Çukur Camii 125

Katalog No : 6

Bulunduğu Yer : Ürgüp Ġlçesi, Ortahisar Kasabası Tescil Kararı : T.K.T.V.Y.K. 02.07.1987 -3445 Mülkiyeti : Vakıflar Genel Müdürlüğü Resimler : 4.85-4.104

ġekiller : 4.48-4.61

Yeri ve Bugünkü Durumu

Çukur Camii, Ürgüp Ġlçesi‟ne bağlı Ortahisar Beldesi kentsel sit alanı içerisinde, Ortahisar Kalesi‟nin eteklerindeki Selimbağ Deresi adıyla da anılan Hüseyin Bey Caddesi üzerinde yer almaktadır. Cami yol seviyesinin altında kalması nedeniyle bu adı almıĢtır (ġekil 4.48),(Resim 4.85). Strüktürel anlamda ayakta olan yapı, günümüzde kullanılmayan ve kendi haline terk edilmiĢ vaziyettedir.

ġekil 4.48 Alaaddin Camii, Haritadaki Yeri (Ġmar Planı)

Resim 4.85 Çukur Camii ve Çevresi (Google Earth)

ĠnĢa Tarihi ve Banisi

Yapının kesin olarak hangi tarihte yapıldığı belli değildir. EravĢar‟ın adı geçen tezinde; “…Cami içerisinde kaya oyma sıbyan mektebinin yapılıĢının ilk defa NevĢehir Damat Ġbrahim PaĢa Külliyesi‟nde (H.1139/M.1726-27) görülmesi sebebiyle caminin 18. yüzyıla tarihlendirilebileceği…” belirtilmektedir (EravĢar 1993 s.65). Ancak yine EravĢar‟ın aynı tezinde, daha önce incelediğimiz Alaaddin Camii ile ilgili olarak (H.1256/M.1840-41) ; “ …kaya oyma mekanla, taĢtan yapılmıĢ kagir mekanın kaynaĢması özelliğinin bu yöredeki aynı tip camilerinin en erken uygulaması…” olduğu ifade edilmiĢtir (EravĢar 1993 s.53). Alaaddin Camii ile Çukur Camii‟nin, iki sahınlı plan sisteminin kaya oyma mekanla birlikte kullanılması özelliğinin aynı olması nedeniyle Çukur Camii‟nin Alaaddin Camii‟nden daha sonra yapılmıĢ olması gerekmektedir. Bu sebeple Çukur Camii‟nin yapım tarihi, NevĢehir kültür envanteri kayıtlarına da 19. yy. sonu olarak geçmiĢtir. Caminin banisi ise bilinmemektedir.

- 127 -

Mimarı ve Ustaları

Mimarı ve ustaları bilinmemektedir.

Kitabesi

Caminin kitabesi bulunmamaktadır.

Mimarisi ve Tezyinatı

Bölgenin topoğrafik yapısından dolayı, kaya oyma mekan ve önüne eklenerek kesme taĢ malzemeden yapılan dikdörtgen formlu kütle Ģeklindeki konut yapılanma biçimi, cami yapım sistemine de yansımıĢtır. Benzer örneklerine sadece bu bölgede rastlayabileceğimiz cami tipidir. Ortahisar‟da benzer biçimde yapılmıĢ, Alaaddin Camii (1840-41) ile Ali Reis Camii (1902) bulunmaktadır.

Özgününde yazlık ve kıĢlık olarak planlanmıĢ ayrı iki kütleden oluĢan caminin bu iki kütle arasına, üzeri kemerle örtülmüĢ merdivenli bir geçiĢ verilmiĢtir. Yazlık olan bölüm dikdörtgen formda, kıĢlık olan bölüm ise kaya oyma amorf yapıdadır. Daha sonraki dönemlerde müĢtemilatı Ģeklinde üçüncü bir kütle eklenmiĢtir. Ġmam evi olarak kullanılmıĢ bu bölümün zemin katı kaya, üst kat ise kesme taĢ malzemeden inĢa edilmiĢtir. Dikdörtgen plan Ģemasına sahip bu yapı, bitiĢik iki odadan oluĢmaktadır. EravĢar‟ın adı geçen tezinde bu bölüm sıbyan mektebi olarak tanımlanmıĢtır (EravĢar 1993 s.63). Ancak burasının sıbyan mektebi olarak kullanıldığına iliĢkin baĢka kaynaklardan herhangi bir yazılı ve sözlü bilgiye ulaĢılamamıĢtır. Ġmam evinin üst kat iki odası yaĢama mekanı, alt kat kaya oyma mekan ise ıslak hacim ihtiyaçları için düĢünülmüĢtür. Cepheler günümüze özgün haliyle gelmiĢtir.

