Âyetler

Divânda âyetlerin kullanılışı genellikle ibâreler veya kelime halinde iktibâs yoluyladır. Bunun yanında telmih yoluyla da âyetlere işaret edilir.

Divânda ibâreler şeklinde ve iktibas yoluyla yer alan âyetler şunlardır: Ey Kerem-kân-ı Kibriyâ fağfir lenâ zünûbenâ1 (G.2.1)

Yâ Rahmeten li’l-‘âlemîn2ve yâ erhame’r-Rahimîn3 (G.29.2)

Hakk’ın esmâsı Bismillah⁴ âdemiyem âdemiyem (G.235.1) Gönül maksûda erdi şükür elhamdülillah¹ (G.209.4)

1 “Bizim günahlarımızı bağışla.” (Âl-i İmrân Sûresi-16)

2 “Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” (Enbiyâ Sûresi-107) 3 “O, rahmândır ve rahîmdir.” (Fâtiha Sûresi-3)

4 “Allah’ın adıyla.” (Neml sûresi-30) Ayrıca Kur’ân’da her sûrenin başında “Bismillahirrahmânirrahîm” şeklinde 114 kez tekrarlanmaktadır.

Âhsen-i takvîmi² inkâr eyleyen şeytan olur (G.69.3)

Her ne tarafa ‘azm edersen “Semme vechullah” ı³ bul (G.156.1)

“Limeni’l-Mülk”ü⁴ gûş edip dedim zâtıma Sübhânî (K.242.26)

Olup Kahhâr’a hoş mâlik olupdur “küllî şey’ hâlik”⁵ (K.242.44) Yüceldi “Festakim”⁶ emrinde kaddin

“Kumu’l-leyl”in7 seherhânı Muhammed (K.Ek-7.24) Ayırma Mustafâ kulun sırat-ı mustakîminden8 (K.Ek-20.101)

Tevbe-i nasûhu⁹ rûzî kıl bize (G.159.2)

Görürsün anda ma’nâyı bilip “Hâ-Mîm”¹⁰ ne âyetdir (K.Ek-20.45) Telmih yoluyla bahsedilen âyetler ise;

İsrâ ve Talak sûrelerinde geçen yerin ve göklerin yedi kat olmasına iki beyitte telmih yapar:

Yer yedi vü gök yedi¹¹ nefsin sıfatı yedidir

Dört yedi bir oldu yedi gizli taht-ı lâ-mekânı (K.242.47) Cümle ‘âlem hep eşyâ yedi yer yedi semâ¹²

Âdem esmâ Mustafâ nefsimdedir kendimin (G.134.12)

Bakara ve Mü’min sûrelerinde bahsi geçen Allah’ın duâlara karşılık verip duâları kabul edeceğine dâir mânâları içeren âyetlere telmihte bulunur:

1 “Hamd (övme ve övülme), âlemlerin Rabbi Allah'a mahsustur.” (Fâtiha Sûresi-2) 2

“Biz insanı en güzel biçimde yarattık.” (Tîn Sûresi-4)

3 “Nereye dönerseniz Allah'ın yüzü (zatı) oradadır.” (Bakara Sûresi-115) 4 “Bugün hükümranlık kimindir?” (Mü’min Sûresi-16)

5 “O, her şeyin yaratıcısıdır.” (En’âm Sûresi-102) 6 “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!” (Hûd Sûresi-112) 7 “Birazı hariç, geceleri kalk namaz kıl.” (Müzemmil Sûresi-2) 8 “Bize doğru yolu göster.” (Fâtiha Sûresi-6)

9 “Samimi bir tevbe ile Allah'a dönün.” (Tahrîm Sûresi-8)

10 “Hâ-Mîm” (Fussilet Sûresi-1, Şûrâ Sûresi-1, Mü’min Sûresi-1, Zuhruf Sûresi-1, Duhân Sûresi-1, Câsiye Sûresi-1, Ahkaf Sûresi-1)

11 “Allah, yedi kat göğü ve yerden bir o kadarını yaratandır.” (Talak Sûresi-12) 12 “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O'nu tesbih eder.” (İsrâ Sûresi-44)

Bu kıyl u kâli terk edip gönül hâlin taleb eyle

Teveccüh eyle Allâh’a du’â kıl kim ‘icâbetdir¹ (K.Ek-20.27)

Allah’ın zâtının, insanın sınırlı donanımıyla idrâk edilemeyeceğini bildiren âyetin mânâsına telmihte bulunur:

Kâbil-i idrâk değil çünki hakîkat zâtını²

Ol sebebden seyr-i mir’atdır mücâz-ı ehl-i ‘aşk (G.132.3)

İki beyitte Peygamberimizin Mi’raç gecesinde Allah’a olan yakınlığının “Ka’be kavseyni ev ednâ” ifâdesi ile “iki yay aralığından daha az” oluşunu anlatan Necm sûresi 9 numaralı âyete telmihte bulunmuştur:

Yedi nefsin makâmın geç ‘urûc et “Kabe kavseyn”e

Erip andan “Ev ednâ³”ya kılıp mi’rac-ı rûhânî (K.242.46)

Senindir hâs-ı “Ev ednâ” makâmı

Livâ-yı hamd-i hakanı Muhammed (K.Ek-7.8)

