Ölçek Türleri

Sosyal bilimlerde veri toplama yöntemlerinden biri olan ankette yer alan soruların tek bir standardı yoktur. Araştırmacı yaptığı araştırmanın amacına uygun olan ölçek türlerini veya soru tiplerini seçer. Pazarlama araştırmalarında sıklıkla kullanılan ölçek türleri sürekli ölçekler, tekli ölçekler ve çoklu (çok maddeli) ölçeklerdir.

1.5.1. Sürekli Ölçekler

Bu tip ölçeklerde katılımcıdan bir ifadeye ilişkin verilen bir cetvelin iki zıt kutbu arasında tercih yapması istenir. Daha sonra verilen cevaplar cetvel ile ölçülerek değerlendirilir. Bu ölçeğe literatürde “grafik derecelendirme ölçeği” de denilmektedir.

Örnek:

“Çoğu reklamlarda amaç tüketiciyi bilgilendirmek yerine aldatmaya yöneliktir.” Katılmıyorum Katılıyorum

21

1.5.2. Tekli Ölçekler

Sosyal bilimlerde özelliklede pazarlama araştırmalarında sıklıkla kullanılan ölçek türlerinden biri de tekli ölçeklerdir. Yani araştırmacının ölçmek istediği şeyi tek bir soru ile ölçtüğü ölçek tipleridir. Tekli ölçeklerin türleri liste, kategori, sabit toplam, grafik, ikili karşılaştırma, sırlama ve Q tipi ölçek gibi türleri bulunmaktadır. Bunlara ilişkin bilgili aşağıda kısaca değinilmiştir.

1.5.2.1. Liste Ölçekler

Liste ölçeklerde katılımcılara verilen listeden seçim yapması istenir. Araştırmacı katılımcılardan birden fazla seçenek işaretlemesini isteyebilir veya tek seçenek işaretlemesini isteyebilir, bu durum araştırmacının amacına bağlı olarak değişir.

Örnek:

“Cep telefonu satın alırken nelere dikkat edersiniz?”

Ağırlık Tasarım Şarj Süresi Kameranın MP Bluetooth Wi-Fi Görüntülü Konuşma 3G

1.5.2.2. Kategorili Ölçekler

Katılımcının sadece bir kategoriye ait olduğu ölçek türleridir. En belirgin örneği, cinsiyettir. Bir kişi ya kadındır ya erkek dolayısıyla iki kategoriye birden giremez.

1.5.2.3. Sabit Toplam Ölçekleri

Bu tür ölçeklerde katılımcılara ölçülmek istenen olgunun birtakım özellikleri verilir ve bunların her birini toplamları 100 olacak şekilde puanlamaları istenir.

Örnek:

“Otomobil satın alırken göz önüne aldığınız 3 özelliği önem derecenize göre toplamı 100 olacak şekilde değerlendiriniz.”

Motor Gücü ……...

Yakıt Tasarrufu ……... Prestiji + ....…...

22

1.5.2.4. Grafiksel Ölçekler

Bu ölçeklerde cevaplar kelimeler veya rakamlar yerine grafik ve şekillerle verilmektedir. Özellikle örneklemi okuma yazma bilmeyen kişiler ve küçük çocukların oluşturduğu çalışmalarda oldukça etkili bir ölçek türüdür (Altunışık ve diğ., 2010: 114). Ancak, bu ölçek sadece yukarıda ifade edilen iki durumda kullanılacak diye bir şart yoktur. Katılımcıların memnuniyet derecelerini yazı yerine şekille göstermek olası yanlış okuma veya algılama sorununu da ortadan kaldıracaktır. Grafiksel ölçek kullanılarak farklı kültürler üzerinde çalışma yapıldığında grafikler üzerindeki şekillerdeki gülümsemenin şiddeti veya üzgün ifade belirtmenin şiddeti farklı algılanmaktadır. Ayrıca bu ölçekler literatürde “mutlu yüz” ölçekleri olarak da anılmaktadır.

