Öğretim yöntem ve teknikleri

Genel olarak yöntem, bir işin nasıl yapılacağını gösteren ve işi yapanı amaca ulaştıran en kısa ve en doğru yoldur (Topsakal, 1999). Öğretim yöntemi ise, öğretmenin öğretme ve öğrencilerin öğrenme etkinliklerinde, işlenen konunun özelliklerine, duyulan ihtiyaca, tespit edilen amaca, öğrencilerin zihinsel ve bedensel etkinliklerini en uygun ve en başarılı vasıtalarla çalışarak kısa yoldan başarıya ulaşmayı sağlayan stratejilerdir (Topsakal, 1999). Fen Bilimleri (Fizik, Kimya, Biyoloji) bilimsel çalışmalara dayandığı için öğretim ilkeleri de bilimsel olmalıdır. Diğer derslerdeki bazı geçerli öğretim ilkeleri Fen Bilgisi öğretiminde etkili olmayabilir. Bir Fen konusu kavratılmaya çalışılırken konunun özelliğine göre bazen bir bazen de birkaç yöntem kullanılabilir (Topsakal, 1999).

2.2.2.1. Düz anlatım (takrir) yöntemi

Düz anlatım, öğretmen merkezli bir öğretme yöntemi olup daha çok bilgi düzeyindeki davranışların kazanılmasında kullanılmaktadır (Kaptan, 1999). Bu yöntemle öğrencilere kısa zamanda çok bilgi verilebilir. Öğrencilerde dinleme alışkanlığı kazandırır, not alma becerilerini geliştirir. Dinleyenler konuyla ilgili organize bir görüş kazanır. Aynı anda çok sayıda kişiye bilgi aktarılır. Topsakal’a (1999) göre, bu yöntem daha çok aşağıdaki durumlarda uygulanmalıdır: (1) işlenecek konuların giriş, hazırlık ve özetleme safhalarında, (2) ünitelerin işlenmesinin herhangi bir safhasında öğrencilerin ilgi ve dikkatlerinin çekilmesi gerektiği anlarda, (3) öğretmenin ve başka kişilerin kaynak olarak dinlenmesi gerektiği anlarda, (4) öğretim etkinliklerinde öğrencilere bazı fikirlerin açıklanması gerektiği anlarda ve (5) diğer öğretim yöntemlerinin uygulanmasına süre ve şartlar uygun olmadığı anlarda.

2.2.2.2. Tartışma yöntemi

Tartışma, bir konu üzerinde öğrencileri düşünmeye yöneltmek, iyi anlaşılmayan noktaları açıklamak ve verilen bilgileri pekiştirmek amacıyla kullanılan bir yöntemdir (Kaptan, 1999). Bu yöntemde soru sorma işlemine öğrenciler de katılır. Gerek öğrenciler gerekse öğretmenler için belli bir konuda sorulan sorulara verilen yanıtları eleştirme, doğru olup olmadığı konusunda düşünce ileri sürme, bilinen kaynaklara dayalı açıklama yapma, kendi düşünce, bilgi ve yaşantılarına göre yorumda bulunma yolları da açıktır. Tartışma metodu öğrencileri aktif yapar, onların fikir ve görüşlerine yer verir. Ayrıca öğrencilerin konuşma, karşı fikirlere saygı gösterme, fikir ve düşüncelerini toplumda savunma ve birbirleriyle yardımlaşma gibi faaliyetlerde sosyal yönden gelişmelerine olanak sağlar. Bu yöntem (1) bütün sınıfın belli bir konuyu hep birlikte tartışmasında, (2) belli bir konunun sınıfta oluşturulan gruplarda ayrı ayrı tartışılmasında (3) belli bir konunun kısımlara ayrılarak her kısmının sınıfta oluşturulan gruplarda tartışılmasında veya (4) konunun daha önceden öğretmenin vereceği değişik kaynaklardan çalışıldıktan sonra sınıfça birlikte tartışılmasında kullanılabilir.

