Çay Üretim Maliyeti

2.4.3.2.1. Yaş çay yaprağı üretim maliyeti

Çay üretim bölgelerinde nüfusun yoğun oluşu, tarıma uygun arazilerin sınırlılığı, çay tarımından elde edilen gelirin nispi yüksekliği, bölgedeki toprak rantını önemli ölçüde arttırmıştır. Toprak, çay tarımında temel, ancak alternatif maliyeti (çay üretimi dışında kullanılması halinde) yüksek bir girdidir(Öztürk, 1987:64). Toprak kirasının maliyet hesaplarına eklenmesi tartışmalı bir konudur. Üretim yapan müstahsillerin nerdeyse tamamı kendi topraklarını işlediklerinden dolayı toprak kirası ödememektedir. Bu yüzden maliyet tablosuna toprak kirası eklenmemiştir.

Bir kg yaş çay yaprağının üretim maliyeti, çay bahçesinin kurulması ve üretim döneminde yapılan giderler dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Üretim girdilerinde oluşan fiyat değişimleri ve 1 dekar alan çaylığın yıllık verimi yaş çay yaprağı maliyetini etkilemektedir. Çaylık alan tesis giderleri ve ürün alınıncaya kadar geçen sürede yapılan bakım onarım giderlerinin tamamı sabit maliyetlerdir. Ürün alınmaya başladıktan sonra, üretim döneminde yapılan giderler değişken maliyetleri oluşturmaktadır(Yücer vd, 2006:149).

49 2017 yılına ait yaş çay maliyet unsurları ve tutarları Tablo 2.5’te verilmiştir.

Tablonun ilk kısmında üretime geçinceye kadar yapılan sabit giderleri ve bunların tutarlarını vermektedir. Tablonun alt kısmında ise, normal üretim dönemine ait değişken giderleri ve bunların tutarlarını vermektedir.

Bu tablonun hazırlanmasında yapılan hesaplamalar bazı varsayımlara dayanır:

- İşgücünü gerektiren unsurlar belli bir ücret karşılığı yaptırılmaktadır.

- Sabit ve değişken masrafların tümü alınan kredilerle yapılmaktadır ve karşılığında piyasa faizi uygulanmaktadır.

- Her yıl birim maliyet belirlenirken normal üretim dönemindeki toplam maliyetler dekar alandan alınan ürün miktarına bölünmektedir. Ancak dekar alandan alınan ürün miktarı arazinin durumuna göre değiştiğinden tahmini miktar kullanılmaktadır. Bu rakam genellikle dekar alan başına 1100 kg’dır.

Tablo 2.5. Yaş Çay Yaprağı Üretim Maliyeti(TL) A-BİR DEKAR ÇAY BAHÇESİ

B-ÜRETİM MASRAFLARI MİKTAR TUTAR

Çiftlik Gübresi (kg) 500 250

50 Kaynak: İşçi fiyatları Rize Ziraat Odası 2017/35 nolu karar metninden, diğer fiyatlar Ardeşen Ziraat Odası kayıtlarından alınmıştır. Miktarlar ise daha önce yapılan çalışmalardan alınmıştır. Ayrıca yeni çay bahçesi kurmuş üreticilerden bilgi alınarak hazırlanmıştır. Amortisman oranı: Bir çay bahçesinin ömrü 60 yıl kabul edilmektedir.

Bir kilogram yaş çay yaprağının kar marjı satış fiyatından kg maliyeti çıkarılarak hesaplanır(Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2005:149). 2017 yılında bir kg yaş çay yaprağı 2,13 (2 + 0,13) TL, 1 kg ürünün maliyeti 1,45 TL’dir. 1 dekar alan çay bahçesinin aylık ortalama karlılık düzeyi 748 TL’dir. Ortalama işletme büyüklüğü 7,5 dekar alan olarak belirlenen çay tarımında işletme başına aylık ortalama kârlılık düzeyi 748 x 7,5 = 5.610 TL, yıllık kârlılık ise 18.232,50 TL’dir. Bir ailenin çay tarımından elde ettiği günlük net kazanç ise 50,64 TL, bir kişinin günlük net kazancı ise 10,13 TL’dir (Bir aile 5 kişi kabul edilmiştir).

2.4.3.2.2. Kuru çay üretim maliyeti

Kuru çay üretim maliyetinin en önemli unsurunu ilk madde ve malzeme giderleri oluşturur. Bu giderler, yaş çay ürününe ödenen miktar, alım yerinin işçiliği ve yaş çayın alım yerinden çay fabrikasına taşıma giderlerinden meydana gelmektedir. Toplam üretim maliyetinin içinde ilk madde ve malzeme giderlerinin payı, siyah çayda % 76, yeşil çayda

% 56, organik siyah çayda % 82 oranındadır.

Üretim maliyetini belirleyen diğer unsurlar işçilik ve genel üretim giderlerinden oluşmaktadır. Üretim maliyetleri içinde direkt işçiliğin payı, siyah çayda % 7, yeşil çayda

% 19, organik siyah çayda % 4 oranında gerçekleşmiştir. Üretimle ilgili genel giderler;

endirekt malzeme, endirekt işçilik, memur ve işçi ücretleri, dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler, vergi resim ve harçlar, çeşitli giderler ve amortismanlardan oluşmaktadır (DPT, 1977:35). Üretim maliyetleri içinde genel üretim giderlerinin payı siyah çayda % 17, yeşil çayda % 25, organik siyah çayda % 14 oranında gerçekleşmiştir.

