5.3. Semantik Sınıflama
5.3.3. Öbekeylemlerin Fiil ve Cerharfi ĠliĢkisi Açısından Değerlendirilmesi
60
Arapçada cerharflerinin fonksiyonellik açısından yüksek bir performans sergilediği yönündedir. Bu konuda öncelikle eserde öbekeylem oluĢturduğu düĢünülen yapılarda
ب
,ىلغ
,ًغ
,يف
,ىلب
veًم
cerharfleri ileُىخ
,نوص
,نيب
,ذدج
veءاهلج
zarflarının kullanıldığı görülmüĢ, diğer cerharfleri ve zarfların bu tür kullanımına rastlanılmamıĢtır. ZemahĢeri‟nin kullandığı fiillerle cerharfleri ve zarflar arasında üç tür iliĢkinin fark edildiğini söylemek gerekir. Bu iliĢki türleri basit iliĢki (تًصاػلا تنلاػلا
), bağdaĢık iliĢki (تُماجسوالا تنلاػلا
) ve bileĢik iliĢki (تنلاػلاتُبُيرتلا
) olarak adlandırılabilir. Basit iliĢki türünde cerharfinin görevi fiil cümlesindeki eylemi anlamına göre yer, yön, araçsallık gibi değiĢik anlam detaylarıyla desteklemektir. Gerçekte burada desteklenen dil birimi fiil değil cümlenin kendisidir. Cerharfi fiilden bağımsızdır, cümleye istenilen anlam ayrıntısı cerharfi değiĢtirilerek dâhil etme potansiyeli ve olanağı vardır. Cerharfli ifade cümleden çıkarılsa anlamın radikal bir değiĢikliğe uğramadığı, yalnızca ayrıntılardan birinin ya da bir kaçının ortadan kalktığı görülür. Örneğin eserden seçilenغيط
نَاغهلا مظه باخي يف ظخاجلا
(Cahiz Kuran‟ın Nazmı adlı kitapta Ģöyle demiĢtir) cümlesindeيف
harfinin konumu ve görevi basit iliĢki tipini göstermektedir. BağdaĢık iliĢki türünde ise bir fiilin kendine özgü ve anlamsal yatkınlığı olan bir cerharfi ile bir nesneye geçiĢ yaptığı görülür. Bu durumda cerharfinin görevi fiilin nesneye geçiĢinin sağlamak ya da kolaylaĢtırmaktır. Bu tür kullanımlar genel olarak kalıplaĢmıĢtır, fakat cerharfi cümleden çıkarıldığında fiil anlamsal bir değiĢikliğe uğramaz. Hatta bu tür kalıplaĢmıĢ ifadelerdeki cerharfinin yerine anlamca yakın olan diğer bir cerharfi kullanıldığında geleneksel sözdizimi için aykırılık teĢkil etse de aynı anlam üretilebilir.هلػق ىلغ نىمواضٍو هُلغ نوربهً لب
(Buna katlandılar ve yapmaya devam ettiler) cümlesindeki fiil ve cerharfi iliĢkisi bu yöndedir. Nitekim müellif mastar formu da olsa aynı fiiliاًلابلا ًم ربهلا هُق بجً امب ميربخسه
(Biz sizi sıkıntılara sabır gerektiren durumlarla sınıyoruz) cümlesindeًم
cerharfiyle yakın anlamda kullanmıĢtır. BileĢik anlam türüne gelince bu tip iliĢkide fiil ve cerharfi arasında anlamsal açıdan ayrılmaz bir bütünlük oluĢtuğu gözlenir. Hatta bu tip kullanımlarda fiil ve cerharfi arasında atomik bir bağın bulunduğu söylenebilir bu yüzden cerharfi baĢka bir cerharfi ile değiĢtirilemez ve cümleden çıkartılamaz aksi halde yapı bozulur. Artık fiil ve cerharfi tek bir dilsel birim gibidir.اٍلم نىًٍ نؤ مهخارتنا ًغ اىلؼه مز
(Sonra onun kral olması teklifinden vazgeçtiler) cümlesindeki fiil ve cerharfi kullanımı bileĢik iliĢkiye örnektir. Çünkü yerleşmek,kazanmıĢtır. Cümleden çıkarıldığı anda fiil geleneksel anlamlarına geri dönecek dolayısıyla cümlenin anlamsal yapısı bozulacaktır.
