SOSYAL BiLiMLER ENSTiTUSU
TURK DiLi VE EDEBiYATI EGiTiMi ANABiLiM DALI
KUMUK TiJRK~ESi
(METiN-DiL QZELLiKLERi-SQZLUK)
YUKSEK LisANS TEZi
HAZIRLAYAN
SAiD BEGE<;
DANI~MAN
DOC;. DR. ZEKi KA YMAZ
MALATYA-1998
i~bu ~al!~ma,
jiirimiz
tarafmdan Tiirk Dili ve Edebiyat! Egitimi Anabilim Dalmda YDKSEK LiSANS TEZi olarak kabul edilmi~tir.B~kan ... .
Dye ... .
Dye ... .
ONAY:
Y ukandaki irnzalarm, ad! ges:en ogretim iiye\erine ait oldugunu onaylar!m .
... 1 ... .11998
i<;iNDEKiLER
i<;iNDEKILER ... .1
ONSOZ ... VII KISALTMALAR ... IX iSARETLER. ... X GiRi~ ... 1
KUMUKLAR ... 1
Gene1 01arak Kumuklar ... 1
KumukAdl. ... 2
Di1 ve Edebiyat ... .3
Harita ... 8
TRANKRiPSiYONLU METiN ... 9
DiL 6ZELLiKLERi... ... 106
ALFABE ... 107
1- SESBiLGiSi (FONETiK) ... 108
A) ONLULER (VOKALLER) ... 108
1) Dnlii Uzunlugu ... .11 0 2) Unlii Uyumu ... .1 10 3) Dnlii Degi~meleri ... .110
B) DNSUZLER (KONSONLAR) ... .114
1) Unsiiz Uyumu ... 114
2) Unsiiz Degi~meleri ... 115
Tonlula~ma ... 118
Tonsuzluk ... 120
S IZI clla~ma ... 121
Siireksizle~me ... 122
AJqC1la~ma ... 123
Diger Degi~meler ... 124
C) DiGER FONETiK HADiSELER ... 125
1) G09ii~me (Metathese) ... 125
2) Unsiiz <;:iftle~mesi ... 125
3) Dii~me (Elision) ... 126
4) Benze~me (Assimilation) ... 126
5) Tiireme ... 127
6) Farkhla§ma ... 128
7) HeceYutumu ... 129
8) Tekle~me ... 129
9) Birle~me ... 129
11-~EKiL BiLGiSi (MORFOLOJi) ... 130
EKLER ... 130
A) <;:EKiM EKLERl ... 130
I)
isiM
<;:EKiM EKLERl ... 130a) HAL EKLERl ... 130
Y alm Hal. ... 130
Yilldeme Hali ve ilgi Hali... ... : ... 130
Yonelme Hali. ... 132
Bulunma Hali ... 132
<;:Jkma Hali ... 133
E§i tlik Hali. ... 133
b) iYELiK EKLERl ... 135
Birinci Teklik ~alus ... 135
ikinci
Teklik ~ahlS ... 135U9iincii Teklik ~alus ... 135
Birinci <;:okluk ~ahls ... 136
funci <;:okluk ~ahls ... 136
U9iincii <;:okluk ~alus ... 137
c) <;:OKLUK EKLERl ... 137
2) Fi1L <;EKiM EKLERl ... 138
a) ~AHIS EKLERi ... 138
i) Zamir Kokenli ~ahlS Ekleri ... 138
ii) iyelik Kokenli ~ahlS Elderi ... 13 8 b)~EKiL VE ZAMAN EKLERl (KiPLER) ... 139
i) HABER KiPLERl ... 13 9 Geni~ Zaman ... 139
~imdiki Zaman ... 139
Goriilen Geymi~ Zaman ... 140
Duyulan Geymi~ Zaman ... 140
Gelecek Zaman ... 141
ii) TASARLAMA KiPLERl ... l41 Emir-istek ... 141
~art ... 142
BiRLE~iK KiPLER. ... 142
B) YAPIM EKLERl ... 143
1) iSiMDEN isiM YAPAN EKLER ... 143
2) iSiMDEN FilL YAPAN EKLER ... 145
3) Fi1LDEN iSiM YAP AN EKLER ... 146
Fi1LiMSiLER. ... 146
a) isim-Fiiller. ... 146
b) isim-Fiiller. ... 147
c) isim-Fiiller. ... 148
Fi1LDEN isiM YAP AN DiGER EKLER ... 150
4) Fi1LDEN FiiL YAP AN EKLER ... 152
ETTiRGEN ... 152
EDiLGEN ... 154
i~TE~ ... 154
DONO~LO ... 155
KELiMELER ... 155
iSiMLER ... 155
SIFATLAR ... 155
I) NiTELEME SIF ATLARI ... 155
2) BELiRTME SIF ATLARI ... 156
A) i~aret Slfatlan ... 156
B) Belirsizlik Slfatlan ... 157
C) Soru Slfatlan ... 157
D) SaYl Slfatlarl ... 157
a) ASll SaYl Slfatlan ... 157
b) Sua SaYl Slfatlan ... 158
c) Kesir SaYl Slfatlan ... 158
Toplu1uk SaY!larl ... 159
ZAMiRLER ... 160
1) Salus Zamirleri ... 160
2) i~aret Zamirleri ... 161
3) Soru Zamirleri.. ... 162
4) Belirsizlik Zamirleri ... 163
5) DonU~liiliik Zamirleri ... 163
6) Aitlik Eki ... 163
ZARFLAR ... 163
1) Yer ve Yon Zarflan ... 164
2) Miktar Zarflarl ... 164
3) Durum Zarflan ... 164
4) Zaman Zarflarl ... 165
ED A TLAR ... 166
BAGLA<;:LAR ... 169
UNLEMLER. ... 1 70 FiiLLER. ... : ... 171
KUMUK nJRK<;:EStNDE KULLANILAN ARAP<;:A VE F ARS<;:A KELiMELERIN DURUMU ... 171
III- s6z DiziMi (SENT AX) ... 175
A) KELiME GRUPLARI ... 175
I)TEKRAR GRUBU (iKiLEMELER) ... 175
Ayru Kelimelerin Tekrarlanmaslyla OIu~an ikilemeler ... 175
E~anlamh KelimeIerden OIu~an ikilemeIer ... 176
Zit Anlamh KelimeIerden OIu~an ikilemeler ... .176
Yakin Anlarnh Kelimelerden OI~an ikilemeler ... 176
Biri Anlarnh Digeri Anlamslz KeIimelerden OIu~arl ikilemelerl77 Her ikisi de Anlamslz Kelimelerden OIu~an ikilemeler ... l77 2) UNLEM GRUBU ... l77 3) EDAT GRUBU ... l77 4) SA Yl GRUBU ... 178
5) UNV AN GRUBU ... I78 6) SIF AT-FllL GRUBU ... 179
7) ZARF-FllL GRUBU ... 179
8) BIRLE$IK FllLLER ... 180
9) isiM TAMLAMASl.. ... 180
BelirtiIi isim Tamlamasl. ... 18 I Belirtisiz isim Tamlamasl. ... 181
10) SIFAT TAMLASI... ... 181
B) COMLE ... 182
a) CUMLENiN OOELERi ... 182
YDKLEM ... 182
OZNE ... 183
NESNE ... 183
Belirli N esne ... 184
Belirsiz N esne ... 184
DOLA YLl TOMLEC; ... 185
ZARF TOMLECi... ... 185
b) COMLENiN TORLERi ... 186
I) YAPI BAKIMINDAN CUMLELER. ... 186
Basit Ciimle ... 186
Birle~ik Ciimle ... 186
Srrah Ciimle ... 187
2) WKLEMiN TDRONE GORE CUMLELER. ... 188
isiro
Ciimlesi ... 188Fiil Ciimlesi ... 188
3) WKLEMiN YERlNE GORE CUMLELER ... 189
Kuralh Cilmle ... 189
Devrik Ciimle ... 189
4) ANLAMINA GORE CUMLELER. ... 190
Olumlu Ciimle ... 190
Olumsuz Ciimle ... 190
Soru Ciimlesi ... 191
SONU<; ... 192
SOZLUK. ... 198
BiBLiYOGRAFY A ... 269
ORiJiNAL MErNiN FOroKopisi... ... 275
ONSOZ
Tez konusu olarak, daha once iizerinde pek az yah~ma yapllml~ olan Kumuk Tiirkyesini se<;tik. Ozellikle bu seyimde ve bu leh<;emizle ilgili metinlerin tedarikinde laymetli hocam Do<;.Dr. Zeki KAYMAZ'm biiyiik katiasl oldu. Tiirkiye'de pek az tanman Kumuk Tiirk<;esinin dil ozelliklerini, metne dayall olarak tespit etmek ve bu leh<;emizin tanmmasma vesile olmak amaclyla bu <;all~maya karar verdik.