Örnek:

“Okulunuzda aldığınız eğitimden ne derece memnunsunuz?”

Çok Memnunum Memnunum Kararsızım Memnun Değilim Hiç Memnun Değilim

☺☺ ☺

1.5.2.5. İkili Karşılaştırma Ölçekleri

Bu tip ölçeklerde ölçülmek istenen kavrama ilişkin özellikler ikili olarak verilir ve katılımcıdan bu ikili seçenekler arasından seçim yapması istenir.

Örnek:

“Çamaşır makinesi tercihinizde aşağıdaki özellik çiftlerinden hangisi sizin için daha önemlidir?

Sessiz Çalışma - Program Sayısı Sessiz Çalışma - Enerji Tasarrufu

Sessiz Çalışma - Su Tasarrufu Program Sayısı- Satış Sonrası Hizmetler

23

1.5.2.6. Sıralamalı Ölçekler

Sıralamalı ölçeklerde, katılımcılara ölçülmek istenen kavramın özellikleri, kişilerin tercihleri vb. olgulara ait bir liste verilir ve bu listedekileri önem, memnuniyet, yapış sıklığı gibi değişkenlere göre sıralamaları istenir.

Örnek:

“Otomobil satın alırken dikkat ettiğiniz özelliklerin 3 tanesini önem derecenize göre sıralayınız. 1: En Önemli, 2: Daha Az Önemli, 3: En Az Önemli”

Markası Motor Gücü Vites tipi Rengi

Fiyatı Yakıt Tasarrufu İç Dizaynı Yakıt Türü

1.5.2.7. Q Tipi Ölçek

Pazarlamada Q tipi ölçek, tüketicilerin marka imajlarını belirlemek amacıyla kullanılmaktadır. Katılımcılardan kendilerine verilen ifadeleri birbirleri ile karşılaştırarak bazı özelliklere sahip gruplara bu ifadeleri yerleştirmeleri istenir. Bu ölçeğin avantajı, konuyla ilgili tüm eğilimlerini belirleme olanağı vermesidir. Dezavantajı ise, yüz yüze yapılan anketlerde kullanımının fazla zaman gerektirmesidir (Kurtuluş, 2006: 287).

Örnek: Aşağıdaki örnekte A ve B Katılımcıları ile C ve D katılımcılarının birbirlerine

en çok benzediği söylenebilir.

Kaynak: Kurtuluş (2006), “Pazarlama Araştırmaları”, 8. Baskı, Literatür Yayıncılık, İstanbul, s. 288. İfadeler ^{Katılımcılar} A B C D 1 0 +1 -1 0 2 -1 -1 +1 +1 3 0 0 0 0 4 -1 -1 +1 +1 5 +1 0 0 -1 6 0 0 0 0 7 +1 +1 -1 -1

24

1.5.3. Çoklu (Çok Maddeli/Multi-item) Ölçekler

Çok maddeli ölçekler, birden çok maddeden meydana gelen ve maddelerinin tamamının tek bir yapıyı ölçtüğü ölçeklerdir.

Çoklu ölçekler sağladığı bazı avantajlardan dolayı çoğu kez tekli ölçeklere tercih edilmektedirler. Bu tercih sebeplerinden biri, zaman ve çaba açısından hem cevaplayıcıya hem de araştırmacıya avantaj sağlamasıdır. İkinci sebebi, çoklu ölçeklerin karmaşık bir teorik yapıyı temsil edebilme yeteneğinin güçlü olmasıdır. Ayrıca, çoklu ölçeklerin hassasiyeti yüksektir ve ölçülen özelliğin dereceleri arasında ayırım yapmaya imkân sağlar. Bir başka sebebi ise, çok maddeli ölçeklerin tesadüfi hata içerme eğilimleri daha düşük olduğu için daha güvenilir olmasıdır (Churchill, 1979: 66; Zeller ve Carmines, 1980; McIver ve Carmines, 1986: 15; Judd ve diğ., 1991: 147-148; Spector, 1992: 4).