Bu üç ayrı bölümden oluĢan kütleler, üçgen formda küçük bir avlu etrafında düzenlenmiĢtir (ġekil 4.49). Avluya güney ve kuzey yönünden iki giriĢ verilmiĢtir. Güney yönündeki giriĢin avlu kotundan oldukça yüksekte olması sebebiyle, üzeri tonoz örtü ile kapatılarak oluĢturulmuĢ kesme taĢ basamaklı merdivenle avluya geçiĢ

sağlanmıĢtır (Resim 4.86-4.87). Kuzey yönündeki giriĢ ise merdivenli sokaktan geçilerek girilen avlu kotundaki kapıdan sağlanmaktadır (Resim 4.88).

Üzeri günümüzde çimento Ģap kaplı düz dam olan caminin kuzeydoğu köĢesine köĢk minare yerleĢtirilmiĢtir. Ancak benzer örneklerine baktığımızda üst örtünün, özgününde beĢik çatı, üzeri kesme taĢ kaplama olabileceği düĢünülmektedir.

.

ġekil 4.49 Çukur Camii. Dam Planı (Y. Mimar Ülkünur Demir) K

- 129 -

Resim 4.86 Çukur Camii, Üzeri Tonozlu Geçit

Resim 4.88 Çukur Camii, Avluya Kuzeyden GiriĢ

Dikdörtgen formlu yazlık harim; mihraba dik uzanan üç bölümlü iki sahından oluĢmakta, beden duvarları ve orta aksta yer alan iki ayak tarafından taĢınmaktadır. Kare ayaklar kuzey-güney ekseninde birbirlerine ve beden duvarlarına sivri kemerlerle bağlanmıĢtır. Kemerleri taĢıyan ayakların dörtkenarı pahlanmıĢ, baĢlıkları ise geometrik formda Ģekillendirilerek sonlandırılmıĢtır. Harimin örtü sistemi, kuzey- güney doğrultusunda uzanan sivri beĢik tonozlardır. Tonozlar, ayak hizalarında enlemesine atılan kemerlerle desteklenmiĢtir.

Yazlık harime; avlu içersindeki merdivenli geçiĢin hemen çıkıĢında yer alan beden duvarının köĢesindeki basık kemerli ahĢap kapıdan girilmektedir Bu kapının hizasında merdivenin altına denk gelen ve yazlık harimden kıĢlık harime geçiĢi sağlayan iki adet kapı daha bulunmaktadır. Harim içerisi, her iki sahının kuzey ve güney duvarına açılmıĢ dikdörtgen formlu mazgal tepe pencereleri ile batı duvarına açılmıĢ beĢik kemer formlu pencere tarafından aydınlatılmaktadır. Kuzey duvarına açılan tepe pencereleri, güney duvarına açılan tepe pencerelerinden daha küçük tutulmuĢtur (ġekil 4.50-4.51-4.52)(Resim 4.89-4.90-4.91).