Kumuk Tiirk<;esi, cografi konum itibariyle, geyi~ bolgesi olu~turan Kafkasya ile Hazar arasmdadrr. Bu konumu geregi, Giiney-Batl (Oguz) Grubu ile Kuzey-Bat!
(KJp<;ak) Grubu arasmda ge<;i~ ozelligi gostermektedir. Bu ozelligiyle, zengin bir malzemeye sahip olan bu leh<;emizin tez konusu olarak se<;iimesi tercih sebebi oldu.
incelemeye esas aldlglmlz metin1er, S.~. Gadjiyeva tarafmdan yaYlniarmu~
olan 'Kumuklaru Yomaklan ve Habarlan' adh eserdeki hikiiye ve masallardan se<;ilen diiz yazl metin (66 sayfa) ile 1. Nemeth tarafmdan Kumuk ~iir orneklerinden yapJian derlemelerin yer aldlgl 'Proben Der Kumiiklschen Volkschchtung' adh eserden se<;ilen ~iirlerden (45 sayfa) olu~an, toplam 111 sayfallk metindir.
Tezimiz, ba~hca, Giri$, Transkripsiyonlu Metin, Dil Ozellikleri ve S6z1iik boliimlerinden miite~ekkildir.
Giri$ boliimlinde, Kumuklar hakkmda genel bir bilgi verdik.
Metin transkripsiyonunda, metnin orijinalitesine sadlk kalarak Kiril harflerinden Latin harflerine aktanlmaSHu yaptlk. Aynca orijinal metin il:;;
mukayesesinin yapllabilmesi i<;in parantez iylerinde, sayfa ve satJr ba~lannda
numaralandlrma yaptJk.
Dil ozelliklerini, Ses bilgisi, $ekil Bilgisi, S6z Dizimi genel b~hldan altmda ince1edik. Bu bOliimde, Kumuk Tiirk<;esinin dil ozelliklerini gosterirken se<;ilen kelirnelerin anlamlannm Tiirkiye Tiirk<;esindeki kar~lhklanm ve gerekli goriilen yerlerde de metne dayall olarak' Eski Tiirk<;e, diger leh<;eler ve Tiirkiye Tiirk<;esi ile mukayeseli olarak ozellikleri verdik. Bunun i<;in metinden ilgili referanslan parantez i<;inde sunduk. Parantez i<;indeki ilk sayt, metindeki sayfa numaraslm; ikinci saYI ise, satJr numaraSlm belirtmektedir. Aynca metinde tespit edilemeyen hususiyetler ve
omekler iyin de, Doy.Dr. Zeki Kaymaz'm haZJrlaml~ oldugu 'Kumuklar ve Kumuk Tiirkyesi' isimli makaleden istifade ettik. iIgili hususiyetin veya omegin kar~lsma
*
i~areti koyduk. Bunun yam sua Arapya ve Farsyadan geyen kelimeler iyin de ayn bir bOliirn ayarak, bu konu hakkmda Kumuk Tiirkyesindeki hususiyetlere, metne dayall olarak degindik.
Metnin anl~i1abilmesi ve Kumuk Tiirkyesindeki kelime hazinesini ortaya koyabilmek amaclyla, metindeki tiirn ke1imeleri iyine alan (yakla~lk 2000 kelimelik) bir sozlUk hazuladlk. S6zlUk lasmmda da, metindeki kelimelerin takip edilebilmesi iyin, her kelimeye referans verdik. Burada da, parantez iyindeki sayilann ilki, sayfa numaraslID; ikincisi ise, satJr numaraslID ifade etmektedir.
Bibliyografya bOlfuniinde de, bizzat istifade ettigimiz veya daha geni~ bilgi almabilecegine ve sonraki yah~malarda yardlmcl olabilecegine inandlguruz eserleri, yazar soyadma gore alfabetik slrayla verdik.
Bu tez ile, Tiirk Dili ara~tJrmalanna ve dola}'lslyla Tiirk kiiltiiriine az da olsa katkJda bulunabildiysek kendimizi bahtiyar sayacagJ,z. KISlth imkaruar yeryevesinde ve insan olmamlz hasebiyle, yapllan bu yall~mada, en aza indirgenmeye yall~llml~sa
da, bazl hatalarm olmasl muhtemeldir. Bu hatalanmm bagl~lanacaglID iirnit ediyorum. Y apilacak ele~tiri ve hatJrlatmalar, geIecek yall~malarumzda yoI gosterecek ve yall~ma azrnimizi artJracaktlr.
Kendisinden Tiirkoloji dersi alma bahtiyarhgma eri~tigim ve bize bu sahada bir ylglr ayan Prof.Dr. Osman Nedim TUNA'ya sonsuz ~iikranlanml biIdiririm.
Tezirnin seyiminden hazlrlanrnasma kadar geyen siirede, mfunki.in olan her anda, bana zaman ayuarak yol gosteren ve yardlmcl olan daru~man hocam Doy.Dr. Zeki KAYMAZ'a te~ekkiir ederim. Sozliik yah~masmda biiyiik katlalan olan Yrd.Doy.Dr.
ismail DOGAN'a ve yall~marnlm ilerlemesinde bana biiyiik katkJ ve destekleri olan Yrd.Doy.Dr. M. Unal ~AHiN, Dr. Cahit BA~DA~ ve Dr. Muhittin <;ELiK'e
te~ekkiirii bory biliyorum. Aynca, yah~mam siiresince ye~itli vesilelerle emegi geyen tiirn hocalarlma ve arkad~Iarlma sayglJannu sunanm.
Said BEGE<;
MaYls- J 998 MALA TY A
a.g.e.
a.g.m.
AI.
C.
<;:ev.
Der.
E.Tk.
Fr.
h.a.
ist.
k.a.
Kmk.Tk.
MEB.
o.a.
S.
s.
TDK.
TDAY TKAE T.Tk.
y.a.
Yay.
KISAL TMALAR
: Adl geyen eser : Adl geyen maldile : Arapya
: Cilt : <;:eviren : Dergisi : Eski Tfukye : Farsya : Hikaye adl : istanbul : Ki~i adl
: Kumuk Tiirkgesi : Milli Egitim Bakanhgl : Ozel ad
: Say!
: sayfa
: Tfuk Dil Kurumu
: Tiirk Diinyasl Ara~tumalarl YIlh~
: Tfuk Kiiltfuiinii Ara~tIrma Enstitiisii : Tiirkiye Tiirkyesi
: Yer adl : Yay!nlan
+ :
isim tabanlanna gelir.: Fiil tabanlanna geJir.
: Altemans i~areti
iSARETLER
> < : Ok yoniinde geli~meyi gosterir.
*" :
Bulundugu yere gore kelime ba~IDdaki veya kelime sonundaki sesi gosterir.o : Eksizdurumu gosterir.
I : Kok hecesi iinsiiziinii gosterir.
A : a, e C : c, y
D : d,t
G :g,g
I :l,i,u,u,u
K : k, k
Genel OIarak KumukIar
Kumuk Tiirkleri, Daglstan CUmhuriyetinin Kuzey-dogu Kafkasya ile Hazar Denizinin batl klYISI boyunca Azerbaycan Cumhuriyetinin smlrlarmm kuzeye dogru uzanan bolgesinde Hasavyurt, Babaymt, KIZllyurt, Karabudakkent, Kayakent, Kaytak kasaba ve MIgeleriyle Mahay-kale, izberba~, Buynaksk ve Derbent ~ehirlerinde ya~arnaktadrrlar. I
Eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi'nde 1989 Yllmda yapllan resffii ntifus saymuna gore, Kumuklann saYISI 282.178 olarak verilffii~tir.z Ancak ~u anki
tahmini rakarn 400.000 civanndadrr. Burada ya~ayanlann dl~mda, dagmlk halde Kafkasya bolgesinde ve diger baglffislz Tiirk devletlerinde ya~ayan KUffiUk Tiirklerinin saYISI 100.000 civanndadlr.3
Kumuklann tarihleri hakkmda kesin bilgi bulurunarnaktadlr. Aneak bazl kaynaklara gore, Kumuklar, VII. asudan. itibaren Hazar Devletinin snurlan igerisine
ahnml~ ve Oguz-K1P9ak Tiirk boylanrun bu sabadaki kayna~masl neticesinde bir Tiirk urngu olarak te~ekkiil etmi~lerdir. Bu suretle Kumuk Tiirk urngu, Mogol istilasmdan once, bilhassa Oguz ve Klpqak gibi kudretli iki Tiirk halk!::m karmasmdan tiiremi~tir. Ya~aYI~ tarzl ve bugiinkii aile yaplslyla, konu~tuklan kendi
~ive veyabut aglzlarl, mill! kiiltiirleri bu geli~ffieyi kat'iyetle belirtmektedir.4 Rus istilasma kadar Kumuklar, '$ahmalhk' (veya $abmal) sistemine bagh miistakil ve
I Mirza, Bala, Kumuklar maddesi, islam Ansiklopedisi, MEB. Yay., C.6, is!. 1988, s.986-987.
