3.1. Ekler
3.1.1. Yapım Ekleri
3.1.1.1. Ġsimden Ġsim Yapım Ekleri
+cA+: Lisan, eĢitlik, benzerlik ve sevgi isimleri türetir109. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģu Ģekildir: açı=casını (5a/36), çokca (17/1), dirice (2/21), yeŋice (3a/47), böylece (14a/4).
+cAğız+: Getirildiği eke küçültme ve sevgi anlamı katar110. Yanlız bunda zavallılık ifadesi daha kuvvetlidir111. Bölge ağzında kullanımına az rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: adamcağız (25a/9), üçcēz (< üçceğiz) (20a/41), bicēz (< birceğiz) (5a/17), keyricēzime (< keyri: sonra) (12a/12).
+CI+: Meslek ekidir. Bu ek baĢlangıçtan beri Türkçenin belli baĢlı addan ad yapma eklerinden biri olarak kullanılmaktadır112. Bölge ağzında da aynı özellikte kullanılmaktadır.
Ünlü ve ünsüz uyumlarına dayalı olarak ekin +ci, +çı, +çi ve +cu, +cü, +çu Ģekillerinde kullanımları da bulunmaktadır. Sık kullanılan isimden isim yapım eklerinden birisidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģu Ģekildedir: çalgıcı (4/5), dokumacılık (6a/24), esgici (< eskici) (8a/4), nöbetciyin (< nöbetçiyim) (9/7), aşçı (3/8), gırıkçıdı (< kırıkçıydı) (10/51), çifçi (< çiftçi) (7/31), beKçi (13/25), savculuKdan (<
savcılıktan) (19b/82), düŋürcüymüş (14a/8), patosçular (< patozcular) (7/42).
+cık+: Bu ek, küçültme ve Ģefkat anlamına gelen kelimeler türetir113. Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: aycık (< azıcık) (14a/9).
+dAĢ+: Bu ekin fonksiyonu eĢlik, mensubiyet ve ortaklık ifade eden isimler yapmaktır114. Bölge ağzında kullanımına az rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: arkadaşları (3/5), ġardaş (< kardeĢ) (5a/16), gardeşim (< kardeĢim) (22/16).
109 Atmaca, 2017: 132.
110 Karaağaç, 2012: 266.
111 Ergin, 2013: 166.
112 Karaağaç, 2012: 261.
113 Atmaca, 2017: 131.
114 Atmaca, 2017: 131.
+dım: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģudur: yardım (19b/67).
+dIz: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen iki örneği Ģu Ģekildir: yıldız (21a/6), gúndüz (< gündüz) (5b/81).
+gil+: KonuĢma dilinde çok kullanılan bir ektir. Ek ünlü ve ünsüz uyumlarına girmeden Ģahıs, akrabalık ve unvan adlarından sonra gelerek o Ģahıs ve akrabaların mensuplarını gösteren aile adları yapar115. Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildir: bobamgiliŋ (< babamgilin) (22/16).
+hāne+: Bölge ağzında kullanımına az rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bazı örnekleri Ģu Ģekildedir: yemeḳhāneye (3/8), hāneymiş (21a/10), yaz;ıānesine (< yazıhanesine) (3/64), hasTāneye (< hastahaneye) (5a/27).
+ın: Mevsim isimlerinde görülür116. Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildir: yazın (20a/39).
+Incı+: Sayı adlarından sıralama ve derecelendirme anlamlı sözler türetir117. Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: iKincisi (1a/15), beşinci (23a/8), üçüncüde (1a/18).
+Ka: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildir: başKa (14a/11).
+Kan+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildir: başganıyla (<
baĢkanıyla) (19b/87).
+kek: ĠĢlek olmayan ve Türkiye Türkçesinde bir sözde yer alan bir ektir118: ėrkekler (11a/13).
+lA+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģudur: güzlede (22/16).