2.2.2.3. Laboratuar yöntemi ve deney tekniği

Bu yöntem, fen bilimleriyle ilgili temel bilgilerin laboratuar da öğrenciler tarafından yapılan deneylerle öğrenilmesi anlamına gelir. Yani bu yöntemde öğrenciler, sağlanan araç ve gereçlerle, öğretmenin gözetiminde deneyler yaparak Fen Bilgisi ile ilgili davranışlar kazanır (Kaptan,1999). Fen öğretiminde deney, öğrencilerin henüz bilmedikleri, keşfetmedikleri, çeşitli yollardan kazanılan bilgilerin doğruluğunu açık olarak görmeleri için yapılır. Deneyi gözlemden ayıran en önemli özellik kontrollü olmasıdır (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

Öğrencilerin Fen Bilgisi ile ilgili bilgileri yapısallaştırmaları, problem çözme becerileri kazanmaları ve işbirliği içinde çalışmalarında laboratuar etkinliklerinin yeri büyüktür. Laboratuar etkinlikleriyle öğrencilerin anlayarak öğrenmeleri ve aynı zamanda fen öğretimi yoluyla edindikleri bilgiyi yapısallaştırma sürecini tanımaları

sağlanır. Laboratuar etkinlikleriyle çözülen problemler bilimsel yöntemi ve bilimin yapısallaştırılmasını da sağlar. Öğrenciler laboratuarda grupla çalışırken işbirliği içinde çalışmayı birlikte araştırma yapmayı da öğrenirler. Ayrıca laboratuar etkinlikleri ile öğrencinin katılımı, öğrencinin el becerilerinin gelişmesi öğretmenlerle öğrencilerin kavram oluştururken ortak bir dil kullanmaları sağlanır (Korkmaz, 2000).

Ünitenin işlenişi sırasında hangi deneylerin ne zaman, nasıl yapılacağı, hangi kurallara dikkat edileceği öğrencilerle birlikte konuşulup kararlaştırılmalıdır. Deneyin yapılışı esnasında kullanılacak olan alet, araç ve gereçler önceden hazırlanarak, bunların kullanılır durumda olup olmadığı öğretmen tarafından kontrol edilmelidir. Deney sırasında çıkması ihtimali bulunan patlama, yanma vb. tehlikelerin önlenmesi için tedbirler alınmalı, tehlikeli deneyler öğrencilere yaptırılmamalıdır (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

Eğer öğrencilerin deney yapmaları için yeterli araç ve gereçler yoksa öğretmen deneyi sınıfın her tarafından görülecek bir yerde yapmalıdır. Bu şekildeki öğretime demostrasyon (gösteri) yöntemi ile öğretim denir (Topsakal, 1999). Demostrasyon yöntemi ile yapılan öğretim aynı deney yöntemindeki gibi olur. Ancak araç yetersizliğinden öğretmen deneyi yaparken öğrencilerin anlayacağı şekilde açıklamalarda bulunur. Öğrencilerin birçoğuna da gösteri deneyleri yaptırarak konunun kavratılması sağlanmış olur (Topsakal,1999).

2.2.2.4. Proje yöntemi

Proje, daha fazla bilgi edinmek istenen bir konu hakkında derinlemesine araştırma yapmak ve sonuçta bir ürün ortaya koyabilmektir (Kaptan ve Korkmaz, 2002). Projeye dayalı bir fen öğretimi bir bireysel öğrenme yöntemidir. Proje yönteminde öğrenciler, inceledikleri konularla ilgili ilkeden, yaparak, yaşayarak, inceleyerek bilgi kazanırlar. Kendi başlarına bağımsız düşünme, çalışma ve başarma cesaretlerini elde ederler. Kendilerine güven kazanırlar ve boş zamanlarını yararlı etkinliklerle doldurmuş olurlar (Kaptan, 1999).