'Nadir, Devle!, Dogujtan GiinilmGze Bilyilk islam Tarihi, <;:ag Yay., Ek Cill, is!. 1993, s.285
3 Nadir, Devlet, a.g.m., 5.309, 326, 356.
4 Ahmet, Caferoglu, TUrk Kavimleri, TKAE , Ankara 1983,5.51.
Bir grup Kumuk, 1861 Yllmda Rus basklSlndan kaymak iyin Temirhan~ura
yakmlannda bulunan Borgan Yurt'taki memleketlerini terk ederek, Samsun yoluyla Tokat'a gelmi~lerdir. Yine bundan sonraki iiy Yllda da bu gOy devam etmi~tir. Halen Tiirkiye'de Tokat, Sivas, <;:anakkale, istanbul ve Yalova'da ya~adlklan tespit edilrni~tir.6
KumukAdl
1.<um~ admm, 1.<umll}, I).urmb, I).umul}, Gum*, Gumu!l ~ekilleri de mevcuttur.7 Ka~garh Mahmud Divan ii Lilgati't-Tiirk'te 'Kumuk' admdan 'Bir zaman yanmda bulundugum beylerden birinin adl' ~eklinde bahsetmektedir. (1, 383.26)
Kumuk am ile ilgili degi~ik dii~iincele r vardrr:
W. Barthold, bolgedeki Tiirklerin Kumuk adllli, daglardan ovalara inen ve siyasl sebepler ile bir Jasml aynhp Tiirklere karl~an ve Tiirkle~en KazJ-Kumuklann yapdlgl Kumuk kasabasmdan aldlklanm iddia etmi~tir. 8
A. Vambery'ye gore kelirne, 'Jamlldamak, deprenmek' anlarmndadrr ve 'Ja-' fiilinden tiiremi~tir.9
Bekir <;:obanzade, kelimenin 'l.mma' ve 'l<ama' kokiinden '-ai}' ve '-ul{
ekleriyle '1.<ama\<' ve '1.<umul<' ~eklinde tiiretilmi~ oldugunu ve 'I).amah' anlaml
5 Ahmet, Cafero~lu, a.g.e., 5.51.
TUrk Dili ve Edebiyatl Ansiklopedisi, Kumuklar maddesi, Dergiih Yay., C.5, is!. 1982, s.440.
6 Peter Alfrod, Andrews, (i;:ev. Mustafa Kilpil~oglu) Tllrkiye'de Etnik Gruplar, Ant Yay., ist 1992, 5.124 - 125
7 Mirza, Bala, a.g.m., s.986.
, Mirza, Bala, a.g.m., 5.986.
9 Ahmet, Caferoglu, a.g.e., 5.53.
~Idlgml ortaya atmaktadIr. C;:obanzade, 'Karnak' ve 'Kumuk' kelimeleriyle birlih.'1e 'Kuman, Kuban, Kaman' kar~lla~tmlmasmm miimklin olabilecegini de kabul eder.lo
V. Hatiboglu ise, Kumuk' admm 'Kuz-muk' ~eklinde dii~iiniilebilecegini
belirtir. II
Zeki Kaymaz da ~oyle izah etmektedir: 'Kuman' kelimesinin 'solgunumsu, renksiz, Sanmsl' anlaml vardtr. Bu kavim iyin kullarulan 'Polovets' kelimesi de, ayru anlamdadlr. Kelime, 'kub' ile ilgilidir. '+an' ise, bugiin kiiyiiltme ekidir. Tiirkrye'de '+an' yarunda, yine bu ekle kullarulan kelime koklerine gelen '+ak' eki vardtr.
Kumuk isrninde de boyle bir yapl goriilebilir: J5:.ub+an :> ~an ve ~um* > ~unll~
>~um~ 12
Dil ve Edebiyat
Kumuk Tiirkryesi, Kuzey Kafkasya kabilelerinin (C;:eryenlerin, Avarlann ve diger Kafkas kavimlerinin) 1918'deki milli kurultaylarmda aldlklan bir kararla Kuzey Kafkasya iryin 'Linguajrancad3 ozelligi kazanml~tlf.14
Kumuklar, 1927 Ylhna kadar diger Tiirk Boylan gibi Arap Alfabesi, 1927- 1938 yilian arasmda Latin Alfabesi kullarrml~lardtr. 1938'den itibaren de, Kiril Alfabesi kullanmaya ba~laml~lardtr.15
Kumuk Tiirkryesinin tasnifinde degi~ik gorii~ler mevcuttur:
"Ramstedt'e gore, Batl grubu (tag> taw, d > y) iryerisinde yer ahr. (1917)
10 Mirza, Bala, a.g.m., s.986.
II Vecihe, Hatiboglu, Turk Tarihinin Ba,langlcl, Tlirkoloji Der., C.VIII, Ankara 1979, s.51.
12 Zeki, Kaymaz, 'Kumuklar ve Kumuk Ttirkc;esi', 1. Milli Kafkasya Sempozyumu ve A,I1dar $oleni, Kars 25-31 Ekim 1995. (Aynca Bkz: Yeni Tiirkiye Der., S. 16, Ankara 1997, s. 2067-2071.)
13 YerytizUntin belli bir bolgesinde tiirlti diller konu,an oymaklar veya milletler arasmda anla,ma araCl olarak kullam1an dildir.
14 Johannes, Benzing, 'Das Kumilkische', Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden 1959, s.391- 406 (<;:ev. ilhan <;:eneli, 'Kumuk Ttirkc;esi')
15 Zeki, Kaymaz. a.g.m.
Samoyloviy'e gore, Taw grubu (Klpyak-KuzeybatJ) iyerisinde yer alII. (1922) Rasanen'e gore, Kuzey-bah grubu is:erisinde yer alIT. (1949)
Baskakov'a gore, K.Jpyak grubunun 2. AIt grubu olan Klpyak-Oguz (Uz- Polovets) alt grubu is:erisinde yer ahI. (1952)
Arat'a gore, Tiirk ~[ve gruplan iyerisinde, dil hususiyetlerine gore ill. Taw- grubu: ~irnal'de yer alII. (1953)
Benzing' e gore, BatJ grubu (K.Jpyak-Kurnan dilleri) iyerisinde yer alIT. (1959) Menges'e gore, Kuzey-batl veya K.Jpyak grubu: IV. Karadeniz-Hazar Denizi Dilleri iyerisinde yer alIT. (1959)
Poppe'ye gore, ill. K.Jpyak grubu iyerisinde yer alII. (1965)
Talat Tekin'e gore, Ortak Tlirkye 101 ve I~I seslerinin dururnu ols:ut almarak, X.Tawh veya KIpyak grubu, 3. ko~- alt grubu ve aynca ko~- grubu da fbi fonerninin durumuna gore, 2. ber- alt boliirnii is:erisinde yer alII. (1989)
Aynca, Bekir <;obanzade'de de Kurnuk Tiirks:esini, Osmanh Tiirkyesi ile Kazak Tiirkyesi arasmda bir yere koyar.
Yipe Samoyloviy de yaptIgI tasnif denemesinde Kumuks:anm, cografi durum ve yakm miinasebeti dolaYlSlyla Azerice'ye yakm olmasma dikkat s:eker.,,16
Gers:ekten de Kurnuk Tiirks:esi, gramer kIsmmdaki tespitlerde gorlilecegi iizere, Giiney-Batl (Oguz) Grubu ile Kuzey-Ball (K.Jpyak) Grubu arasmda ge9i~
ozelligi.gostermektedir.
Kurnuk Tiirkyesi iiy ana agza aynlmaktadIT: 17
1. Hasavyurt (Kuzey) AgZI: Mahaykale civarmdaki Yahsay, Endrey ve Kostek koylerinin bulundugu bOlgeyi is:ine alII. Bu aglz, bugiinkii yazl dilinin temelini te~kil
etmektediI.
2. Buynak (Orta) AgZI: Buynak (eski adI: Temirhan-~ura) ~ehrinde ve bu
~ehrin civarlarmdaki koylerde konu~uluI. Hasavyurt(Kuzey) Agzmdan fark! yok azdlI.
\6 Zeki, Kaymaz, a.g.m.
11 Johannes, Benzing, a.g.m.
3. Haydak (Giiney) AgZl: Derbent bolgesinde konu~ulmaktadlf. Kumuk edebi diline en uzak olan aglzdlr.
Kumuk Tfukyesi ar~tlrmasHun, iki awhk bir tarihi vardu. Vaktiyle J. Klaproth (1814), Salemann (1871), Osmanzade (1870) gibi bilginlerin dikkatini yekmi~ ve bu hususta, tarihf deger ~lyan bir Ylgm malzeme toplanrm~tu.18
Rusya dl~mdaki Tfukologlann haberdar olduklan metinleri, J. Nemeth'e boryluyuz. Aynca, Kumuk Tiirkyesini sistematik olarak ilk defa ar~tuan, N.K.
