Ülkelerin kalkınmıĢlığı ve geliĢmiĢliği, önemli ölçüde yetiĢtirdiği insan gücünün niteliğine bağlıdır. Bu da eğitim sisteminde öğretmenin rolünü ve önemini açıkça ortaya koymaktadır. Eğitim sisteminin hammaddesi olan öğrencileri iĢleyen ve sistemden nitelikli ürün olarak topluma sunan en önemli unsur öğretmendir (Helvacı, 2009:286).
Öğretmenin rolü, çeĢitli rollerin bir bileĢimidir. Bu roller genel olarak, okuldaki ve okul dıĢındaki rolleri olarak iki grupta ele alınmaktadır. Bir rolün iyi sergilenebilmesi, rolü oynayacak olan kiĢinin, rolünün gerektirdiği özelliklerle donanık yetiĢtirilmesiyle mümkündür (Bursalıoğlu,1994: 42).
Eğitim programında belirtilen öğrenci kazanımlarını öğrencilere kazandırmaya çalıĢmak öğretmenin amacı ve görevidir. Öğretmenin bir konu ile ilgili öğrenci kazanımlarını öğrencilerine kazandırmaya çalıĢması ise, konuyla ilgili olarak kendisinin sahip olduğu biliĢsel, duyuĢsal ve psikomotor davranıĢları öğrencisiyle paylaĢması, diğer bir ifadeyle kendisinin sahip olduğu bu davranıĢların öğrencilerde de oluĢmasını sağlamaya çaba göstermesi demektir. Bu çabanın etkili olması da öğretmenin öğrenciler ile sağlıklı bir iletiĢim kurmasıyla ilgilidir (Ergin, 2008:179).
2.6.1. Öğretmenin Sınıf Ġçi Rolleri
Öğretmenin sınıf içi rolü çok tartıĢılan bir konudur. Bu konu çok değiĢik boyutlarda ele alınmıĢtır. Johnson, öğretmenin sınıf içi rolünü üç madde halinde ele almıĢtır:
1. Öğretmen, öğretmeyi çoklu öğrenme ortamı yaratarak gerçekleĢtirebilir.
2. Öğretmen, iyi bir plan hazırlayarak, öğrencisinin konuyu anlamasını sağlayabilir.
3. Öğretmen, iyi bir sınıf atmosferi yaratarak öğrenmeyi gerçekleĢtirebilir (Johnson, 1970: 213).
Öğretmenin bu üç rol davranıĢı vereceği kararlara bağlıdır. Bunların yanı sıra öğretmen;
1. Öğretim hedeflerini seçebilmeli,
2. Seçtiği hedefleri gerçekleĢtirebilecek öğrenme yollarını seçebilmeli, 3. Belirlenen süre içerisinde konularla etkinliklerin iliĢkisini öğrenme süreçlerini karĢılaĢtırabilmeli,
4. Ürün performanslarını nasıl değerlendireceğini ve bu değerlendirme
sonuçlarına göre öğrenme ve öğretmeyi nasıl geliĢtirebileceğine karar vermelidir ( Demirel, 2009: 196).
Gage ve Berliner (1984: 18-20) öğretmenin sınıftaki rollerini dört grupta ele almaktadır.
1. Sınıf Ġklimini Belirleme: Sınıfın ruhsal ortamı öğretmen tarafından yaratılır. KarĢılıklı güven ve saygı ortamında en üst düzeyde öğrenci geliĢimin beklendiği bir ortam yaratır.
2. Gereksinmeleri KarĢılama: Öğrencilerin bazı istekleri olabilir, bunları karĢılamak için öğretmene baĢvurulur.
3. Duyguların YatıĢmasına Yardımcı Olma: Öğretmen bazen bir terapist gibi davranmak, öğrencileri anlamaya çalıĢmak durumunda kalabilir.
4. Öğrencilerin Öğrenmesine Yardın Etme: Öğretmen öğrencinin öğrenmesini kolaylaĢtıracak yöntem teknikleri, kaynakları seçer ve kullanır.
Görüldüğü gibi sınıftaki öğretimsel karaların çoğu o anda öğretmen tarafından alınmaktadır. Bu durumda öğretmenin rolünü daha da önemli kılmaktadır.