Bütün projeler öğrenci etkinliğini ön plana alan, çeşitli konuları ön planlamaya ve incelemeye yönelik çalışmalardır. Proje yöntemi, bireysel öğrenmeye önem vermesi yanında okul ile toplumsal hayat arasında yakın ilişki kurmasına önem veren bir öğretim yaklaşımıdır (Kaptan ve Korkmaz, 2001b). Proje çalışmaları bir süreç içinde gerçekleştirilir ve hazırlık aşaması, uygulama aşaması, sonuçların değerlendirmesi aşamasının her birine göre ayrı ayrı değerlendirilmeleri gerekir (Dede ve Yaman, 2003).

Proje çalışması, öğrencilerin insiyatif kullanmalarına, sorumluluk alarak seçim yapmalarına, karar vermelerine, istek ve amaçlarının peşinden gitmelerine izin verir ve bunlar için uygun bir ortam hazırlar. Proje çalışması, temel eğitime bir katkı olarak değil, eğitim programında yer alan tüm konulara tamamlayıcı bir unsur olarak kabul edilmelidir. Bu bağlamda proje çalışması, eğitim programı içerisinde önemli bir yer tutar (Korkmaz ve Kaptan, 2002).

2.2.2.5. Gezi yöntemi

Gezi, sınıfa getirilemeyen cisim, araç, olgu ve olayların yerinde incelenmesi yöntemi olarak tanımlanır. Ders gezilerinde esas olan bir gösteriyi izlemek değil, sürüp giden olayların yada var olan cisim, araç ve olguların oldukları yerde oldukları gibi görülmesi ve gözlenmesidir (Kaptan, 1999). Bu yöntem, olgu ve olayların oldukları yerde olduğu gibi incelenmesine olanak verdiğinden öğrencilerin hemen tüm duyu organlarını işe koşmalarını ve keşfederek öğrenmelerini sağlar. Dersi zevkli hale getirir. Bir gezi genelde önceden planlama, gezi yapma ve geziden sonra değerlendirme evrelerinden oluşur (Kaptan,1999).

2.2.2.6. Gözlem yöntemi

Çevrede olup bitenleri belli bir plana, programa göre inceleyerek sonuçlar çıkarma etkinliğine gözlem denir (Kaptan, 1999). Gözlem yöntemi, öğrencinin bütün dikkatini bir araya toplayarak, bütün ayrıntıları inceden inceye gözetlemesini gerektirir. Gözlem yönteminin Fen Bilgisi öğretiminde önemli bir yeri vardır. Gözlem yoluyla, öğrencilerin işlenecek ünitelerle ilgili olayların canlı ve cansız

varlıkların bulundukları ve yaşadıkları doğal çevrelerinde, doğal olayların oluştukları yerlerde ve zamanlarda önceden belirlenmiş bir amaca ve hazırlanmış plana göre incelenerek bilgi edinmeleri sağlanır. Fen Bilgisi ünitelerinin işlenmesinde yapılacak gözlemler sınıfça, grupça ve bireysel olarak yapılır. Öğrenciler gözlem yaparken, dikkatini ve enerjisini belli bir kavram üzerinde yoğunlaştırabilme, bu yoğunlaşmayı sürdürebilme becerisi kazanır. Bu beceri diğer zihinsel etkinlikleri de geliştirir. Doğaya karşı ilgi ve sevgi kazandırır. Fen Bilgisi dersinde yapılan gözlemler, kısa süreli gözlemler, uzun süreli gözlemler ve ani gözlemlerdir (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

2.2.2.7. Soru cevap tekniği

Soru cevap tekniği, bir konunun öğretmen tarafından sorular sorulup öğrencilerce cevaplar verilerek işlenmesi anlamına gelir (Kaptan, 1999). Öğretmen, aldığı cevaplarda şüpheci bir tavır takınmalı, gerekirse bir soru birkaç kişiye cevaplattırılmalıdır. Daha önce verilen cevabın doğru olup olmadığı yine öğrencilere nedenleriyle buldurulmalıdır. Böyle bir uygulama, Fen Bilgisi dersinin de amaçlarından biri olan, öğrencileri eleştirel düşünmeye sevk eder. Bu teknik, öğrencilere düşünme ve konuşma alışkanlıklarını kazandırma bakımından oldukça önemlidir ve her dersin öğretiminde kullanılabilir. Ayrıca, soru cevap tekniği, öğrencilerin belli bir konudaki merak, ilgi, beceri ve tutumlarının neler olduğunu öğrenmeye yardım eder.