Dmitriev'dir. Onun dil kaynagt da, Alaii'd-din Satlbalov'dur. Bunun dl~mda Kurnuk Tiirkyesi gramer kitaplan M.K. Sadullajuf (Mahaykale 1931) ve Baturmurzaev tarafmdan yaYlnlanml~tu.19
Kurnuklarm bugiinkii anlaYl~lmlz1a, klasik bir edebiyatlan olmaml~tu. Buna mukabil oldukya zengin bir halk edebiyatlan mevcuttur. <;:e~itli nevilere aynlan bu edebiyatm kurucusu, XIX. yiizytl ortalanna dogru y~arm~ olan ir9i (Y 1r91) Kazak'tlr(dogumu 1830). Eserlerinde, milli Kumuk mazisini ve istikliil devrini terenniim etrnesiyle biiyiik bir iine kavu~mu~tur. A~agl yukan aynl tarihlerde, ~air ve etnograf olan Manay Alibeyli ile 1883 Ylllarmda Petersburg'da ilk Nogay ve Kurnuk
$arkllan orneklerini yaYlnlayan Magomet Efendi Osmanzade (Muhammed Osmanov) faaliyettedirler.20
Yine bu donemlerde, misyonerlerle ili~ki kuran Mirza Kazlm Bek, Hristiyanhgl kabul ederek, 'Deliiilii'l-vafiye' isimli Hristiyanllgl destekleyen bir
IS Ahmet, Caferoglu, a.g.e., s.53.
19 Johannes, Benzing, a.g.m.
20 Ahmet, Caferoglu, a.g.e., 5.52.
Mirza, Bala, a.g.m., s.989.
TUrk Dili ve Edebiyatt Ansiklopedisi, 'Kumuklar' maddesi, Dergiih Yay., C. 5 is!. 1982, s. 440.
Hasan, Eren, 'Kumuk Edebiyatl' maddesi, TUrk Ansiklopedisi, MEB. Yay., C. 22, Ankara 1975, s.
348.
risale kaleme alrm~tlr(l822). Aynca, XX. yUzylhn ba~lannda Muhammed Mirza Magrayof, Temirhan-$ura'da (bugiinkii Buynaksk) tican bir basill1evi kurarak, Daglstan medreselerinde okutulan Arapya kitaplan bast!. Bu baslmevinde aynca, Ebu SufYan adh bir yazann kiiyiik kitaplan ve ~iirleri ile Ziilkarneyn adh bir ~airin ~iirleri
de basllrm~tu. 1912 Yllmda Ebu SufYan, Kumukya bir ~iir dergisi YlkarmI~tu. Burada Ziilkarneyn adh ~airin de bir ~iiri yer a1ml~tIr.
Kumuk Tiirklerinin 9agd~ hayatlanm konu alan ilk hikayeler, Nohay Batmnurzayof (1860-1919) tarafmdan yazllrm~tlr. 'Zavalh Habitat'(I905) ve 'Bedbaht Canbike'(1907) isimli eserlerinde DagIstanh kadmlarm yektikleri aCllan dile getirmi~tir. Yazann bunlann dl~mda, Rus-Japon Sava~l ile Rus-Daglstan ili~kilerini konu alan siyasi mak§.leleri ve ~iirleri de vardu. $ubat 1917 thtilalinden sonra, Nohay Batmnurzayofve oglu Zeynii'I-Abid(1897-1919) 'TaTJ C;ulpan' ($afak YIidlZl) adh bir edebiyat demegi ve bu ismi ta~lyan bir dergi 9Ikanru~lardu(Agustos
1917). Dergide edebi dil olarak Hasavyurt AgZl kullarulml~tu. Bu dergide Temirbulat Baybulatoglu (1880-1919) da, yazl ve ~iirlerini yaymlatml~tIr. Baybulatoglu, dergide tarih! oyunlar da ne~retmi~tir. Bu oyunlarda, $eyh $arnil, Hacl Murat, Oazi Molla gibi Daglstan milli kaluarnanJannm hayatlarllli konu a1ml~lIr. 1926'da eserlerinin tarnarnl Mahaykale'de yaymlar!ll11~tlr.
Ullubey Boynakski(l890-l919) de, 'TaTJ C;ulpan' yazarlanndandlr.
thtilalden sonra yeti~en en tanmml~ Kumuk ~airlerinden biri, Abdullah Muhammedov'dur(1869-1937). $iirlerinde komiinizm propagandasl yapan ~airin, 'Padi~ahlar ve Beyler Ne YaptIlar'(Maha9kale 1921), 'Diinya Sava~l ve inkIlap'(1922), 'Daglstan'(1936) isimli ~iir kitaplarl vardu. $aire, ideolojik kimliginden dola)'l, Sovyet hiikiimetince 'Daglstan Halk $airi' unvaru verilmi~tir.
'Molla Nasreddin'in Sefer Yolda~I'(I928), 'Beyler ve Adetler' ve '09 $eyh' adh eserleriyle hiciv yonu aglr basan eserler veren Yusuf Oereyev de, Kumuk Edebiyatmm tarulliTIl~ yazarlarmdan olup, bunun iizerinde Azerbaycanh Sabir'in tesiri olmu~tur.
Bir diger Kumuk edebiyatylSl da, Alimpa~a Salavvatoglu' dur(l90 1-1943).
Tiyatro oyunlarl, 90cuk kitaplarl ve ~iirleriyle tanlmnl~tlr.
Bunlardan ba~ka, 'Genc,:lerin Edebiyatl'(l928) adh ~iir dergisini c,:lkaran, Abdulvahab Siileymanoglu ve A. Be~irov gibi ~airler de yeti~mi~tir.
Siileymanoglu'nun ~iirleri, 'Ylrlar ve Poemalar' adl altmda
yaymlanml~tIr(Mahac,:kale 1948).
Kadm ~airlerden inyU Gadieva'dan da bahsetinek gerekmektedir.21
Aynca, $eyit HanIm Ali§eva da son diinem kadm §airlerdendir. Ali§eva'run Kumuk Tiirkc,:esi ile yazllffil§ altl ~iir kitabl vardrr.22
Tezimizde halk hikaye ve §iir orneklerinden derleruni§ olan hikaye ve §iirler malzeme olarak kulianIlml§trr. Bunlar, Kumuk Tiirklerinin zengin ve edebi kiiltiiriinii ortaya koymalan aylsmdan iinemlidir.
21 TUrk Dili ye Edebiyall Ansiklopedisi, 'Kumuklar' maddesi, Dergah Yay., C.5, ist.l982, s.440-441.
Hasan, Eren, a.g.e., s.348-349.
22 Eral, Ozttirk, 'Kumuk $air $eyit Hamm Ali,eYa ye Yolda Ylr', TUrk DUnyasl Der., TDK., S. I, Ankara 1996, s. 85-89.
....
....
VI/Ito
r .. gM"
Ani.~
I.,p, .
III .
KALMUXYA ,
"
.
'&. ~
; Nov.VI Kaz.
,
..
".
".
Mo
\ ~
TRANSKRipsiYONLU METiN
(S.l) (1) (2)
KUMUKLANI YOMAKLARI VA
. ' ,
-!.1ABARLARI HAKJNDA BiR NE<;E SOZ
(3) Kurnuk halklm s6z yaratlvyuluk haznasmda yomaklar bel-( 4)gili yerni . • • v • - ..
tuta. Revolutsiyadan aldagl folklomu ozge asar-(5)larl Ylmik, yoma~lar da 9al~m ya~av halm, rnilli oasiya-(6)tm, fikrularm, umutlann, zulmuyulaga kar~l yUrUtgen yabu-(7)~uvlann va olardan list boluvga teren inanuvun suratlay. (8) I$.urn4 yomal;<larda va habarlarda igitlik bulan osalhk, !coy-(9)Ya\d~ bulan lpzbaylI!c,
<;omarthk bulan ~lzganylI~, (10) yah bulan yahslZh!c, namus bulan namussuzluf va ozge yaml (II) va yarnan hallar bir-birine ... . 'kar~l salIna. igitlik, koS;S;ak-(12)hk, .
.
~s;omarthf, yah, namus daim m~la, osalh~ I?zbay-(13)h~, l?zganyhl)., namarth~,
erins;eklik va ))al~ u~atmay-(l4)gay ozge pasiyatlar s6gu.le: YarlI, tek ~OyS;*, namuslu, zah-(15)matyl pal~m yagm tutup i~ g6regen erenler va !catmlar ~-(l6)mu!c
yoma1clarda va ))abarlarda har zaman list bola, narnartlar, (17) !:a*m lp.ynaygan taypalar, ozIer nes;ak1 gUylu yada bay (18) busalar da, tup bolalar.