Üretim tamamlandıktan sonra kuru çaylar 20-25 kg’lık kâğıt torbalara doldurularak ortalama bir yıl stokta bekletilir, ardından harmanlanmak üzere paketleme

51 fabrikalarına gönderilir. Paketleme fabrikalarında ilk madde ve malzeme gideri yarı mamul çaylardan oluşmaktadır ve üretim maliyetleri içinde siyah çayda % 96, yeşil çay ve organik siyah çayda % 99 oranında paya sahiptir. İşçilik ve genel üretim giderlerinin payı ise siyah çayda % 4, yeşil çay ve organik siyah çayda % 1 oranındadır.

Çay, pazarlamaya hazır hale gelinceye kadar yapılan maliyetlerin siyah çayda % 84’ünü imalat maliyetleri, % 16’sını paketleme maliyetleri, yeşil çayda % 55’ini imalat maliyetleri, % 45’ini paketleme maliyetleri, organik siyah çayda % 81’ini imalat maliyetleri, % 19’unu paketleme maliyetleri oluşturur. Çaykur tarafından üretilen çeşitli çayların yarı mamul ve mamul oluncaya kadar maliyetine etki eden unsurlar ve tutarları aşağıda tablolar halinde gösterilmiştir.

Tablo 2.6 Siyah Çay Üretim Maliyeti(TL) Üretim Giderleri Tasnifli Siyah Çayın (Yarı

Mamul) Maliyeti (2016)

Paketli Siyah Çayın (Mamul) Maliyeti (2017)

TL % TL %

1)Üretimle İlgili Doğrudan Gider

-İlk Madde Ve Malzeme 1.280.560.199 76 1.546.283.287 96

-İşçilik 109.673.851 7 36.730.025 3

Toplam(1) 1.196.791.339 83 1.583.013.312 99

2)Üretimle İlgili Dolaylı Gider

-Malzeme 32.434.827 2 870.591

-İşçilik 99.691.249 3 7.542.215

-Amortisman 14.514.991 1 3.686.718

-Diğer 137.770.992 8 8.194.850

Toplam(2) 284.412.058 17 20.294.374 1

3)Maliyet Giderleri Toplamı 1.674.646.108 100 1.603.307.686 100

4)Üretim Miktarı(Ton) 129.369 103.930

5)Kg Başına Birim Maliyet(TL) 12,94 15,43

Kaynak: Çaykur 2017 yılı faaliyet raporu

Tablo 2.7. Yeşil Çay Üretim Maliyeti(TL) Üretim Giderleri Tasnifli Yeşil Çayın (Yarı

Mamul) Maliyeti (2016)

3)Maliyet Giderleri Toplamı 4.372.234 100 1.079.646 100

4)Üretim Miktarı(Ton) 206 28

5) Kg Başına Birim Maliyet(TL) 21,19 38,63

Kaynak: Çaykur 2017 Faaliyet Raporu

52 Tablo 2.8 Organik Siyah Çay Üretim Maliyeti(TL)

Üretim Giderleri Tasnifli Organik Siyah Çayın (Yarı Mamul) Maliyeti(2016)

-İlk Madde Ve Malzeme 82.367.892 82 18.530.195

-İşçilik 4.324.971 4 290.131

3)Maliyet Giderleri Toplamı 100.410.048 100 18.956.425 100

4)Üretim Miktarı(Ton) 4.449 682

5) Kg Başına Birim Maliyet(TL) 22,57 27,80 ucunda yetişen tepe tomurcuğu ile tomurcuğu takip eden taze ve körpe vasıfta birinci ve ikinci yapraklarda oluşmuş bir filizden ibarettir(DPT, 1976:10).

Türk çay sanayisine dair çalışmalar yapan Rize Ticaret Borsası ve Çaykur çay üretimi konusunda istatistik yayınlamakta ancak bu kaynaklara ait veriler arasında zaman zaman önemli farklılıklar meydana gelmektedir. Söz konusu kuruluşların yayınladığı veriler arasındaki tutarsızlıklar konuyla alakalı sağlıklı inceleme yapılmasını zorlaştırmaktadır. Özel sektördeki gelişmeleri yakından izleyen ve raporlar halinde yayınlayan saygın ve yetkili kurumun Rize Ticaret Borsası (RTB) olduğu kabul edilmektedir. Bu sebeple çalışmamızda özel sektöre ait değerlendirmeler Rize Ticaret Borsası verilerine dayanılarak yapılacaktır. Ayrıca, kamu sektörünün değerlendirilmesi için Türk çay sanayisinin en büyük kuruluşu olan Çaykur’un faaliyet raporlarından yararlanacağız.

Türk çay sanayisinin devlet tekeli altında sürdürüldüğü yıllarda, 1980 askeri darbesinin gerçekleştiği yıla kadar, yaş çay üretim miktarı 14 yılda % 371 oranında