2.2.2.8. Gösteri yöntemi

Gösteri yöntemi, bir izleyici grubunun önünde bir işin nasıl yapılacağını göstermek ya da genel ilkeleri açıklamak için başvurulan bir yöntem şeklinde tanımlamaktadır (Kaptan, 1999). Öğretmen belli bir işlemin nasıl yapılacağını anlatan bir gösteri yaparak öğrencilerin çeşitli duyu organlarını etkilemeye ve onların bu işlemle ilgili bilgi veya beceriler kazanmalarını sağlamaya çalışır. Gösteri, tamamen gerçek koşullar altında ve gerçek araçlar kullanılarak yapılabildiği gibi,

maddeler, hareketli ve hareketsiz resimler ve diğer soyut görsel araçlar kullanılarak da yapılabilir. Bu yöntem uzun süre kalıcı ve etkili öğrenme sağlar.

2.2.2.9. Araştırma ve inceleme yöntemi

Gözlem yönteminde olduğu gibi canlı ve cansız varlıkların, doğal olaylar hakkında bilgi edinme amacı ile işlenen üniteyle ilgili bilgilerin araştırılıp toplanması yöntemidir. Başarılı bir inceleme ve araştırma yapılabilmesi için önce neler yapılması gerektiğini belirlemek gerekmektedir (Topsakal, 1999). Araştırmaya dayalı öğretim, fen eğitiminde öğrenme öğretme yaşantılarının özünü oluşturur. Araştırma bilimsel uğraşların kalbidir. Bilimsel araştırmalar sorulara yönlendirir ve anlamayı hedefler. Öğrenciler; bilimsel sürecin mantığını kavradıkları ve içselleştirdikleri ölçüde bilimsel verilerin günlük yaşamda nasıl ortaya çıktığını ve nerelerde kullanılabileceğini anlayabilirler. Bir ilköğretim fen öğretmeni çocukların bilimsel bilgileri anlamalarında ve içselleştirmelerinde dokunarak öğrenmenin öğrencilere nasıl bir katkı getireceğini bilmelidir. Eğer dokunarak, görerek bir yaşantı kazandırmışsanız ve daha ileri bir aşama olarak araç kullandırmışsanız bu konuyu öğrencilerinize kavratmışsınızdır. Araştırma merkezli bir fen öğretimi yaklaşımı, öğrenme-öğretme sürecine birçok katkı getirebilir, öğrencilerin bilime ve fene karşı ilgi duymalarını sağlar (Kaptan ve Korkmaz, 2001b). Öğrencilerin okulda, kendi kendine çalışan, araştırıcı, yapıcı ve yaratıcı insanlar olarak yetiştirilmesi için, fen Bilgisi ünitelerinin işlenmesinde inceleme ve araştırma metoduna gereken önem verilerek çocukların öğrenecekleri bilgileri inceleme ve araştırma ile kendi kendine çalışarak öğrenmeleri sağlanmalıdır (Topsakal, 1999).

2.2.2.10. Bilimsel yöntem sürecine dayalı fen öğretimi

Bilimsel süreç becerileri, bilgi oluşturmada, problemler üzerinde düşünmede ve sonuçları formüle etmede kullanılan becerilerdir (Temiz ve Tan, 2003). Çepni, Ayas, Johnson ve Turgut’a(akt.Temiz ve Tan,2003) göre ise; bilimsel süreç becerileri, fen bilimlerinde öğrenmeyi kolaylaştıran, öğrencilerin aktif olmasını sağlayan, kendi öğrenmelerinde sorumluluk alma duygusunu geliştiren, öğrenmenin kalıcılığını