(19) Ma'na yakdan kurnuk yomaklar va habarlar tillhi-tilllu.
. . . .
..,(20) Kumul5: halk kucurlu, teren ma'nah yomaklam va habar-(21 )Iam
. ... " " "
yaratgan. Bal~ yomaflarlm k6plerinde bahr, nart adam-(22)lardan ~ayn, atlar, Yllanlar, tilllu-tilllu hayvanlar, ku~-(23)lar,
.
devler, acdahalar ortakylhk ete. Bir-bir. .
yom~larda (24) yJlanlar isbaYl ulanlaga, l).u~lar, baj<.alar, mi~ikler busa (25) hayvan ariv klzlaga aylamp kala. • • ~o yakdan "Yllan han-(26)m", "AmanatIu" , "Thrahimni" • v yomaklan va ba~ga yomaklar (27) misalga geltirilmege yaray. "Yllan han" degen
" ~
yoma~da Yllan (28) bir sabanyml ba~ma{pna girip yata, ylfmay incitip sabanS;l-(S. 2) (1)m ~lzm oZUne berme bors;lu ete. Ataslm purmanmdan yl~-(2)may Yllanga barma razi bolgan Ipz alas;~da pusup toJ.<tay, (3) Bir zamandan alaYllp.u bir te~iginden
sozulup, Yllan S;lglp (4) gele. J>lZ birden-bir pusa, yu.regi yarllmaga az ~ala. Birden (5) yIlan kebin yes;ip surat yimik ariv ulan bolup ~ala, Bulanl (6) alaylgl da bir ariv liyge aylanlp kala.
(7) "AmanatIu" yomagmda " ... J>ara ~u~ gelip, ~~ kebinden (8) ylglp, gUn yimik klz bolup, Enemni yagma girgen" dep aytJla. (9)
.
Ku~lar,.
atlar Yllanlar va ozge canlar yom? igitlerine (10) OZ muratlanna etInege k6mek eteler. Atlar, ~u~lar olamar~a-(ll )sma mindirip g6zun yumup aygmyaga bir iilkeden bir iilkege (12) eltip sala, can aylrmas yolda~ bola, yom~lardaip hayran (13) !uyallar adamlaru ya~avunda
bolagan har tlirlu zatlaga bay-(14)lavlu bolup tuva. Yom~laru igitleri birden - eki, tmyhk bulan (1S) ust bolup ~almaylar. fjal~ 5z batlrlann ~lymh yollardan (16) tergep 5tgere, olam pahmusun, igitligin, yldamhhgm smay (17) va insanlaga paydah i~leri
Uyun olaga bar~alla bere. Olay (18) yom~lam ullu tarbiyalav ahamiyatl bar.
(19) ''Nartlam !:abarlan" degen yom~ar da acaYiP ~ucurlu. (20) l5'-um4
yom~arda esgerilegen nartlar tlizlUk gertilik Uyun (21) yabu~uv yurutegen batrr
~avum. K6bUsu halda olar adamlam (22) yagm tutup devlege, acdahalaga va 5zge zulmUyU ~ara gUylege (23) ~ar~l yabu~uv ylirUte. Y om~arda nartlar tam~a biyik
~ala-(24)larda yada adath halda bal~ ya~aygan iiyler yimik uylerde (2S) ya~ay, havyul~, ma1yill~ bulan ma~gul bola. Tek olam (26) toprajdan hal~ y~aygan yerden biraz aride bolup, adamlar (27) bek ullu hacath !rullugu bolmasa ~o yerlege Yl~ay.
l5'-u-(28)m~ yom~arda nartlar, k6bUsu geziklerde \ar~ ~ard~ (29) bola, olar birge,
i~lep, ~~ !(Ula~h ~azanda bi~gen (30) a~m da birye a~ap ya~aylar. Nartlam
ya~avunda ~umuJ<. (31) val~ bmngl ya~avu suratlana demege yaray.
(32) ~um~ val~ avuz yaratlvyulugu ya~av halm suratlay-(33)gan kulkulu va samar~avlu yom~ar bulanda bay. ~o yom~-(34)larda adamlaru tU.rt~UVU,
~h~ga, edepge baylavlu basiyat-(3S)lan bek tiziv kelpetlene. Bu b61Ukge girgen yomajdardan birleri (36) camiyatm, ahlunu: er-~atmm, ata-ananl, ana-balanl, ~)'7.
(37) ~arda~-ulanJ:.arda~m, gelin-~aymm arah~arm slpatlay (38) ("Oelin va ~aylJ1 kiz"
, "Eki ~arda~" , "Mihrasultan" , "AmaHS. 3)(1 )<;:1 ~atm" va ba~galan). Olardan birleri y~avda yolugagan (2) kemyilikleni, h~llga bo~ adamlaru kulkulu halda g6rse-(3)tip, yeber s6zler bulan iri~hat ete. Ya~avnu kemyiliklerin g6rse-(4)tegen
,
yom~lanl arasmda tellsizlikge, haljau ~lynaygan (S) biylege, baylaga, mollaga,
~adilege va olaga o~ayganlaga (6) ~ar~l yabu~uvnu g6rsetegen yom~ar ill g6rmekli erni tuta. (7) tIal~ yomajdarmda zulmu etegenler, l}lyanatyl adamlar, 5zleni (8) bayligma da ~aramayh ya~avda \}al~ga er~i g6runegen (9) yaravsuz i~leni etegenligi sayah g6zler-g6llulden tu~eler. Bula-(lO)m zahmatyl I:ial~ turlu-turlu y~dan slpatlay, etegen yolsuz (11) i~lerin araga sala va artda da ~attl kuyde cazalay. Misal (12) Uyun:
"Yarh er-l5atlll" "Atdan tay tuvdurgan ~adiler" , "Biy (13) Masevkeni de, yarh Masevkeni de gabarJ" va ba~galan ~olay (14) yoma!dardan. "Yarh er-~atmm"
yomaglllda !}asap91 da, tirmen-(15)9i de, tUken9i de, moll a da yarh ulanm ~atmllla namartlJ~ (16) etme suygende, er-~atm oyla~lp bek ustah~ bulan olam (I 7) ~al)au
aldlllda kUlkwu bir halga sala.
(18) Aldamp, ~or~up be~ikde yatgan mollam iistlin a91p er bir (19) zat da bilmeygen bolup:
(20) - BiT], men gelgingege bizin ya~lblz da bolganml? Ulanml, (21)
~? -dey. SOT] munu mlYlldarm ylihlp kelpete bulan ti~-(22)lerin 91gara. ".!):atm!
yagari bizin ya~ ne uzun zatdlr; gi~i (23) gorse neder? Gel biz munu butlann J.asga eteyik" dep eri mol-(24)larn butlarllla bWg1ll salaganda molla al<mP va be~igi
(25)nesi bulan avlarnp gete. "Biy Mosevkeni de yarh Mosevkeni de (26) haban"
~
.!J.al\all nasipsizlikge, tlizslizlUkge, klass du~manlaga (27) ~ar~l yabu~uvun suratlaygan
yo~ardan birisi.
(28) Sotsialruy mas'alalarn, klass yabu~uvnu suratlaygan ozge (29) habarlarda yimik, bu gabarda da \rum~ tuzde biyler, topr~, (30) mal-mulk essileri beregen . ~lsaslar, zulmunu tublinde yanI'Il-(3 I )gan zalunatl'l gall5 olaga ~ar~l yUrUtgen yabu~uvlar slpat-(32)I~a. Ozlerden alagan yasa!<nl Ylidan-yllga artduagan ullu (33)
topr~ essi. Mosevkege ~ar~l saban91lar birigip yabu~uv ylirU-(34)te, Mosevke elegen
topr~laru 91ganp ala va bz paydasma (35) i~lete.
$0
i~de Mosevke degen yarh ulanhal~ga yolb~yl-(36)h~ ete. Bulay habarlanl tarbiyalav ya~dan da va gallpu ta- (37)rihin iiyrenip ya~dan da ullu ahamiyatJ bar.
(S. 4) (1) ~um~ yomaklarda katllllanl hah da bek yah~l suratla-(2)na. tIalk 6z yaratlvyulugunda namuslu, h~llh, i~ bilegen (3) igit, lJal\<m yaglll tutagan tuzlUk uyun yabu~agan, anasma (4) hurmet bulan ~araygan va ~olay ba~ga yap~l \Gh\<lan (5) bulaT] 1 ~atlll-\<lznl m~ay. J:Cum~lam yaratuvyulu~ (6) J:.!aznaslllda hayvanlam,
~u~lanl va har turlu ullu-giyyi can-(7)caruvarm h~mda habarlaygan yom~lar da az tugUl. Bu-(8)laru \<lhk, edep, nasihat, oy beriv y~lardan da ahamiyall (9) kop ullu.
