Örgütsel Sapma Kavramı

Örgütler gerek amaçlarını gerek misyonlarını yerine getirebilmek için gerekse var oluşlarını devam ettirebilmek için hem kendi içerisinde hem de çevresi ile sürekli bir etkileşim halindedir. Bu etkileşim beraberinde değişim ve gelişimi getirebileceği gibi örgütsel olarak bozulmaya da sebep olabilir. Örgütler şüphesiz ki değişimin olumlu yönde ve örgüt çıkarlarına hizmet edecek şekilde olmasını isterler. Örgütsel davranışın incelediği birçok konu örgütler için olumsuz sonuçlar doğurabilecek faktörleri de göz önüne almaktadır. Bu faktörlerden bir tanesi de örgütsel sapma kavramıdır.

Türk Dil Kurumu tarafından “Sapmak işi” olarak basit bir şekilde tanımlanan sapma kavramı belirli bir standart veya beklenen davranış profilinin dışında hareketler olarak açıklanabilir. Örgütler içerisinde de davranışları yöneten ve yönlendiren, değişim ve gelişime yardımcı olan bu standart hareketler ve davranışlar grup normları olarak tanımlanabilir. Çalışanlar ya da örgüt üyeleri bazen kendi çıkarları için veya kazançlarını maksimize etmek için örgüt normlarını ihlal edebilirler (Parks, 2004: 627). İşte bu ihlallerin hepsi örgütsel

sapma davranışı olarak kabul edilmektedir (Parks, 2004: 267; Robinson ve Bennett, 1995: 555).

Kapsamının geniş olması üzerinde ortak tanım yapılabilmesini de güçleştirmektedir. Pek çok araştırmacı sapma, sapkın, sapmış gibi farklı kavramları birbirinin yerine kullanmaktadır (Akıncı, 2002: 39; Akyüz, 2016: 64).

Örgütsel sapma; örgüte ve/veya örgüt üyelerine zarar verebilecek işten kaçma, görevi yanlış yapma, fiziksel saldırganlık, sözlü saldırı, sabotaj, hırsızlık vb. her türlü davranışı kapsamaktadır (Spector ve Fox, 2002: 272). Belirlenen ya da beklenen hareket düzeninden ayrılan yani sapmış davranışlar örgütler içinde örgütsel

sapma davranışı olarak ele alınır.

Örgütsel sapma davranışını kapsamlı olarak inceleyen ilk çalışma Hollinger ve Clark (1982) tarafından yapılmıştır. Araştırmacılar örgütsel sapma davranışını iki geniş kategoride ele alınabileceğini ifade etmişlerdir. Mülkiyet sapması olarak adlandırılan ilk gruba işverenin mallarını israf etme davranışı girmektedir. Bunlara hırsızlık, işletmeye ait olan mallara zarar verme ve yanlış kullanma davranışları örnek verilebilir. Üretim sapması olarak adlandırılan

ikinci grup ise, işin nasıl yapılması ile ilgili modeli bozma

davranışlarını içermektedir. Bunlar; zamanında işte olmama, işe geç kalma, uzun mola ile iş başında üretimi engelleyen uyuşturucu ve alkol kullanımı, kasıtlı olarak iş yavaşlatma gibi davranışlardır (Gruys ve Sackett, 2003: 31).

Robinson ve Bennett (1995), Hollinger ve Clark (1982) tarafından yapılan çalışmaların cinsel istismar gibi bireyler arası sapma davranışlarını içermediğini belirtmiş ve onların çalışmalarını daha kapsamlı bir hale getirmek için çalışmaya başlamışlardır

(Sackett, 2002: 6). Araştırmacılar örgütsel sapmanın iki boyuttan

oluştuğunu ve her boyutun içinde de iki grup davranış yer aldığını belirlemişlerdir. Boyutları, örgütsel sapma ve bireyler arası sapma olarak ikiye ayırmışlardır. Örgütsel sapma kendi içinde üretim sapması ve ekipman sapması olarak gruplanırken, bireylerarası sapma da politik sapma ve kişisel çatışma olarak gruplanmıştır.

Farklı araştırmacılar da örgütsel sapma kavramı üzerine çalışmalar yapmışlar ve araştırmalarının kapsamları doğrultusunda çeşitli tanımlamalar yapmışlardır. Vardi ve Wiener (1996: 152) örgütsel sapmayı, çalışanlar tarafından örgütsel ve sosyal değerlere yönelik kasıtlı davranışlar şeklinde tanımlarken Gruys ve Sackett

(2003: 31) çalışanların örgütün çıkarlarına karşı yaptığı kasıtlı

davranışlar olarak genelleme yapmıştır. Liao vd. (2004: 970)’ın örgütteki moral, performans ve disiplin azaltıcı davranışlar olarak tanımladığı örgütsel sapma kavramı Avcı (2008: 30) tarafından örgüt kural ve beklentilerine uyumsuzluk şeklinde tanımlanmıştır. Demir ve Tütüncü (2010: 65) de örgütsel sapmayı tanımlarken, örgütü etkileyen genel olumsuz hareketler ifadelerine yer vermişlerdir.