artıran, ayrıca araştırma yolu ve yöntemleri kazandıran temel beceriler olarak tanımlanabilir. Yeni fen programındaki üniteler, içeriği bilimsel süreçler yoluyla verilmesi esasına göre düzenlenmiştir. Bilim adamı gibi, gözlem, sınıflama, ölçüm yapma, yaptıklarından belli sonuçlara varma, hipotez kurma ve deneyler yapma gibi bilgi kazanma yollarını kullanmayı gerektiren bilimsel beceriler öğrencilere erken sınıflardan itibaren öğretilmelidir. Süre bakımından zannedildiği gibi çok uzun bir süre gerektirmez. İlk zamanlarda bazı sarkmalar olsa da süreç içerisinde bu giderek azalacaktır. Bilimsel araştırmanın işlem basamakları; sorular sormak, kestirimlerde bulunmak, hipotez kurmak, araştırmayı tasarlamak ve uygulamak, bulguları kaydetmek, sonuçları yorumlamak, sonuca ulaşmak, yeni bir araştırmaya başlamaktır (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

2.2.2.11. Fen öğretiminde kavram haritaları

Kavram haritaları, kavramlar arasındaki anlamlı ilişkileri önermeler şeklinde göstermeye yarayan şematik çizimler olarak tanımlanmaktadır (Günay ve Hamurcu, 2002). Kavram haritaları fikri 1970’li yıllarda J. Novak ve öğrencileri tarafından kavramların daha kolay öğretilebilmesi ile ilgili bir araştırma projesi kapsamında yapılan çalışmaların sonucu oluşmuştur. Kavram haritaları, öğrenciler için, öğrenilecek temel fikirleri ve bunlar arasındaki ilişkileri açık hale getirmekte ve önceki bilgilerle yeni bilgiler arasında bağlantılar kurulmasına yardımcı olmaktadır. Ezber yerine anlamlı öğrenmeyi gerçekleştiren kavram haritaları öğretmenlere, anlamları organize etme, öğrencilerle tartışma yollarına karar verme ve yanlış öğrenmeleri ortaya çıkarma olanağı vermektedir. Öğrenciler bu sayede anlamları keşfetmekte ve öğrendiklerini daha uzun süre hatırlayabilmektedir. Kavram haritaları kavramları ve kavramların birbirlerine çizgilerle nasıl bağlandığını göstermektedir. Kavram haritaları bilginin zihinde somut ve görsel olarak düzenlenmesini sağlar. Kavram haritaları, öğrenci merkezli, öğrenci aktif yöntemlerdir ve öğrenciyle öğretmen tartışarak bir haritayı oluşturduklarında öğretmen öğrenci etkileşimini teşvik eder (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

2.2.2.12. İş (yaparak-yaşayarak öğrenme) yöntemi

İş yöntemine yaparak-yaşayarak öğrenme yöntemi de denir. İş, bir konu üzerinde amaçlı, planlı ve metotlu olarak yapılan bedeni ve zihni etkinliktir. Konu ile ilgili raporların hazırlanması, maketlerin yapılması gibi (Topsakal, 1999). Bu yöntemin uygulanmasında şu esaslar dikkate alınmalıdır: (1) Öğrenciye gezi, gözlem, inceleme ve araştırma yapma, kaynak kişilerden ve yazılı kaynaklardan yararlanma, not alma, özet çıkarma, rapor hazırlama vb. öğrenme etkinlikleri kazandırılmış kendi kendine çalışma alışkanlığı verilmiş olmalıdır. (2) Toplanan bilgilerin sınıfta tartışılıp değerlendirilmesine temsil, yazı, resim, model vb. şekilde ifade edilmesine önem verilmelidir. (3) Ünitelerin işlenmesinde başvurulması ve kullanılması gereken yardımcı vasıta, araç ve gereçler okulda ve dershanede hazır bulundurulmalıdır. (4) Öğretmen gereken rehberliği yaparak okulun ve derslerde kullandığı araç ve gereçlerin bakım ve tamirini yaptırmalıdır.