- 131 -

ġekil 4.50 Çukur Camii. +2.50 Kotu Planı (Y. Mimar Ülkünur Demir)

ġekil 4.51 Çukur Camii. A-A Kesiti (Y. Mimar Ülkünur Demir)

ġekil 4.52 Çukur Camii. B-B Kesiti (Y. Mimar Ülkünur Demir)

- 133 -

Resim 4.89 Çukur Camii, Harimin Kuzeyine BakıĢ

Harimin güney duvarında, kemere bitiĢik batı sahında mihrab, yine kemere bitiĢik doğu sahında ise taĢ minber yer almaktadır. Kesme taĢ malzemeden yapılmıĢ olan mihrab oldukça sadedir. Ana duvardan çıkma yapmıĢ olan kısımları spiral kıvrımlarla ĢekillendirilmiĢ olan mihrabın istiridye kabuğu Ģeklindeki kavsarası ve pahlanarak sonlandırılmıĢ silmesi bulunmaktadır (Resim 4.92).

Kesme taĢ minber, bölgede çok kullanılan taĢlara iĢlenen bitkisel motiflerle bezenmiĢtir. Zeminde küçük bir süpürgeliği vardır. Dolap bölümü kaĢ kemerlidir. Minber giriĢi; kare planlı ayaklar üzerine dört köĢesi pahlanmıĢ sütunların birbirine dilimli kemerle bağlanması ile oluĢturulmuĢtur. Kemerin alın kısmına iki adet bitkisel rozet yerleĢtirilmiĢtir. KöĢk bölümü, dilimli kemerler ile bağlanmıĢ yek pare sütunların taĢıdığı taĢtan yapılmıĢ altıgen formda külahla sonlanmaktadır. Külahın üzerine taĢtan yapılmıĢ hilal Ģeklinde alem yerleĢtirilmiĢtir. Yan cephesinde kesme taĢ korkuluk üzerine dört adet daire formunda rozetler dikkat çekmektedir (Resim 4.93-4.94).

Resim 4.92 Çukur Camii, Mihrab Resim 4.93 Çukur Camii, Minber

- 135 -

Resim 4.94 Çukur Camii, Minber

Yazlık harimin doğu duvarına açılan kapıdan geçilen kıĢlık harim bölümü tamamen kaya oyma mekan olarak yapılmıĢtır. Güney duvarında kayadan oyma mihrab yer almaktadır. Mihrabın yan duvarları ve tavandaki ahĢap kaplamalar sökülmüĢtür. KıĢlık harimin ikinci bir giriĢi de yazlık harimin tam karĢısında, avludan kemerli ahĢap kapı ile yapılan giriĢtir. Bu giriĢin hemen yanına iki adet ahĢap pencere açılmıĢtır. Yazlık harimden daha düĢük kotta yer alan kıĢlık harimin orta kısımlarında destek amaçlı üç adet kaya sütun bulunmaktadır. EravĢar‟ın adı geçen tezinde, bu bölümde de minber olduğundan bahsedilse de günümüzde böyle bir minbere rastlanılmamıĢtır (EravĢar 1993 s.65),(ġekil 4.53-4.54), (Resim 4.95-4.96).

Avlunun doğusunda imam evinin üzerine inĢa edildiği kaya oyma mekan bulunmaktadır. Bu kaya oyma mekanın önündeki kemerli eyvanın bir duvarına musluklar takılmıĢ, abdest alma yeri olarak da kullanılmıĢtır. Demir parmaklıklı yan yana açılmıĢ dikdörtgen formlu iki pencere ile aydınlatılan kaya mekanın içerisinde değiĢik seviyede kademelenmiĢ sekiler bulunmaktadır (Resim 4.97).

ġekil 4.53 Çukur Camii, 0.00 Kotu Planı (Y. Mimar Ülkünur Demir) K

- 137 -

ġekil 4.54 Çukur Camii. C-C Kesiti (Y. Mimar Ülkünur Demir)

Resim 4.96 Çukur Camii, KıĢlık Harim, Kaya Sütunlar

- 139 -

Bir zamanlar imam evi olarak kullanılmıĢ yapının üst katına giriĢ, kuzeydeki merdivenli sokağın baĢlangıç noktasından yapılmaktadır. Burası yan yana bitiĢik iki odadan oluĢmaktadır. AhĢap giriĢ kapısının üzerine simetrik taĢ payandalarla oluĢturulmuĢ kemerli bir niĢ ile çıkma yapılmıĢtır (Resim 4.98).