Çoklu ölçeklerin en temel ayrım noktası ise, ölçüm merkezinde neyi temel aldığıdır. Bu bağlamda, kişi merkezli, konu merkezli ve hem kişi hem de konu merkezli ölçeklerden bahsetmek mümkündür.

Başlıca çok maddeli ölçekler Thurstone, Guttman, Likert, Osgood (semantik farklar), Stapel ile Edwards ve Kilpatrick ölçekleridir. Bu çok maddeli ölçeklere, tutumların ölçülmesi konusunda 2. bölümde ayrıntılı olarak değinilecektir.

1.5.3.1. Çok Maddeli Ölçek Geliştirme Süreci

Churchill (1979: 66) tekli ölçekleri kullanmanın birtakım dezavantajlarından bahsetmiş, çok maddeli (multi-item) ölçekler kullanarak bu dezavantajların ortadan kaldırılabileceğini kaleme alarak, pazarlama alanında psikolojik yapıların ölçülmesine yönelik çok maddeli ölçek geliştirme sürecinin aşamalarını aşağıdaki şekilde olduğunu belirtmiştir.

Bu şekle göre, ölçek geliştirme sürecinin ilk basamağı ölçülecek yapının belirlenmesidir. Ölçülecek yapıyı belirlemek için ilgili konuya ilişkin kapsamlı bir literatür taraması yapılmalıdır. Sürecin ikinci basamağında literatür taraması sonucu konuyla ilgili maddeler türetilmelidir. Madde türetme işlemi yapmak için literatür taramasına ek olarak odak grup çalışmaları, kritik olaylar ve deneysel araştırmalar gibi yöntemlerden de yararlanılabilir.

25

Sürecin üçüncü aşaması veri toplama aşamasıdır. Oluşturulan ölçek için ilk veri toplama işleminin yapılması nihai ölçeğe girecek maddelerin belirlenmesi için yapılmaktadır.

Şekil 1.2: Çok Maddeli Ölçek Geliştirme Süreci

Kaynak: Gilbert A. Churchill (1979), “A Paradigm for Developing Better Measures of Marketing Constructs”, Journal of Marketing Research, Vol. 16, No. 1, s. 66.

Dördüncü aşamada alfa katsayısına bakılarak güvenilirliği yüksek maddeler seçilir diğer maddeler ölçekten çıkartılır. Ayrıca faktör analizi ile de ölçeğin boyutları belirlenebilir. Güvenilirliği düşük maddeler ölçekten çıkarıldıktan sonra geriye yeterince madde kalmamış ise yeniden ilk aşamaya dönülerek yapı yeniden tanımlanır veya ikinci aşamaya tekrar gelinerek buradaki işlemler tekrarlanır. Ölçekten güvenilirlik katsayıları düşük olan maddeler çıkarıldıktan sonra nihai ölçeğe ait yeniden veri toplanır.

Toplanan verilerin yeniden güvenilirlik katsayısına bakılır, eğer güvenilirliği düşük ise yeniden ikinci aşamaya dönülerek buradaki işlemler tekrarlanır. Ancak güvenilirliği yüksek ise geçerliliği test edilir. Burada da genellikle çoklu özellik- çoklu yöntem (ÇÖÇY/MTMM) matrisi kullanılarak yapı ve kriter geçerliliği tespit edilmeye çalışılır. Geçerlilik testinden geçemeyen ölçekler için yeniden ilk aşamaya dönülerek ölçülmek

1. Ölçülecek Yapıyı (tutumu) Tanımlama

2. Tutum Maddelerinin Hazırlanması

3. Veri Toplama

4. Ölçeği Gereksiz Maddelerden Arındırma

5. Veri Toplama

6. Güvenilirliği Ölçme

7. Geçerliliği Ölçme

26

istenen yapı yeniden tanımlanır. Geçerlilik testinden geçmiş olan ölçekler ise son aşamada geliştirilmiş olur.