Bütün bunlara karĢın, bir cerharfinin bir fiille kaynaĢık bir yapı oluĢturmasında temel faktörün cerharfi olarak değerlendirilmesi de yanılgılara yol açabileceği düĢünülmektedir. ÇalıĢmada incelenen öbekeylem yapıları cerharfinin fiilin anlamını değiĢtirmesi ya da fiile anlam kazandırması olarak tekdüze bir tanımla geçiĢtirilemeyeceğini göstermiĢtir. Çünkü elimizde bulunan sözcüklerin hangisinde bir fiili arasak karĢımıza bir dizi anlamın sıralandığını görürüz. Gerek klasik gerekse günümüzdeki Arapça sözlüklerin çoğunda fiillerin anlam potansiyeli listelendiğini, bunun yanında bir cerharfi ile oluĢturduğu birleĢik yapı varsa anlamının verildiği izlemek mümkündür. Fiillerin anlamsal geniĢliği ya da çokanlamlı doğası yalnızca Arapçada değil dünyanın neredeyse bütün dillerinde var olan bir gerçekliktir. Örneğin bakmak fiiline Türkçe Sözlükte 17 farklı anlam verilmiĢtir. Arapçadaki fiillerin de benzer bir özellikte olduğu söylenebilir. Demek ki bir fiil gerçek ve çağrıĢımsal anlamları ile birlikte bir bütün olarak dil içerisinde varlığını sürdürüyor. Bu bağlamda Arapça cerharflerinin fiillerle iliĢkisini salt anlam değiĢmesine yol açmak olarak açıklamak eksik olabilir. ÇalıĢmada fiillerin cerharfleri ile çeĢitli semantik iliĢkiler içerisinde olduğu gözlenmiĢtir. Bu semantik iliĢkileri anlamın geniĢlemesi, anlamın daralması, anlamın güçlenmesi, anlamın detaylanması, anlamın değiĢmesi olarak sıralamak mümkündür. Örneğin
مهنامًب مهػكىً لا نيخ
ُؼهؤ امو هلوؼه مهملػَو
هب نىىماٍو،هل
(Onlara kendine Kuran‟ın indirildiğini ve kendisine verilen hükümleri öğretiyor, onlar ise imanlarının kendilerine fayda vermeyeceği bir anda inanıyorlar) cümlesindeب
cerharfi sözlük anlamı itimat etmek, güvenliğini sağlamak gibi anlamlar içerenًمآ
filinin anlam alanına bir şeyle güvence bulmak, bir şeyi tasdik etmek gibi anlamlar ekleyerek fiilin anlamını hem geniĢletmiĢ hem de normalde geçiĢli olan bir fiili geçiĢsiz duruma getirmiĢtir. Sonunda bu anlam geniĢlemesi bizim iman etmek olarak Türkçeye aktardığımız fiil ortaya çıkmıĢtır. Öte yandanَلىؾع َػٌاب ام ىلغ َػٌابؤ
(Sana elçin ne üzerine bağlılık sözü vermiĢse ben de aynı konuda bağlılığımı bildiririm) cümlesinde sözlük anlamı alışveriş yapmak, satışyapmak, satılığa çıkarmak, itaat etmek gibi anlamlara gelen
ؼٌاب
fiiliىلغ
cerharfi ile kalıplaĢarak bir konuda birine bağlılık sözü vermek anlamında kullanılmıĢtır. Bu kullanımda62