Ünlü Türleri

ĠKĠNCĠ BÖLÜM SES BĠLGĠSĠ (~FONETĠK)

(< Etimesgut “ilçe adı”) (3/18), şē dá (< Ģey de) (3/65), deyivá»sağa (< deyiverseniz) (4/22), dámişler (< demiĢler) (5a/7), festivalıná (< festivaline) (6b/33), yemák (< yemek) (10/24), gátírin (< getirin) (10/24), rahmátli (< rahmetli) (10/36), hámán (< hemen) (10/38), mesá (<

meselā) (10/49), bárabar (< beraber) (11b/26), nápalım (< ne yapalım?) (11b/27), áfendim (<

efendim) (19a/11, 19b/49, 19b/52, 19b/67), săyási (< sayesinde) (24/29), sená (< sene) (28b/26).

/i/ > [á]: Kullanımına nadir rastlanan ünlülerden biridir. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: etámásgutTa (< Etimesgut “ilçe adı”) (3/18), şėtmáyor (< Ģey etmiyor) (4/4).

[å] ünlüsü: /a/ ile /o/ arası art, geniĢ, yarı yuvarlak bir ünlüdür. Yalnızca bir kelimede örneğine rastlanmıĢtır. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örneği Ģudur: båbam (< babam) (14b/16).

[ȧ] ünlüsü: /a/ ile /ı/ arası, düz, yarı geniĢ, art bir ünlüdür. Bu ünlünün oluĢumunda genellikle yarı ünlü /y/ ünsüzünün daraltıcılığı etkin rol oynamaktadır. Bölge ağzında sık kullanılan ünlülerden biridir. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: gȧrılar (< karılar) (1a/25), ġaynȧna (< kaynana) (1b/57), nağȧl (< nasıl) (2/13), o zȧman (3/19, 3/46), gȧdar (< kadar) (3/21), ġatȧcān (< katacağım) (3/47), ġȧyri (< gayrı) (3/58), yapȧrsan (3/61), olȧcān (< olacağım) (4/3), olanȧ (< olana) (5a/13), sığırȧ (5a/25), almȧya (5a/30), fȧyda (5a/54), vȧrsa (5b/77), tȧrafına (10/14, 10/15), tarafȧ (10/40), hasdalȧnı (< hastalığını) (10/54), edāvȧr (< ediverir) (11a/16), gȧrı (< karı) (15b/15), yȧv (19c/99), davarȧ (20a/1), çığnȧya (< çiğneye) (20a/11), dağȧldı (< dağıldı), (28a/15), yanȧ (28c/57), çağȧ» (< çağır) (28c/58).

[ä] ünlüsü: /a/ ile /e/ arasında /e/ ünlüsünden daha açık, “açık e” diye isimlendirilen ince türden bir ünlüdür. Bölge ağzında seyrek kullanıma sahiptir. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: yäv (19c/97), diyä (< diye) (24/8), äfen Nim (< efendim) (24/17), PäK (< pek) (24/26), gätirillėrdi (< getirirlerdi) (28a/19).

[₊] ünlüsü: /e/ ile /ö/ arası, ince, geniĢ, yarı yuvarlak bir ünlüdür. Bölge ağzında nadir kullanılmaktadır. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen bazı örnekler Ģunlardır:

/e/ > [₊]: d+vleT (< devlet) (5a/32).

/i/ > [₊]: d+yoru (< diyor) (4/3).

[ė] ünlüsü: /e/ ile /i/ arası, düz, yarı geniĢ ve ince türden bir ünlüdür. Ağız biliminde bilinen adıyla “kapalı e” ünlüsüdür. Anlam ayırt edici özelliği vardır. Bölgede karakteristik

kullanıma sahip olan ve AĠGĠYA‟da en sık geçen ünlüdür. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır:

/e/ > [ė]: şėy (1a/17, 3/7, 7/48, 19c/117), yėrdik (2/21), dėpiği (< tekmeyi) (3/17), ėderdik (4/9), bėline (5b/67), gėndileri (< kendileri) (6b/36), vėrmiş (7/32), nėden (8a/10), bėnim (9/3), dėrsen (10/30), ėrkekler (11a/13), mėsele (< meselā) (12a/17), ėn (13/16), dėmiş (14a/12), bėş (15a/2), sėn (16a/4), hėdiye (17/9), bėkmez (< pekmez) (18b/7), hėP (< hep) (19a/21), ėkini (20a/14), kėndisi (21b/26), dėvam (22/15), sėksen (23a/8), gėlmiş (24/6), pėk (24/26), kėseller (< keserler) (25b/37), şėrbet (26a/11), hėr (26b/31), dėrs (27b/11), dėdesi (28a/11), dökėrdik (28b/33), nėre (< nereye) (28c/67), yėdi (29a/13), kėsėn (29b/19), dėrlėrdi (29b/37), annėm (29c/42).

