (ρ = .22) ve örgütsel adalet (ρ = .20) ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında pozitif yönlü anlamlı ilişki olduğu belirlenmiştir.

2.2.3.2. İş özellikleri

Bir işin düzenli geri bildirim sağlaması, farklı becerilerin kullanılmasına olanak tanıması, işin çalışana özerklik sağlaması ve yapılan işin anlamlı olması çalışanların işe karşı gösterdikleri sorumluluğu ve sergiledikleri davranışları şekillendirmektedir (Van Dyne vd., 1994). Bu gerekçeler doğrultusunda yapılan işin özelliklerinin örgütsel vatandaşlık davranışını etkilediği ifade edilmektedir (P. M. Podsakoff & MacKenzie, 1994). P. M. Podsakoff ve diğerleri (2000) tarafından yapılan meta analiz sonucuna göre işe ilişkin alınan geribildirimler ve yapılan işin içsel olarak tatmin edici olması örgütsel vatandaşlık davranışı ile pozitif yönde ilişki gösterirken, işin rutinleşmesi ise örgütsel vatandaşlık davranışı ile negatif yönde anlamlı ilişki göstermektedir (s. 531).

2.2.3.3. Örgütsel özellikler

P. M. Podsakoff ve diğerleri (2000) biçimselleşme, örgütsel değişmezlik (organizational inflexibility), güç mesafesi (spatial distance from leader), personel desteği (staff support), algılanan örgütsel destek, gruba bağlılık (group cohesiveness) ve liderlin kontrolü dışındaki ödüller gibi örgütsel özellikler ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkinlerin biraz karmaşık olduğunu belirtmektir. Daha açık ifade edilirse örgütsel biçimselleşme, örgütsel değişmezlik, personel desteği ve güç mesafesi gibi özelliklerin vatandaşlık davranışları ile tutarlı bir ilişki göstermediği, bununla birlikte gruba bağlılığın özgecilik, nezaket, centilmenlik ve sivil erdem boyutları ile pozitif yönlü ilişki gösterdiği belirlenmiştir. Ayrıca algılanan örgütsel destek ile özgecilik davranışları arasında pozitif yönlü anlamlı olduğu tespit edilmiştir. Son olarak ise liderin kontrolünün dışındaki ödüller ile özgecilik, nezaket ve vicdanlılıkla arasında negatif yönlü ilişki belirlenmiştir.

2.2.3.4. Lider davranışları

Lider davranışları ve örgütsel vatandaşlık davranışları arasındaki ilişkileri belirlemeye yönelik çok sayıda çalışma yürütülmüş ve farklı liderlik yaklaşımlarının ve lider üye etkileşiminin (LMX- leader member exchange) örgütsel vatandaşlık davranışını nasıl etkilediği belirlenmeye çalışılmıştır. İlk yıllarda yapılan çalışmalar genel olarak

dönüşümsel ve işlemsel liderlik davranışları ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkilere odaklanırken (Nguni, Sleegers, & Denessen, 2006; P. M. Podsakoff vd., 1996, 1990; Wang, Law, Hackett, Wang, & Chen, 2005), sonraki yıllarda yapılan araştırmalar; hizmetkâr liderlik (Ehrhart, 2004; Walumbwa, Hartnell, & Oke, 2010), destekleyici liderlik (Euwema, Wendt, & Van Emmerik, 2007), etik liderlik (Shin, 2012), ruhsal liderlik (Chen & Yang, 2012) gibi güncel liderlik yaklaşımları ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkileri incelemişlerdir. P. M. Podsakoff ve diğerleri (2000) yaptıkları meta analiz çalışmasında, döşümsel liderlik ile örgütsel vatandaşlık davranışının; özgecilik, nezaket, centilmenlik, sivil erdem ve vicanlılık boyutları arasında pozitif yönlü anlamlı ilişki olduğunu belirlemiştir. Ayrıca işlemsel liderliğin ödül davranışı boyutu ile örgütsel vatadaşlık davranışı arasında pozitif yönlü ilişki gösterdiği, ancak işlemsel liderliğin ceza boyutu ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında negatif yönlü ilişki olduğu tespit edilmiştir. Ilies, Nahrgang ve Morgeson (2007) yaptıkları meta analiz çalışmasında, lider üye etkileşiminin niteliği ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki olduğunu (ρ = .37), ayrıca bireye dönük örgütsel vatandaşlık davranışı ile lider üye etkileşimi arasındaki ilişkinin (ρ = .38) örgüte dönük örgütsel vatandaşlık davranışı ile lider üye etkileşimi arasındaki (ρ = .31) ilişkiden daha güçlü olduğunu belirlemişlerdir (s. 273).