Öğrenmeyi etkili bir Ģekilde gerçekleĢtirme görevini üstlenen öğretmenin bu görevini baĢarılı olarak yerine getirebilmesi bazı koĢullara bağlıdır. Öğretmen
ders iĢlerken dikkat etmesi gereken noktaları söyle sıralamak mümkündür ( TaĢpınar ve Diğerleri, 2002: 158):
Öğrencilere eĢit ve adıl davranmalı, objektif olmalı, Derse hazırlık yaparak gelmeli,
Öğreteceği konuyu ve ders esnasında ne yapacağını bilmeli, Uygun örnekler vermeli,
Konuyla ilgili farklı bakıĢ açıları sunmalı,
Öğrencileri farklı ve sürekli düĢünmeye teĢvik etmeli, Öğrencilere eleĢtirel bir bakıĢ açısı kazandırmalı, Kritik düĢünmeyi sağlayabilmeli,
Beden dilini etkili kullanmalı,
Derse ve konuya uygun araç-gereç, materyaller kullanmalı, Derse ve konuya uygun yöntem ve teknikleri kullanmalı, Konuyu iyi açıklamalı,
Öğrencilerin duyuĢsal özelliklerini dikkate almalı, Öğrencilere isimleriyle hitap etmeli,
Sorduğu soruya öğrencilerin cevap vermeleri için onlara belirli bir süre vermelidir.
Amidon ve Hunter (1966), öğrenmeyi etkileĢim süreci olarak tanımlamakta ve öğretmenin rol davranıĢlarını sınıf etkinlikleri acısından Ģöyle sıralamaktadır:
1. Öğrencileri güdülemek, 2. Sınıf etkinliklerini planlamak, 3. Öğrencilere bilgi vermek, 4. Öğrencileri disipline etmek,
5. Öğrencilere danıĢmanlık yapmak(Akt., Demirel,2009: 196).
Brophy ve Good,1986 ve Rosenshine ve Stevens,1986 göre etkili bir öğretmen:
1. Önceki öğrenmeleri kısaca tekrar eder, 2. Dersin amacını açıklar,
3. Konu veya materyalleri küçük adımlar halinde sunar ve öğrencilerin bunları uygulamaları için ortam sağlar,
4. Tüm öğrencilerin uygulamalara etkin katılımını sağlamak için ortam oluĢturur,
5. Öğrencilere sorular sorarak onların anlamalarını kontrol eder, 6. Öğrencilere uygulamanın ilk safhasında rehberlik eder,
7. Öğrencilere sürekli olarak dönüt ve düzeltme sağlar. Etkili bir öğretmende bulunması gereken tüm bu özellikler öğrencilerin baĢarılarının istendik seviyeye ulaĢmasında önemli etkenlerdir (Ekiz,2006: 87-88).
Hiçbir öğretmen öğrencilerin ilgi, ihtiyaç, yetenek ve beklentilerini göz önüne almadan baĢarılı olamaz. Bundan dolayı öğrencilerin algı kapasitelerini bilmesi gerekir. Buna göre uygun öğrenme yaĢantıları seçerek belirlenmiĢ olan amaca ne düzeyde ulaĢıldığını belirleyebilmelidir.
Sağlıklı bir öğrenme ortamında gerçekleĢen diyaloglar bir konunun veya problemin özünün anlaĢılmasını sağlayacak, çok yönlü bir etkileĢim içerisinde yapılır. Sınıf ortamı öğrencilere kendi aralarında ve öğretmenleri ile fikir alıp verme olanağı sunuyorsa, ortak anlamlar oluĢturuyorsa, bir konu hakkındaki öğrenmeyi zenginleĢtirmek ya da derinleĢtirmek için öğrenciler arasında diyalog oluĢuyorsa, sınıfta öğrenme ortamının varlığından bahsedilebilir(Özden,2009: 14).
Öğretmenlerin, öğretme-öğrenme sürecinde etkili ve verimli olması için gerekli öğretme becerileri Ģu Ģekilde sıralanabilir: Öğrenciyi tanıma, öğretimi planlama ve gerçekleĢtirme, öğretimi değerlendirme ve sınıf yönetimi. Bu becerileri etkili sunmak için öğretmenin, genel kültür, alan bilgisi ve meslek bilgisinin yeterli olması gerekir (Akpınar, 2009: 113).