115 Korkmaz, 2009: 47.
116 Atmaca, 2017: 133.
117 Karaağaç, 2012: 269.
118 Karaağaç, 2012: 276.
+lI+: Bir kendinde bulundurma, bir sahiplik veya bir bağlılık ifade eder.119. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. Ünlü ve ünsüz uyumlarına dayalı olarak ekin +li, +lu, +lü Ģekillerinde kullanımları da bulunmaktadır. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: datlı (< tatlı) (1a/42), gıymaTlıydı (<
kıymetliydi) (4/20), renkli (6a/31), emekliyim (19a/), bulgurlu (17/1), doğumluyum (24/2), köylü (20a/26), kóprülüdenim (6a/1).
+lIK+: Genellikle adlardan ve sıfatlardan adlar türeten +lIk / +lUk eki çok iĢlek ve kapsamlı bir ektir. Asıl iĢlevi eklendiği kelimeye “tahsis, bir Ģey için” anlamı veren adlar türetmektir120. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. Ünlü ve ünsüz uyumlarına dayalı olarak ekin +lik, +luk, +lük Ģekillerinde kullanımları bulunmaktadır.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: hasdalık (< hastalık) (19a/22), beyliK (29b/32), galabalıK (< kalabalık) (25a/27), savculuKdan (< savcılıktan) (19b/83), zorluktan (13/9), köylük (21a/15), ipliklerimiz (6a/28).
+ra+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen birkaç örneği Ģu Ģekildedir: sonradan (5a/43), sonra (6b/34).
+sIz+: -siz eki -li ekinin zıt anlamlısı olarak Eski Türkçeden beri her ada gelir bir giderme hali, kimsiz hâli niteliği taĢır121. Bölge ağzında kullanımına az rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır:
sandıksız (6a/23), rahatsızdı (5a/30), belisiz (< belirsiz) (19c/103), çelimsiz (3/27)122.
+sel: Nispet eki +î yerine kullanılan ve nispet sıfatları türetme vazifesi olan bir ektir123. Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildir: bitgisel (< bitkisel) (10/47).
+(Ģ)Ar: Bu ek sayılarda kullanılan isimden isim yapma eklerinden biridir. ĠĢlekliği tam olup asıl sayı isimlerinden dağıtma sayı isimleri yapar124. Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir isimden isim yapım ekidir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: üçer bėşer (8b/24), birer_ikişer (28b/25), yėdişėr yėdişėr (29a/12).
119 Ergin, 2013: 159.
120 Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. TDK Yayınları, Ankara, 55.
121 Banguoğlu, 1974: 201.
122 UĢhum Köyü ağzında bu ekin düz ünlülerden sonra +suz Ģeklinde kullanımı görülmektedir: abdes+suz, ad+suz, Kapi+suz. (Turan, Z. (2006). Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 76.
123 Atmaca, 2017: 133.
124 Ergin, 2013: 169.
+ArI+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen birkaç örneği Ģu Ģekildedir: ileri (15ç/39), yukarıya (16b/16).
3.1.1.2. Ġsimden Fiil Yapım Ekleri
+a-: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden fiil yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: oynayoru (< oynuyor) (2/3), yaşamakTayım (19a/9), bėŋzer (1b/58).
+al-: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir isimden fiil yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen birkaç örneği Ģu Ģekildedir: boşaldıyollardı (<
boĢaltıyorlardı) (10/55), çoğalıp (10/5).
+Ar-: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden fiil yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: everdim (< verdim) (5a/51).
+(i)k-: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir isimden fiil yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen birkaç örneği Ģu Ģekildedir: biriktiriğiz (<
biriktiririz) (2/11), biriklėndÌnde (< biriklendiğinde) (26c/44).
+lA-: Her çeĢit ismin sonuna gelerek olma veya yapma ifade eden eklerden biridir125. Türkçenin en iĢlek isimden fiil yapım eklerinden biridir. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir ektir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır:
hazırlardıḳ (2/18), başlar (< baĢlar) (12b/25), tamamladıḳ (21a/14), toplallar (28b/39), eylesin (8a/9).