(10) Klsgaya aytganda, l5.umul,<lam galk yom~armdan k6p-(l1 )leri fJaI\<m tfuhi-!,jrlu ~atlavlarm za):matnl ttizluknu (12) igitlikni, doslu!<nu, vatanru yaldavnu ruhunda tarbiyalay.
(13) Kumuk yornaklar forma yakdan da bek tilllu-tfulu. Olam (14) arasmda bir neye s6zden l5.ma~gan, aytlvlar, yeyilegen yornal5.-(l5)lar, rnasalalar yirnik ullu, bir ne<;e b6lUklerden l5.ura~agan-(I 6)lan da k6p bar (rnasala Miti~ni yornagl). Yoma\dar ayn-ayn (17) devfulerde yaratJlgan. Olam birleri k6p bInT]! zarnanlar-(18)dagl
ya~avnu suratlay va iitgen deVlirnu iyinde glyh ah~m-(19)gan (hayvanlam, nartlam, devleni h~nda ~abarlaygan (20) yomaklar va ~. b.) Birlerin busa, hal~ 6z ya~avuna
baylavlu (21) etin ge<;ge taba yaratgan.
(22) ~umul5. hal~, yorn~am bizin sobet devfude de yarata. Eger (23) revohhsiyadan aldagl yornaldarda zahmatyl )}~ yegegen azap-(24)lam h~da aytlla edi bula, sobet devfunu yorn~annda (25) nasipli, ~at, l5.uvan<;h ya~avnu haJ.<mda aytlla. J>.umu\' yurt-(26)larda yomaJ.<m bek ~ucurlu aytagan yolda~lar k6p. ~o yaJ.<dan
"
(27) gal~ gabar<;l~l, ~air, Ayab Akavovnu ah bUtUn respublikaga (28) belgili. Ayab
~avov yomal5. yaratlVda pahmulu yU neyik de dill (29) edi, 01 ~o kuyde tilni yeber ustasl va tiziv ~abar<;lsl da dill (30) edi. Ayavnu gabarJarl, yom~an "Yorna~Jar va habarlar" ,
.. "V<;
(31). . .
kurda~", "Takah baka va g6rgillylln", "Nart" degen atlar (32) sahmp ayn kitaplar bolup <;lgar!lgan. Tek onu basrnadan (33) ylkrnagan yomaJ.<lan hali dek6p bar.(34) J>.umuf l.!al~ yorna~larml basrnadan ylglVU iitgen 19-(35)nyu asrunu ekinyi yartJsmda ba~langan. Gren, Lopatinskiy va (36) Kavkazm uyrenegen ~olay
ozge alirnler de l5.um~ yorn~am (37) CIYIV bulan rna~gul bolganlar. Tek olanl bu hakda clygan (38) rnateriallanndan az zat turlu ese basrnadan Ylkrnagan. ~u-(S. 5) (I )mu~ gall5.n1 bu yaratJvyulu~ gaznasma ilrnu Yal5.dan berilegen (2) tergevnu iT]
ba~lap Daglstanru tillerin, etnografiyasm uy-(3)renegen pus alirnler bal5.dlrgan. Ba~lap
rusyaga g6yurulup (4) yl\<gan ~umuk yornal5.lanl, sannlanl, aytlvlam va ~olar (5) Ylgargan. 1879-nyu yilda P.A. Golovinskiy "Terskoy oblastm (6) hakmdagl ma'lurnatlanl clYlrnl" degen kitapda "J>.urnu~-(7)Jar, olanl oyunlarl, Ylrlarl va adatlarl" dep bir b6lUk Ylgar-(8)gan. K6stek ~kolanl uyiteni M. Afanasev 1893-nyu
Yllda "Kav-(9)kazdagl yerleni va Vall.<lam gorsetegen materiallam C1Ylml" (10) degen kitapda ~umu~ sannlaru yerle~dirgen. ~o kitapda ~u-( 11 )m~ya yazllgaru da va olaru rusyaga g09UrUIgeni de bar. (12) N. N. Semenovnu 1895-n9i Yllda 91gargan "Temir-
l<.azl~ gUn-(13)tuvu~ Kavkazm yerli val~lan" degen kitabmda da ~um~ (14) b~
yaratlv9ulugundan almgan misallar bar. (15) 1909-n9u Yllda "Etnografiya obozreniyasl" degen jurnalru 2-3 (16) nomerlerinde yagsay!J Adll ~em~edinov yazlp,
"Kumuklaru (17) habarlan va aytJvlan" degen b6IUk Ylkgan.
. ' v
(18) Ullu Oktyabr sotsialist revolutsiyadan so'l] kumuk soz yara- (l9)tJv9u1ugunu asarlann clylvga tiyi~li tergev berilmege b~-(20)landJ.. Belgili
~um~ yazlv9ular A1imp~a Salavatov, A. B. Su-(21)leymatov, A. A~ay va ozge
yolda~lar I.<um~ folklornu (22) C1Y1V bulan ma~gul bold!. Bular Clygim folklor asarlaru (23) bir
l,cadan
1939-n9u Yllda "<';eyekler" degen adabiyat almanalJda (24) 91kd!. 1954-nyu YIlda "Dosl~" almanatuu 3-n9u nomerinde (25) A. AtJ.<ay clyganyom~lardan bir negeleri 9ikgan. Tek ha-(26)lige yerli ~~ yomal,<lam ayn clynlli
9~agan. (27) 1954-1958-n9i Yillarda H. Kapieva clygan, rus tilge g69Urgen (28) va tizgen "Daglstan ~al~larlm yomal,<larlm" C1YImma da (29) ~um~ yomal,<lardan 8 rugW'salmmagan.
(30)Bu clYImga k6busu halda SSSR-ni !lmular Akademiyaslm (31) Daglstan filiahm istoriya, til va adabiyat institutunu ~ol (32) yazlV fondundagl aly~da basmadan ylkmagan yomal,<lar va (33) 91~ganlanndan da bir negeleri ~o~ulgan.
Yomal,<lanl bir (34) b6lugun busa bu clYlmm ~urgan yolda~lardan birini ~lbla (35) y~da ya~aygan i5.umul,<lardan (IJaylal,<, ~ayage'l] rayonlardan) (36) C1YIP yazgan.
(37) Clyunga ~umul,<lanl revolutsiyadan aldagl yomal,<larl (38) girgen.
(S. 6) (I) Ohuv9ularlblz kitapm kemyiliklerin gorsetse va ozier e~i-(2)tegen,
bilegen esgi va ya'l]l yomaklanl yazlp yiberse, gelecekde (3) kumuk halkm avuz
. . .".
yaratJv9ulugunu bay !:aznasma ya'l]l asar-(4)lar clyma!.< va liyrenmek u9un yfuUlegen asil i~ge paydah (5) ~o~um etgen bo lacaI,<lar.
(6) S. Gadjiyeva, G. Musahanova.
,
. .
" . , ~(S.7) (I) BORUNU DE, TULKUNI DE INGE (2) SALGAN PORSUJ5:
(3) Bir born de, tlilku de uq ~alaq da etip saparga qlglp (4) yfuUyler. Born ayta:
(5) - Etmek bulan !l9amaga et de bolgan busa yl y~~1 edi! - (6) dep.
(7) - Etse bolur davalar, -dey TulkU. - ~1Z11 yanu ba~mda-(8)ip inde y!l9aygan porsu\mu aldatJp allP getsek, bolup tugw-(9)mu et!
(10) Bular porsujrnu inine yeti~e va tlilku i?qrra:
(11) - Va, Porsuk! <;Jl,<sana, yarm6kege baraman. Y old!l9h~ga (12) seni de allP getmege suyemen, saga dep hazir etgen azlgrrn da (13) bar, -dep.
(14) Ay bolup turagan porsuk, azlkru habarm
. . "
e~itip, klrga (15) qlga. BorUnu.
birden gornp ~aymaga da bolmay bular bulan (16) getip ~ala. TulkU turup yfuUy
"Born porsujrnu a~asa a~ap da (17) ~oyac~, men gantav ~almaYlm" -dep oylay.
(18) Bara turup bular bir mezgilge yeti~ip, !l9amaga tol,<.taylar. (19) TulkU ylglp bulay ayta:
(S. 8) (1) - Biz tlUylangan adamlar yimik bolup har kim QZ ~ala-(2)qlblZIll
aldlblzga da sahp !l9amaYlk, kim supu busa ~ol (3) ~alaylaru birisin a~ar, ekevlin clylp l,<.oyarblz -dey.