/i/ > [ė]: gėdeller (< giderler) (1a/30), ėyi (< iyi) (2/13), hėç (< hiç) (3/49), gėyellerdi (< giyerlerdi) (5b/76), dėyecek (< diyecek) (10/37), gėne (< yine) (11b/24), gėTdik (< gittik) (14b/27), hėç (< hiç) (15b/23, 19c/109), hėşbi (< hiçbir) (20a/20), ėhtiyăcımızı (< ihtiyacımızı (24/10).

[í] ünlüsü: /ı/ ile /i/ arasında, düz, dar ve yarı ince türden bir /ı/ ünlüsüdür. Bu ünlü, /ı/

> /i/ ile /i/ > /ı/ değiĢmesinin ara merhalesidir⁶⁰. Sık kullanılan bir ünlüdür. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır:

/ı/ > [í]: hastaydí (< hastaydı) (5a/15), ıycík (< azıcık) (5a/40, 5a/42), gáribándím (5a/43), çıkíğinden (< çıkığından) (6a/30), garavanáydí (< karavanaydı) (7/24), baḳanlıkdáydím (< bakanlıktaydım) (7/27), yátíyódúk (< yatıyorduk) (7/27), caním (< canım) (7/39), gayíbinizi (< kaybınızı) (10/9), gátírin (< getirin) (10/24), cíyırdak (cıyırdak “çocuk oyunu”) (15ç/45), atín (< atın) (16b/17), darí (< darı) (17/7), gaynadír (< kaynatır) (18a/4), manavgaTlí (< Manavgatlı “ilçe adı”) (19a/29), vardın mıdím (< vardın mı) (19a/30), ḳaldí (19a/41), díşardan (< dıĢarıdan) (19b/75), parasıní (19b/76), adamí (19b/90), durmasí (19c/99), çíkíyoru (< çıkıyor) (19c/117), ġaynaTtíyn (< kaynattın) (20a/54), yíkanır (<

yıkanır) (20a/65), díşarıya (25a/25), yílmaz (28a/1), şírası (< Ģırası) (28b/47), síkardıK (<

sıkardık) (28b/54).

/i/ > [í]: hangí (< hangi) (1a/18), altdākí (< alttaki) (3/39), ālaşıverdík (< ağlaĢıverdik) (5a/12), çífT (< çift) (5a/37), tedāvísinē (< tedavisine) (11b/28), írbıḳ (< irbik) (20a/45), makíne (< makine) (28b/37), çíğnāyo»ún (< çiğniyorum) (28b/46), #íbi (29b/28).

[¿] ünlüsü: /ı/ ile /u/ arası, dar, düz, yarı yuvarlak bir ünlüdür. Bölge ağzında kullanımına sık rastlanmaktadır. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır:

60 Atmaca, 2017: 55.

başçav¿ş (< baĢçavuĢ) (3/42), cav¿r (< gâvur) (3/62), avc¿l¿k (< avcılık) (4/7), ç¿bıK (< çubuk) (5a/37), dav¿l (< davul) (5b/63), yavr¿m (< yavrum) (8a/14), pamb¿k (< pamuk) (8b/21), tav¿ğı (< tavuğu) (8b/24), çav¿şın (9/5), m¿stağaya (< Mustafa “özel isim”) (15b/20), şimd¿ (19a/13), olm¿yor (< olmuyor) (19a/22), g¿rudurduḳ (< kuruturduk) (20a/17), b¿rayı (< burayı) (21a/14), Taşırd¿K (< taĢırdık) (26b/29), c¿va (< cuva) (28a/9), ¿lāf (< yulaf) (28a/17), bozg¿ra (< bozkıra) (28a/19), vur¿llardı (< vururlardı) (28c/56), #¿zum (< kuzum) (28c/68), ham¿ru (29a/9).

[_¾] ünlüsü: /i/ ile /ü/ arası bir ünlüdür. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen bazı örnekler Ģunlardır: çev¾riller (< çevirirler) (1b/55), kór_üd¾ (< kördü) (2/10), b¾tün (< bütün) (7/12), cev¾z (< ceviz) (7/35, 19a/12), traF¾k (< trafik) (8a/5), dev¾rde (9a/3), evin¾n (10/20), ru=¾ye (< Rukiye “özel isim”) (11a/1), gezd¾ (11a/3), ev¾n (19c/98), çėkėrd¾k (26b/27), ev¾ (28a/13).