GiriĢteki odanın batı yönüne bakan iki adet penceresi vardır. Pencere kanatları ve kasalar sökülmüĢ, harap durumdadır. Odanın güneyine açılmıĢ ahĢap iki kanatlı kapı ile diğer odaya geçilmektedir. Batı ve kuzey cephelere açılan pencereler ile aydınlatılan odanın güney duvarında iki adet ahĢap kapaklı niĢler bulunmaktadır. Her iki odanın taban döĢemesi ahĢap, tavanı ise takviye kemerli tonozdur. Duvarlar kesme taĢ üzeri kireç badana yapılmıĢtır (ġekil 4.55-4.56).

ġekil 4.55 Çukur Camii. +4.70 Kotu Planı (Y. Mimar Ülkünur Demir)

ġekil 4.56 Çukur Camii, D-D Kesiti (Y. Mimar Ülkünur Demir)

- 141 -

Yazlık harimin üst örtüsünün kuzeydoğu köĢesinde yer alan köĢk minareye, güneyden avluya verilen giriĢin üst örtüsünden çıkan taĢ basamaklı merdivenle ulaĢılmaktadır. Yerinde tespit edilen izlerden, sonradan korkuluk niteliğinde düĢünülmüĢ kenar duvarı eklenmiĢtir. Kare kaide üzerine dört taĢ sütun yükseltilerek oluĢturulan minarenin sekizgen planlı sütunlar arasındaki açıklıkları dilimli kemerlerle geçilmiĢ aralarına da metal gergiler yerleĢtirilmiĢtir. Kemerlerin üzerinde tek sıra silme bandı bulunmaktadır. Minarenin külah kısmı yıkılmıĢtır (ġekil 4.57) (Resim 4.99).

ġekil 4.57 Çukur Camii, KöĢk Minare (Y. Mimar Ülkünur Demir)

Avlu giriĢinin bulunduğu kuzey cephede, avlu giriĢ kapısı kemerli olup, avlu duvarı kesme taĢtan örülmüĢtür. Düzgün moloz taĢ örgülü yazlık harimin beden duvarında, iki adet kemerli, geçmeli demir parmaklıklı, ahĢap pencere yer almaktadır. KöĢk minare oldukça yükseltildiğinden dikkat çekmektedir. Üzeri tonozla kapatılmıĢ merdivenli geçitin hemen altında, merdivene bitiĢik kıĢlık harime ait kesme taĢ örülmüĢ duvarın, dikdörtgen formlu penceresi bulunmaktadır. Yine bu cephenin doğusunda imam evinin üst kat giriĢ kapısının üzerinde, özenle yapılmıĢ, kesme taĢ payanda çıkmalı, kemerli niĢ göze çarpmaktadır. Üst örtüsü toprak dam olan imam evinin üst bölümüne silme bandı geçilerek tek sıra taĢ sırası örülmüĢtür. Bu cephede yol oldukça eğimlidir (Resim 4.100),(ġekil 4.58).

Resim 4.100 Çukur Camii, Kuzeyden Ġmam Evi ve Caminin Görünümü

Doğu cephesinde, imam evinin sokağa bakan sağır cephesi yer almaktadır. Duvarların büyük bölümü yıkılmıĢtır. Ġmam evinin arkasında kalan yazlık harime ait cephenin bir bölümü görünmektedir. Yol eğiminden dolayı, cephenin büyük kısmı yol kotunun altında kalmıĢtır. Bu sebeple köĢk minareye bu cepheden rahatça çıkılmaktadır (ġekil 4.59),(Resim 4.101).