(4) "Y ah~I" -dep bular razi bola. Tulh:u soray:
•
(5) - Born akam, iqgi iyemisen? -dep.
(6)- bmurUn1de men iqgen zat tugul -dey boru.
(7) Tulku ayta:
(8) - iygi yi neqik de iqmegenmen, tariden boza ete dep e~itip (9) tari qa<ygan tarlavdan da otmegenmen -dep.
(10) Bu zamanda porsuJ.c pI~gmp-pI~gITIP ari ylglp gete. (11) TulkU soray:
(12) - PorsuJ.c, ~ayda barasan? -dep.
(13) PorsuJ.c:
(14) -~ayda baraYlm, iqgini I~mn etegen yerde maga tur-(15)maga yaramay, Alihaciden ~ullu~ alganman -dey.
(16) AI, munda porsu~ bir ~alaqm a~ay.
(17) Bular eki de ~alayru ahp yUrup yibereler. Tu~ bolup a~a-(18)maga to~aylar. Munda tillku ylglp ayta:
(19) - Hali agal~lp ~araYl!).. Kim ullu busa ~alayru (20) birisin ~o a~ar, birisin ClYlP l;<oyarblz -dep.
(21) Bular razi bolup, tillku soray:
(22) - Boru*am, Alibekhaci Yl!).gan zamanru bilemisen? - (23) dep.
(24) - Bilmeymen -dey boru.
(25) - Busa sen y~san -dey tillku. -Men Alibekhacini zama-(26)runda ~atm
da algan, davga baragan ulan edim.
(27) Porsu!). abiy-abiy -dep Yllap yibere.
(28) TulkU soray:
(29) - Ne Yllaysan -dep.
(30) - Ne YllaYlm -dey pors~ -Alibekhacini zamanmda (31) ~atm algan eki ulanlm davda olgen edi, hali sen ~ulay (32) aytganda ~olar esime tu~up Yllayman.
(33) Munda bir !).alayru pors~ a~ay. Bular !).arap !).alalar. (34) Amma boru ayuvlanmaga b~lay, busa da tlilku:
(35) - Algasama yaYlvdagl !).ayda barac* -dep onu to!).ta-(36)tlP !).oya. Bular
!).algan !).alayru da allP yUrUy. A~~am bohp (37) a~amaga toktaylar.
(S. 9) (J) - I):.alayru a~amay yatay*. Geye gorgen til~leribizni erten (2) aytarblz -kim ariv tu~ gorgen busa ~o a~ar !).alaYlll -dey (3) tulku.
(4) Bular razi bolup ~Iaylar. Bular ul)layganda porsu!). turup: (5) "B6ruden korkgan koy etmes" -dep kalayru
. . .
a~ap yallp (6) kala..
(7) Erten turuvu bulan tulku !).alayga da !).aramay, boruge:
(8) - Yusup paYbamar y~~lh!).ga yorasm, ne tli~ gordlin? -dep (9) soray. Boru ayta.
(10) - Ne tu~ goreyim, 9annl ulanma klz geJegen toyda bir (11) ullu tabunga han bolup olturgan edim. Ozum suygen-suygen (12) a~ru da, iygini de geltirip !).J.Z!ar bulan da Ylbanlp kep ete (13) edim -dep.
(14) - Men de han bar tabunda , yavu~ edim, saga gelegen a~la-(15)ru ba~mdan
mayh - mayhsm men a~ay edim -dey tulku.
(16) - Gerti aytaslz -dey porsul<. - men de bar edim siz bar (17) iiyde. E~ik aIda
~atlp turdum. "Vollah ~u da yolda~lblz" - (18) dep bir tilim etmek de bermedigiz.
Men sizin a~avuguznu tiziv (19) de gorup, siz toyda a~aygamglz taman -dep ~aytlp
gelip (20) ~ala9ru da a~ap yatlp ~algan edim.
(21) ~ala9 ~alganru bilgende rulkUnu ~ulagl e~ekni ~-(22)la~ yimik sallamp ~ala.
(23) - Ya1)ari pors~ sen 9i dlinyanl yangm gormey ~araTp-(24)IJl:.da ~algan
zat ediT]. $un9a hillam ~aydan bildin? - (25) dep bu soyley turaganda kUlkUnu sozline de ~aramay, bOrn (26) porsul<.ga yapma suye, "Haligine payslz ~alac~an" -dep (27) tUlkU yaT]ldan ~yrugun goterip bOrUnu ~lagma ~lbl~-(28)lap, bular porsul<.dan aymhp geteler. Pors~da inine bagJp (29) ~ayta. inni avzuna yeti~ip ~aray. BorUnu de, rulkUnu de i9i-(30)ne girgen Iuzm gorup oyl~lp ~ala. Bir azdan bulay soyley:
(31) - Va, meni aziz bolgan vatarum-inim, har zaman men (32) ~Idmp
gelgende maga sUyUnylu 9-o~ geldiT]ni berediT]. Hali (33) saga ne boldu, sen maga soylemediT]. Olay busa men de seni ~o-(34)yup b~ga yerde vatan tutmaga gerekmen - dep.
(35) Tulku pors~u hillasma tlT]lap t1illlylp tursa da, boru (36) saburlu~ etip turup bolmay:
(37) - Sen90~ geldiT], aziz essim porsul<.! Hazirmen, gir i9ime (38) -dep cavap bere.
(S. 10) (1) Bu cavapm e~itgende porsul<. tobeni rutmdagl ~oys:uga (2) yorta.
Born busa pors~l1 uz~ ~Igarun gornp: "Sen meni (3) etge umut etdirip etmekden de ~uru ~oyduT]" dep rulkUnu a~a-(4)maga suye. Tulku ~uyrugun goterip:
(5) - Born~ay, algasagan suv deTjizge yeti~mes, sabur tuM (6) sari altm, men ylglp ~araYlm -dep 91kmaga suye. $ossa-(7)hat kOY9U yeti~ip ta~ sahp inni avzun begetip ~oya.
(8) Porsuk:
(9) - Va, tUlku~ay. ~araT]1h~da ~algan porsu~ sizge (10) ne etdi? "Gi~ige
yUT]ur ~azgan 6zu tu~er b6tt6ben" degen (11) s6z gerti zat -dep, ~oY9uga raziligin bildirip ~u sarmru (12) aytlp getip ~ala:
(13) Mill ya~asm ~oy~u~ay,
(14) Porsu~ga k6mek etgen, (15) :r:;:.oy~u bulan birle~ip (16) Porsu~ muratga yetgen.
(17) "TULKU-TULKU
TlJGlJ
ALTIN"(18) Bir ayuv, bir tlllku, bir ~aban, bir ~agan, bir b6rn, bir (J 9) ~oraz bolgan.
Bular C1Yll1p bir~e i~lep, birye a~ap y~arga (20) ~arar ylgarganiar. Ayuv bulam narti bola, ~aban ~artl (21) bola, b6rn havs;usu bola, tav~an ~oyyUSu bola, yagan yavu~u
(22) bola, horaz da mollasl bola. YaT]1z bir tUlkUge i~ tap§urulmay (23) ~la. Bular har kim 6z bor~un kUrup y~ap turalar. Bir gUn (24) a§ama zat da tapmay, as: da bolup tUlkU bulaga ayta:
(25) Tulku-rulkU, rugu altm, (26) Tugu saym suv altm, (27) Kaban bizin kartlblZ,
. .
(S. 11) (I) Ayuv bizin nartlblz, (2) B6rn bizin havyubuz, (3) Tav§an bizin ~oy~ubuz,
(4) C;agan bizin s;avu§dur, (5) Horaz bizin mollad.!r .
..
(6) Molla bizge ne tarlk, (7) Geligiz §onu a~aYl~ -dep.
(8) Bular horazm a§ap koyalar. Bir gUn bular ay bola. TUlku (9) dagl da:
, .
(10) Tulku-tulku, rugu altm, (11) Tugu saym suv allm.
(12) :r:;:.aban bizin ~artlblZ,
(13) Ayuv bizin nartlblz, (14) Boru bizin havyubuz, (IS) C;agan da yavu~ubuz,
(16) Tav§an bizin ~oyyubuz.
(17) I$.oytyu bizge ne tan~
(18) Geligiz ~onu a~aylk -dey.
(19) Tav~anru da a~aylar. Bir gUn bular daip da ay bola, tiilkU (20) de bayagJ\ay ba~lay:
(21) TUlku-tiilkU, tiigU altm, (22) Tugu saym suv altm.
(23) Born bizin havyubuz, (24) I$.aban bizin ~artlbIZ,
(25) Ayuv bizin nartlblz, (26) Nart bizge neger tan~,
(27) Geligiz onu a~ay* -dep.