+lAn-: +lA- ekiyle kurulmuĢ geçiĢli ve geçiĢsiz fiillerin bazıları -n- dönüĢlülük ekiyle geniĢletilerek +lAn- biçiminde kaynaĢmıĢ ve bir birleĢik ek oluĢturmuĢtur126. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir isimden fiil yapım eklerinden biridir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: gatlandım (< katlandım) (17/5), s ulanırdı (17/12), toplandıḳ (21a/14), hasdalandı (< hastalandı) (22/5), yasaklandı (4/11), ėvlendik (5a/38).
+lAĢ-: -leĢ- fiilleri de tıpkı -len- fiillerinde olduğu gibi bir -le-Ģ- > -leĢ- birleĢik ekinin meydana gelmesiyle geliĢmiĢ olmalıdır127. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir isimden fiil yapım eklerinden biridir. AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekleri Ģunlardır: yerleşiyolar (< yerleĢiyorlar) (10/5), sancılaştı (12b/25), toplaşıyodu (<
125 Atmaca, 2017: 134.
126 Korkmaz, 2009: 119.
127 Banguoğlu, 1974: 219.
toplaĢıyordu) (10/19), sırTlaşdı (< sırtlaĢtı) (19b/92), yėlleşicez (< yerleĢeceğiz) (3/20), ėyleşmezse (< iyileĢmezse) (11b/27).
3.1.1.3. Fiilden Ġsim Yapma Ekleri
-a+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: yaralanın (29b/28).
-aK+: Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: buçak (< bıç-) (2/14), uçak (< uç-) (19c/102), yatakları (< yat-) (25a/28).
-ay+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: olaylar (< ol-) (13/24).
-cAK+: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: içcek (< iç-) (2/5), yēceK (< ye-) (5a/34), çekicek (< çek-) (5b/79).
-enek+: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: gelenekler (< gel-) (10/13), górenek (< gör-) (26a/10).
-ga+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: gavurgas ını (<
kavur-) (17/7).
-GI+: Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: çalgıcı (< çal-) (4/6), bitgisel (< bit-) (10/47), örgü (< ör-) (1a/23).
-I+: Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: yazılma (< yaz-) (7/31), gorkuladım (< kork-) (25a/29), ayrı (< ayır-) (14a/3), ölü (< öl-) (27b/25).
-IcI: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: bulaşıcı (< bulaĢ-) (24/26), çėkici (< çek-) (1a/29), görücü (< gör-) (10/6).
-(I)K+: Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: gırıkçıdı (< kır-) (10/51), gazıkları (< kaz-) (15ç/33), dėlik (< del-) (16a/2), uyanık (< uyan-) (22/1), bölüK (<
böl-) (3/12), büyük (< büyü-) (6a/14).
-(I)m+: Bölge ağzında kullanımına sık rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: takım (< tak-) (13/10), bakımını (< bak-) (15a/3), durumuna (< dur-) (9/10), ölçüm (< ölç-) (10/52), geçim (< geç-) (8b/19).
-(I)n: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: ekin (< ek-) (19a/18), gelin (< gel-) (2/1), oyun (< oyna-) (5b/70).
-(I)t: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: yoğurd (< yoğur-) (12a/10).
-k: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģudur: yuvarlak (< yurvala-) (21b/19).
-men+: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: öğretmen (< öğret-) (22/4), eğirtmen (< eğitmen, öğretmen) (14b/24), dėğirmeni (2/15).
-mIr+: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: kömürün (< kö-) (10/34).
-tı+: Bölge ağzında kullanımına seyrek rastlanan bir fiilden isim yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen örnekler Ģu Ģekildedir: yaşantısı (< yaĢa-) (20a/29), bālantılara (< bağlan-) (23a/11), toplantıya (< toplan) (24/21).
3.1.1.4. Fiilden Fiil Yapma Ekleri
-der-: Bölge ağzında kullanımına nadir rastlanan bir fiilden fiil yapım ekidir.
AĠGĠYA‟daki derlenen metinlerde tespit edilen bir örneği Ģu Ģekildedir: gönderiyoz (<
gönderiyoruz) (15d/52).