- 143 -

ġekil 4.58 Çukur Camii, Kuzey Cephesi (Y. Mimar Ülkünur Demir)

ġekil 4.59 Çukur Camii, Doğu Cephesi (Y. Mimar Ülkünur Demir)

Resim 4.101 Çukur Camii, Ġmam Evinin Doğu Cephesi

Güney cephesi; ana yola bakan cephedir. Yol kotu oldukça yüksek olduğundan cami bu cepheden basık görünmektedir. Kesme taĢ malzeme ile örülmüĢ yazlık harim duvarına, iki adet kemerli, ahĢap, geçmeli demir parmaklıklı pencere simetrik olarak yerleĢtirilmiĢtir. Beden duvarı, mevcutta büyük bir bölümü sökülmüĢ pahlı silme ile sonlandırılmıĢtır. Yazlık harime bitiĢik tonozlu geçitin yer aldığı giriĢ bu cephededir. Yine bu mekanın hemen paralelinde imam evinin sağır cephesi bulunmaktadır. Bu duvar oldukça harap durumdadır. Kesme taĢtan örülmüĢ duvarın taĢlarının büyük bir bölümü sökülmüĢtür. Diğer cephelerde dolanan silme burada da devam ettirilmiĢtir. Silmenin hemen altında taĢ çörten bulunmaktadır. Bölgedeki diğer camilere bakıldığında, bu taĢ çörtenin caminin diğer bütün cephelerinde de bulunduğu, ancak zamanla söküldüğü ve üst örtüdeki suyun buralardan tahliye edildiği düĢünülmektedir (Resim 4.102-4.103), (ġekil 4.60).

- 145 -

Resim 4.102 Çukur Camii, Yazlık Harim Güney Cephe

ġekil 4.60 Çukur Camii, Güney Cephesi (Y. Mimar Ülkünur Demir)

ġekil 4.61 Çukur Camii, Batı Cephesi (Y. Mimar Ülkünur Demir)

Batı cephesi vadiye bakan cephe olduğu için kesme taĢtan örülmüĢtür. Yazlık harim beden duvarı pahlanmıĢ silme bandı ile tamamlanmıĢtır. Bir adet kemerli ahĢap pencerenin bulunduğu yazlık harim beden duvarının güney ucuna bir baĢka yapı camiye bitiĢik inĢa edildiğinden cephe bir miktar kapanmıĢtır. Daha geride imam evi görünmektedir. Zemin katta önü eyvan Ģeklinde taĢ kemerli açıklığın üzerinden silme bandı geçirilmiĢ, üzerine yaĢama mekanın pencereleri yerleĢtirilmiĢtir (ġekil 4.61), (Resim 4.104).

- 147 -

Resim 4.104 Çukur Camii, Yazlık Harim Batı Cephesi

Malzeme ve Yapım Tekniği

Çukur Camii‟nin yazlık harim kısmı moloz taĢ ve kesme taĢtan, imam evi olarak kullanılmıĢ kısmın üst katı ise kesme taĢtan inĢa edilmiĢtir. Yazlık harimin doğusunda yer alan kıĢlık mekan ile imam evinin alt katı ise tüf kaya oyularak yapılmıĢtır. Harimin iç yüzeyleri çimento ile sıvanmıĢ üzerleri boyanmıĢtır. Yazlık harimin üst örtüsü çimento Ģap ile kaplanmıĢtır. Bir dönem imam evi olarak kullanılmıĢ yapının üst örtüsü topraktır. Minber, mihrab, köĢk minare tamamen taĢtan yapılmıĢtır. Pencere-kapı kasaları ile kanatlarında ahĢap malzeme, pencerelerdeki özgün geçmeli parmaklıklarda ise demir malzeme kullanılmıĢtır. Geçmeli demir parmaklıkların üzerinde herhangi koruyucu olmadığından paslanmıĢ durumdadırlar.

Yapılan Tamirat ve Tadilatlar

Çukur Camii‟ne kapsamlı bir müdahalede bulunulmamıĢ. Ancak yapıyı ayakta tutabilmek adına kısmi onarımlar yapılmıĢtır. Yazlık harimin iç yüzeyi çimento esaslı malzeme ile sıvanmıĢ ve üzeri boyanmıĢtır. Yazlık harimin ve avluya iniĢ merdiveninin üst örtüsü çimento Ģapı ile kaplanmıĢtır. Ġmam evinin eyvanında duvara bitiĢik beton sekiler yapılmıĢtır. Kaya oyma harimin kaya duvarları çimento ile sıvanmıĢ ve üzerine badana yapılmıĢtır.

- 149 -