[ó] ünlüsü: /o/ ile /ö/ arası, yuvarlak, geniĢ, yarı ince bir ünlüdür. Bölge ağzında sık kullanılan ünlülerden biridir. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır:

/ö/ > [ó]: górmesinler (< görmesinler) (1b/67), kóyumü (< köyümü) (1b/69), kór (<

kör) (2/10), gótúrüllerdi (< götürürlerdi) (2/13), óküz (< öküz) (4/17, 6b/31), óyle (< öyle) (<

öteki) (5a/32), dókúlü (< dökülür) (5a/55), óteki (5a/56), kóprülüdenim (< Köprülü “ilçe adı”), gónderiyoz (< gönderiyoruz) (6a/9), górevi (< görevi) (6a/13), gótlünün (< götlünün) (8b/21), óne (< öne) (11a/18), góre (< göre) (19b/78, 29a/15), açıkgóz (< açıkgöz) (25a/12), góŋlúŋü (< gönlünü) (26a/7), górenek (26a/10), kópürür (28b/50), sóğülür (< sökülür) (28b/51).

/o/ > [ó]: yapıyóruz (< yapıyoruz) (6b/50), geçiyórú (< geçiyor) (7/3), getiriyó (<

getiriyor) (10/29), ólmazdı (< olmazdı) (12b/32), kónyadan (< Konya “il adı”) (13/26), órtaya (14a/12), nóldu (< ne oldu?) (14b/26), óturur (18b/20), ó yüzdėn (28a/19).

[ȯ] ünlüsü: /o/ ile /u/ arası, yuvarlak, geniĢ, yarı dar bir ünlüdür. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: bȯbam (< babam) (1a/1, 5a/11, 10/36), nohȯt (<

nohut) (1a/45), sȯrmasına (3/50), ōlȯm (< oğlum) (5a/51), gȯşādı (< kuĢaktı) (5b/67), dȯva (<

dua) (5b/75), tȯkat (9/25), bȯğazların (10/46), bȯ ğadar (< bu kadar) (15b/23), ȯlmuyor (20a/40), şȯ (< Ģu) (28b/29), şȯra (< Ģuraya) (28b/49), yȯk (29a/7).

[¤] ünlüsü: /ö/ ile /ü/ arası, yuvarlak, geniĢ, yarı dar bir ünlüdür. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: y¤rü (< yürü) (1a/5), b¤yükleriyle (< büyükleriyle) (1a/30), böğ¤n (< bugün) (2/11), ¤ğüne (< önüne) (3/9), bakıy¤rü (< bakıyor) (8b/22),

ortak¤ye (< Ortaköy “mahalle adı”) (10/49), ¤rneğin (< örneğin) (10/54), d¤nmemiş (13/14),

¤nce (14a/3, 15d/51), b¤yle (14a/15, 16b/31, 19c/99, 20b/70), ¤ğrenmiş (14a/12), ¤yle (20a/48, 28b/28), d¤ver (28b/33), d¤ğün (< düğün) (28c/62).

[ú] ünlüsü: /u/ ile /ü/ arası, yuvarlak, dar, yarı ince bir ünlüdür. Bir orta damak ünlüsü olup Bölge ağzında iĢlek bir kullanıma sahiptir. AĠGĠYA‟daki metinlerde tespit edilen örnekler Ģunlardır: gún (< gün) (1a/16, 3/5), gótúrüllerdi (< götürürlerdi) (2/13), çúkür (<

çükür “tarım aleti”) (2/17), öğúne (< önüne) (3/61), şú=ur (< Ģükür) (5a/13), dókúlü (<

dökülü) (5a/55), dúğünler (< düğünler) (5b/58), túrkü (< türkü) (5b/65), úç (< üç) (5b/67), gúndüz (< gündüz) (5b/81), búyüme (< büyüme) (6a/2), úğütüyon (< öğütüyorum) (6a/10), geçiyórú (< geçiyor) (7/3), geçiyódú (< geçiyordu) (7/5), yúz (< yüz “sayı”) (7/28), meşgúl (7/35), ökúz (7/41), kútahyadaydım (< Kütahya “il adı”) (9/3), usúl (10/6), músait (< müsait) (10/30), olúyodu (< oluyordu) (10/54), süyúyle (< suyuyla) (11a/5), búbama (< babama) (14a/9), gúlden (< gülden) (17/8), kúl (< kül) (17/23), dövúşülür (19b/64), bugú (< bugün) (21a/11), gúcümüz (24/14), gúvendiğim (25a/24), büyúk (26a/4), kúçükKen (26b/18), gútmeye (< gütmeye) (26b/20), ú8ümü (< üzümü) (26c/37), kópúrür (< köpürür) (28b/49), evelkú (<

evvelki) (28c/66), gúlsüm (< Gülsüm “özel isim”) (29a/1), núfusunun (29a/15), súrüsü (<

sürüsü) (29c/43).

Tablo 2.1 Ünlüler

Düz Ünlüler Yarı Yuvarlak

Ünlüler Yuvarlak Ünlüler

GeniĢ Yarı

GeniĢ Dar GeniĢ Dar GeniĢ Yarı

GeniĢ Dar Art

Ünlüler a ȧ ı ¿ o ȯ u

Yarı Art

Ünlüler á í ó ú

Ön

Ünlüler e ė i + ¾ ö ¤ ü