Tüm bu çalışmalar ve tanımlamaların ışığında bir örgütsel sapma tanımı geliştirmek gerekirse:

“Örgütsel sapma”; örgüt üyelerinin hem örgüte hem de örgüt üyelerine karşı kendilerinden beklenen tutum ve davranışları sergilemeyerek, gerek örgütü maddi ya da manevi zarara uğratacak gerekse diğer örgüt üyelerini sözlü veya fiziksel olarak yıpratacak

bilerek ve isteyerek sergilenen tutum ve davranışlardır.

1.2.1.1. Bireylerarası Sapma

Örgüt içerisinde diğer örgüt üyelerine karşı kendilerinden

beklenen hareket ve davranışları sergilemeyen bireyler, bireylerarası

ilişki ve normlardan sapmış olarak nitelendirilebilir. Bu bireyler sözlü veya fiziksel saldırıdan cinsel tacize kadar onlarca farklı ve normal olmayan davranış sergileyebilirler.

Örgüt içerisindeki kıskançlık ve çatışmalar, örgütsel adaletsizlik algısı ya da bireyin kişiliğinden gelen özelliklerden dolayı bu davranışlar görülebilir. Bu davranışlar çoğu zaman bilinçli ve istekli bir şekilde gerçekleşir. Birey diğer birey ya da bireylerin görüntüsünden, etnik kökeninden, inancından ya da davranışlarından rahatsız olup sapma davranışı sergileyebilir. Kimi zaman sadece kaba davranışlar bile sapma niteliği taşımaktadır. Diğer örgüt üyelerinin herhangi bir özelliği ya da davranışı ile kırıcı şekilde dalga geçmek de bireyin sapma davranışı gösterdiğinin bir göstergesidir (Robinson ve Bennett, 1995: 556).

Sapma davranışları hayatın içinde insanların birbirlerine karşı geliştirdikleri davranışlar kadar çoktur. Kapsamı içine birçok hareket ve davranış girebileceği gibi örgütten örgüte de bu davranışlar sapma

davranışı olabilir ya da olmayabilir. Robinson ve Bennett (1995: 555)’in değindiği örgüt içi normlar her örgüt açısından değişiklik gösterebilmektedir. Ahlaki açıdan bakıldığı zaman da aynı değişiklikler gözlenebilir. Birbirlerinden farklı kültürlere sahip toplumların bazılarında ahlaksız olarak görülen bir davranış diğerinde normal karşılanabilir. Hem örgütsel normlar hem de ahlaki değerler açısından bakıldığı zaman içinde bulunulan örgüt ya da toplum için normal olarak görülen davranışlar hem toplumsal hem de örgütsel normları oluşturmaktadır. Örgütsel sapmanın bireylerarası sapma boyutuna ilişkin sapma davranışları işte burada bilinçli, istekli, kırıcı veya zarar verici nitelikte olduğunda gerçekleşmektedir. Bireylerarası sapma; örgüt üyesinin bilinçli bir şekilde ve zarar verme amacıyla diğer örgüt üyelerine karşı sergilediği davranışlar olarak tanımlanabilir.

1.2.1.2. Örgüte Yönelik Sapma

Örgüte yönelik sapma davranışı sergileyen bireyler sadece diğer bireylere yönelik değil örgüte yönelik de sapma davranışı içinde

olabilirler. Örgüte yönelik olan davranışlar örgütün varlığına,

kaynaklarına ve yöneticilerine karşı olabilmektedir. Örgüt çıkarları

(Gruys ve Sackett, 2003: 31) şeklinde genellenen mağdur örgüte

yönelik sapma davranışı sergileyen örgüt üyesinin hedefindedir. Bireylerarası sapma davranışlarında olduğu gibi örgüte yönelik sapma davranışlarında da bir kasıt olması gerekmektedir. Yani bireyin örgüte zarar veren davranışlarının örgütsel sapma davranışları niteliği taşıması için bilerek ve isteyerek sergilenmesi gerekir.

Örgüte yönelik sapma davranışları örgütü paydaşlarına karşı küçük düşürmeyi de kapsamaktadır. Örgüte yönelik sapma davranışları örgütün piyasadaki güvenilirliğine ve konumuna da zarar verebilmektedir. Bilinçli bir şekilde sergilenen bu davranışlar

neticesinde örgüt maddi ve manevi zararlar yaşayabilmektedir. Örgüte

yönelik sapma davranışlarını; örgüt üyesinin bilinçli bir şekilde örgütün direkt olarak kendisini hedef alan zarar verici davranışları şeklinde tanımlamak mümkündür.