Başka bir beyitte de, Necm sûresinde yer alan, Peygamberimizin Mi’raç’ta ulaştığı, yaratıklar âleminin son noktası ve cennetin de sonu olan Sidretü’l-müntehâ’dan bahseder:

Erişdin Sidre’den tâ müntehâya⁴

Kodun Cibrîli hayrânî Muhammed (K.Ek-7.9)

Peygamber isimlerinin ve mû’cizelerinin yer aldığı beyitlerde Kur’ân-ı Kerîm âyetlerine telmihler yapılır:

Hz.Musa’nın Allah ile Tûr’da görüşmesine;

1 “Rabbiniz şöyle buyurdu: Bana dua edin, kabul edeyim.” (Mü’min Sûresi-60) “Bana duâ ettiği vakit duâ edenin dileğine karşılık veririm.” (Bakara Sûresi-186)

2 “Gözler O'nu göremez; halbuki O, gözleri görür. O, eşyayı pek iyi bilen, her şeyden haberdar olandır. (Gözler onun zatını ve kemalini hakkıyla kavrayamaz demektir.)” (En’âm Sûresi-103)

3 “O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” (Necm Sûresi-9) Âyetin tamamı “Ka’be kevseyni ev ednâ” şeklindedir.

4 “Sidretü'l-Müntehâ'nın yanında, Cennetü'l-Me'vâ da onun yanındadır. Sidre'yi kaplayan kaplamıştı.” (Necm Sûresi-14,15,16)

Tûr’u nice arzular imiş Mûsâ

Bulunca zâtını Tûr’dan geçermiş¹ (G.111.4) Hz.İsâ’nın ölüleri diriltmesi mu’cizesine;

Ol rûh-ı kudsün demi şol ölüyü dirildir

Hakîkatde gör nice ‘İsâ ibn Meryem oldu² (G.227.2) Hz.Dâvûd’a Hz.Süleymân’ın vâris olduğuna;

Hilâfet mansıbı Dâvûd’a sendin

Süleymân sürdü devrânı Muhammed3 (K.Ek-7.12)

Ve Hz.Ya’kub’un, oğlu Hz.Yusuf’tan haber alamaması nedeniyle oğlunun hasretinden kederlenmesine telmihte bulunur:

Ey bâd-ı sabâ cânıma cânân haberin ver

Dil Ya’kûbuna Yûsuf-ı Ken’ân haberin ver⁴ (G.83.1) Teşbih unsuru olarak kullanılan âyetler de vardır;

Sevgilinin kaşları “Ka’be kavseyn”dir. “İki yay aralığı kadar” anlamındaki “Ka’be kavseyn” sevgilinin kaşlarına benzetilir:

Yüzün şems-i hakîkatdir bugün ‘âlemde ey dilber

Visâlin “Ka’be kavseyn”⁵ kaşların ya Rab ya Rab (G.31.2)

Kur’ân’da Kasas sûresinde yer alan, Firavun’un karısı Hz.Âsiye’nin henüz bir bebek olan Hz.Musa’yı, Firavun’un öldürmek istemesi dolayısıyla, Hz.Musa için kullandığı

1 “Oraya gelince, o mübarek yerdeki vâdinin sağ kıyısından, (oradaki) ağaç tarafından kendisine şöyle seslenildi: Ey Musa! Bil ki ben, bütün âlemlerin Rabbi olan Allah'ım.” (Kasas Sûresi-30)

2 “Yine Allah'ın izni ile körü ve alacalıyı iyileştirir, ölüleri diriltirim.” (Âl-İmrân Sûresi-49)

3 “Süleymân Dâvûd'a vâris oldu ve dedi ki: Ey insanlar! Bize kuş dili öğretildi ve bize her şeyden (nasip) verildi. Doğrusu bu apaçık bir lütuftur.” (Neml Sûresi-16)

4 “Onlardan yüz çevirdi, "Ah Yusuf'um ah!" diye sızlandı ve kederini içine gömmesi yüzünden gözlerine boz geldi.(Oğulları:) "Allah'a andolsun ki sen hâla Yusuf'u anıyorsun. Sonunda ya hasta olacaksın ya da büsbütün helâk olacaksın!" dediler.(Ya'kub:) Ben sadece gam ve kederimi Allah'a arzediyorum. Ve ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri Allah tarafından (vahiy ile) biliyorum, dedi.” (Yusuf Sûresi-84,85,86) 5 “O kadar ki (birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu.” (Necm Sûresi-9)

“göz aydınlığımız” anlamındaki “kurretü’l-‘ayn” tâbirini bir teşbih unsuru olarak Hz.Muhammed’in göz aydınlığı olarak gördüğü Hz.Hüseyin için kullanır:

Kurretü’l-‘ayn¹ Resûl’ün kıydı zâlim cânına

Ol vakit takıldı la’net halkası gerdânına (M.Ek-6.4)

Allah’ın cemâlini görmenin önemini anlatmak için Müslümanların en önemli günü olan “Hacc-ı ekber” yani “en büyük hac günü” ibâresini teşbih unsuru olarak kullanmıştır:

Ederler cânını kurbân görürler kan-bâhâ vechin

Cemâli Hacc-ı ekberdir2 ‘aceb sûru ziyâfetdir (K.Ek.20.87)