Öğretmenler, öğrenciler için sağlıklı bir öğrenme ortamı yaratabilmek için kendileri iyi bir model olmalı ve Ģu özellikleri sınıf içine yansıtabilmeli: Rahat davranma, dostça yaklaĢım, demokratik duyuĢsal yönden geliĢmiĢlik, nezaket, saygı, öğrencileri birey olarak görüp kiĢiliklerini göz önünde bulundurarak, etkinliklere öğrencileri katma, aktif kılma ve iyi bir rehber olma, etkili öğretimin temel ilkelerinden olduğunu bilmelidirler. Bu özelliklerin sınıf içinde sergilenmesi öğrencilerin birbirleriyle olan etkileĢimini de olumlu yönde etkileyecek, dolayısıyla sınıf içinde sevgi ve saygının hâkim olduğu sağlıklı bir iletiĢimin gerçekleĢtiği, demokratik sınıf ortamı yönünde adımlar atılmıĢ olacaktır (Güven, 2004: 9).
Etkili öğretmen öğrencilerinden ne beklediğini dile getirmede açık ve tutarlı olandır. Eğitim-öğretim dönemi baĢlangıcında istenen sürede ne gibi doğrudan eğitim olanaklarının olabileceğini belirlemelidir. Öğretmen bu süreç içerisinde öğrencilere gerekli durumlarda hatırlatmalar ve ipuçları verebilir. Öğrencilerin dikkatini dağıtmadan ya da bölmeden onlara müdahale edebilmeli ya da buna uygun stratejiler geliĢtirebilmelidir. Sınıfı gözlemleyip sorunlar çıkmadan, önlemler almalıdır. Öğrencilere derse katılma, öğrendiklerini paylaĢmayı öğrenme, grup çalıĢmalarına katılma, öğrenmeye istekli olma ve planlı ve programlı olarak kendi kendilerine çalıĢma becerilerini öğretebilmelidir. Öğretmenler öğrencilerin içerik üzerinde çalıĢmalarına olanak sağlayarak, içeriği öğrenmelerine yardım etmeli; bunu yaparken etkileĢime daha fazla önem vermelidirler (Ornstein ve Lasley, 2000, 3-5).
Öğrenme, öğretmenin öğrenci ile iletiĢim kurarak onun ihtiyaçlarını, eksiklerinin ve yanlıĢlarını anlaması ve öğretim programında gerekli değiĢiklikleri yapmasıyla baĢlar. Öğretmen ders planında öğrencilerin ilgi, ihtiyaç ve beklentileri doğrultusunda gerekli değiĢiklikleri yaptığında, sınıftaki öğretim etkinlikleri
öğrencilerin ihtiyaçlarına ve beklentilerine göre oluĢmaya baĢlar. Böylece, öğretmen öğrencilerden aldığı tepkileri göz önünde bulundurarak bir üst öğrenmeye geçme, anlatılan konuyu pekiĢtirmeye yönelik etkinlik yapma veya yeni bir öğrenme konusuna geçme yoluna gidebilir.
2.6.2. Öğretmenin Sınıf DıĢındaki Rolleri
YaĢadığı toplumun bir ferdi olarak da önemli görevler üstlenmektedir. Bu bağlamda, öğrenmeyi kolaylaĢtırma, öğrenciyi geliĢtirme ve rehberlik gibi rolleri sınıfın dıĢına taĢımakta ve çevresindeki bireyleri geliĢtirmeye yönelmektedir. Öğretmenler sadece öğrencilere model olma rolünü üstlenmemelidir. Bulunduğu ortamdaki bireylere de model olması beklenmektedir. Bu sebeple, toplum içinde değiĢme ve geliĢmelere uyum liderlik etmelidir. Özellikle kırsal kesimlerde öğretmenin bu rolüne büyük gereksinim duyulmaktadır (Açıkgöz, 2007: 101).
Toplumun yapısını değiĢtirme görevini üstlenen eğitim kurumlarında öğretmenler, en önemli unsuru oluĢturmaktadır. Bu bağlamda öğretmenlerden, yeniliklere ve değiĢmelere en hızlı Ģekilde uyum sağlama ve çevresindekileri değiĢmelere ve yeniliklere karĢı olumlu bir tutum kazandırma rolüne de sahip olması beklenmektedir (Helvacı,2005: 78).