2.2.2.13. Problem çözme yöntemi

Problem çözme, öğrenciler için problem arz eden bir konunun aydınlatılmasında ve problemin çözülmesinde uygulanan yönteme denir (Topsakal, 1999). Bu yöntemin uygulanmasında şu basamaklar takip edilmelidir: (1) Problem (konu) öğrencilerle birlikte tespit edilmelidir. (2) Problemle (konuyla) ilgili bilgiler çeşitli kaynaklardan toplanmalıdır. (3) Bu bilgilerle problemin çözümü için çeşitli alternatifler getirilir. (4) Düşünülen alternatiflerin çeşitli deney ve mukayeselerle probleme uygunluğu araştırılıp en uygun alternatif alınmalıdır. (5) Elde edilen bilgiler ve sonuçlar yeni problemlerin çözülmesinde uygulanır. (6) Problem çözmede tüme varım, tümdengelim (bileşim, çözümleme) yöntemleri gibi çeşitli yöntemlere başvurulur.

2.2.2.14. İş birlikli öğrenme modelleri

İş birlikli öğrenmenin en belirgin özelliği öğrencilerin ortak bir amaç doğrultusunda küçük gruplar halinde birbirinin öğrenmesine yardım ederek çalışmalarıdır. Bu özelliği ile iş birlikli öğrenme bazı sınıflarda uygulanan “küme

çalışması”na benzer. Ancak her grup çalışması iş birlikli öğrenme değildir. Bir grup çalışmasının iş birlikli öğrenme olabilmesi için gruptaki öğrencilerden, hem kendilerinin hem de diğerlerinin öğrenmesini en üst düzeye çıkarmaya çalışmaları beklenir. Bir başka deyişle, iş birlikli öğrenme öyle düzenlenir ki, gruptaki her üye diğer üyeler başarmadan kendisinin de başaramayacağını bilir. Bu nedenle diğer arkadaşlarının öğrenmesine yardımcı olur. Sonunda elde edilen başarı tek tek bireylerin katkısıyla elde edilmiş grup başarısıdır. İş birliği için öğrencilerin birbiriyle etkileşerek birbirine yardımcı olması ve ortak bir ürünü ortaya koyması esastır. İş birlikli grup ortamı üstlenilen karmaşık ve uzun süreli görevler, birlikte çalışma, dinleme, uzlaşma ve birbirine yardım etme gibi sosyal becerileri geliştirmelerinde öğrencilere olanak sağlar. Öğretmen düzenleyicidir. Parçalı, Birlikte Öğrenme, Öğrenci Takımları Turnuvası gibi pek çok iş birlikli öğrenme biçimi vardır. İş birlikli öğrenmenin iki önemli özelliği, grup notu alınması ve özellikle iş birlikli davranışlar için öz değerlendirme yapılmasıdır (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).

2.2.2.15. Eğitsel oyunlara dayalı fen öğretimi

Çocuklar oyun yoluyla öğrenir. Oyun çağında olan öğrenciler, oyunla daha kolay öğrenirler. Bu oyunlar için gerekli araçların ve oyunun oynanacağı alanın seçimi oldukça önemlidir. Oyun kuralları öğrenciler için anlaşılır olmalı ve öğretmen tarafından en ince ayrıntılarına kadar dikkatle anlatılmalıdır. Konu alanlarına göre düzenlenen oyunlarla dersler daha öğretici, ilginç ve neşeli hale getirilebilir. Bunlar kart oyunları, bilmeceler, bulmacalar, nesi var, nesi yok, kutuplaşma, yapbozlar vb olabilir. Eğitsel oyunlar, öğrencinin bulunduğu çevreden, onların yaşamından da seçilebilir. Böylece öğrenciler eğlenirken öğrenirler. Eğitsel oyunlar yardımı ile konular ilgi çekici nitelik kazanır, yeni kavramların öğretilmesi, hatalı çalışma alışkanlığının düzeltilmesi, bilgilerin kalıcılığı sağlanabilir (Kaptan ve Korkmaz, 2001b).