(28) ~banga yaldmp ayuvnu da ~aylar. Bular ayuvnu eti de (29) bitip dakt da ay bola. TulkU borunu yagmda yO~aYlp:
(30) Tulku-tulku, tiigU altm (31) Tugu saym suv altm, (32) Born bizin havyubuz, (33) ~aban bizin ~artlbIZ,
(34) ~art bizge neger tariJ.<.
(35) Geligiz onu a~aYI~ -dep.
(S. 12) (1) Born yabu~up kabanm Ylglp oltlire. Munu etin de a~ay-(2)lar.
~abanru eti de bite. Hali tiilku oylay "ne etsem bomden (3) ~utulurman, 6zumnu
a~atmay" -dep.
(4) GUnlerden birinde tulku 6zu yaT]lz l,cldlTa ylga. So~ -( 5)maj< bulan bara turup bu bir ~uyruk taba. Tulku l,cuyru~ga (6) tiyrney toi,ctap oyla~a. "Munda bir balah bolmasa ~u~ (7) bu yerge salmmas edi, ~unda tuzai,c bolmaga gerek" -dey de (8) tuvra borlinu yagma banp:
(9) -Men bir tiziv ~uyruk gorgenmen, sensiz a~arnaga suyrne-(lO)dim, gel banp ~onu a~ayiJ.<. -dey. Erten bular ~o bayagl l,cuy-(ll)ru~u a~arna baralar. ~u~
gorunegen yerge yeti~gende tulku (12) toktap b6mge kuyruknu g6rsetip:
.
. '(13) - Hona hana ~o l,cuyrul,c, banp a~a -dey.
(14) - Sen nege a~amaysan -dey boru tulkuge.
(15) Tulku.
(16) - Men bugUn oraz:unan -dey. Born inanlp, oT]aya ~ dep (1 7) ~yru1<:ga
baglp yaba, yapmagl bulan tuza¥.ga tu~up (1 8) ~ala. Born tuz~ga tU~up tala~a turup tlilkU yeti~e de (19) baslp ~uy~u a~ama ba~lay.
(20) 0 zaman ~dagl born bugar ayta:
(21) - Sen yi orazaman dey ediT], nege hani a~aysan da8J? -dep.
(22) - Ay gordlim, oraza bitgen eken dep cavab bere tUlkU. Born (23) soray:
(24) - Men ~ayan gorermen aym -dep. Tulku: (25) -Tuza!<ru yessi gelgende gorersen- dey. TUlku a~ap ~uy-(26)~u da, toyup gete, born busa ~ala tuz~da.
(27) Bir zamandan tuza~m yessi gelip borunu to~alay.
(28) Neyikde ~o tobelevde tal~a turup bOrn slp~mhp (29) \<,aya.
(30) TulkU e~ite born 6lmey l):utulganm. Born 6zUn gorse (31) tarumasm dep bu kulge bolenip tUsUn alma~dlra. K6p erleni (32) aylanma da l):or\CUp, tulkU bir esgi tirmende ya~ay bolgan. (33) Bir gUn born l):ldlfa turup ~o tirmenge ylglp ~ala. Tulku (34) munu gomp t-orl):una, tek bildirmey tirmenyimen dep olturup (35) tot-tay. Born busa munu tarumay soray:
(36) - TulkU, munna ne etip turasan, ne a~ap ya~aysan, -dep. (37) Tulku cavap bere:
(38) - Vollah neyik ya~aylm, ~u tirmermi aylandmp, ~o aylan-(S. 13)(I)ganda
ta~m tubUne tilimi sahp ~ondan y*gan urmu yalap (2) ya~ayman -dep.
(3) Born tiley bugar:
(4) - Men de yalaYlm dagl ~o urmu -dep.
(5) -Y ah~l, yalay bolsaT] -dep, tUlku munu OT] arlp tirmen (6) ta~m yagmda da olturup, tilin ta~ru tUbUne de sanlp, 6zu (7) ylglp yOl'ga ba~dan tirrnenge suv yibere.
Tirmen aylanlp yibe-(8)rip bomnu tilin yull):up ala. Tulku busa tirmenden l):aylp gete.
(9) Bu dagl da oyla~a bOrn 6zun izler dep. Bara da bir tlUmlul): (10) yerge, avnap dail1 da tusUn alma~dIra. Bir gUn l):.t~m ~anl (11) suvul): zamanmda tUlku suv yagada bola.
Birden munu iisrune (12) bayafp bOrn 9lg1p ~ala. Born munu bu gezik de tanImay, sa- (13 )Iam berip soray:
(14) - Neyik ya~aysan, ne a~ap y~aysan -dep.
(15) - Neyik ya~ayun, har gUn *arn bolganda ~u suvga ~uy-(l6)rugumu
sugarnan. Erten bolgwWa ~olay ~oyarnan. Erten tart!P (I7) l,<:uyrugumu suvdan alsarn
~ogar ilinip yab~ar gele, ~onu (18) a~ap y~ayman -dey rulkU.
(19) SOTj baya~ bOrn tiley:
(20) - Ne bola dag! meni de bu neye ~unda turma koysaTj. Men-(21)de
~uyrugumnu sugup yabajdar a~ap haz eter edim -dep.
(22) - I):.oyayun, bu geye ~u suvnu i~tiyan sagad!r-dey (23) tUlku.
(24) A1J~arn bolganda boro ~uyrugun suvga sugup to~y. TUl-(25)kU de bugar
\<:arap tura. Zaman-zarnanda tli1ku bornge:
(26) - Tart1p \<:aray! \<:uyruguTjnu, avur bolarruken-dey. (27) Born ~uyrugun
terbetip:
(28) - Vollah biraz avur bolganda yirnik gOrUne-dey.
(29) - :f5:oy yav~! avur bolsun, toyma zat y!gap yimik-dey (30) tlilkU. Geye orta bolganda tlilku da~ da soray:
(31) - A vurmu, l,<:aray!-dep.
(32) Born ~yrugun tart!P l,<:arap.
(33) -Yah~!
,
avur bolgan-dey.(34) - I):.oy dafp da ~ayh avur bolsun-dey,tulku.
(35) TaTj bolma ba~lay, tulkii dag! da:
(36) - Hani endi neyikdir karay!, mayh avur bolgaruru?-dep (37) soray.
(S. 14) (1) Boru l,<:uyrugun tartma l,<:aray, bek avur, ahp da bolmay. (2) Tulku dag! da ayta:
(3) - Y aj}~! bek tart!P ~aray!, kop zat gelgendir-dep.
(4) Born tarta, tek ~uyrul,<: tap tubline yetginye buzlagan, ter (5) betip de bolmay.TulkUnu murad! bitip, born de ne yetegenin bil-(6)mey ta1a~a turaganda bulan! iistune suvga gelegen ~atmlar (7) va ba~galar yeti~e, adamlar bulan! aralay.
B~lap tulkunu, (8) SOT] bornnu iiltureler.
(9)
"ENiLiGiM; SENiLiGiM
(l0)
ESiKNi
AC;:"(II) Habar - habar haplis,
. . ...
(12) Hanbegila Adaylis, ...
(13) Guleme Mama (14) Gulc,:u Patima (IS) Y artl ba~ Ki~tey.
(16) TUbek aldlm giyikge (17) Tiymedi yar biyikge.
(18) Terisi rubek !):apga, (19) MuyUzU !uncal sapga .
• (20) Ac,: ic,:egi Alige, (21) Tok ic,:egi Balige (22) TaT]lavu Totayga (23) Tam~ tuM Bolatga (24) blegen-olet c,:*sm (25) Cigelek Mahammatga:
(26) Bir bolgan bir bolmagan bir ec,:ki bolgan. Ec,:kini eki bala- (27)Sl da bolgan. Bularu bir ~alrn emen e~igi bulangl uyU de (28) bolgan. Ec,:ki balalarm uyde koyup, bulaga e~ikni de bek (S. 15) (1) bekletip, ozu har gUn banp otlap yelinin sutden, ar~asm (2) otdan tolturup ~ayta bolgan. Har gUn uyge etgende ec,:ki ba- (3 )lalarmdan suyilnup bulaga:
(4) ET]iligim, seT]iligim, e~ikni ac,:. Sizge anaglz ar~arn (5) tolturup ot geltirgenrnen, yelinim tolturup sut geltirgenrnen-(6)dey bolgan. Bular da e~ikni aC;:lp anasm ~at ~ar~llap, otdan (7) a~ap, sutden ic,:ip kop kep ete bolgan.
(8) Bir gezik otlavda otlap turagan zamanda ec,:kige born ~ar~l (9) bola Born bugar soray:
(10) - Ne etesen ec,:ki, otlaymlsan, ~ayda ya~aysan, nec,:ik ya~aysan, (11) balalarlT] barml, nec,:e bar, sajdap bacaramlsan -dep. Ec,:ki (12) cavap bere:
(13) - Oyillnde bar, eki balarn da bar, ~at turaman -dep.
(14) - Ullumu, kimdeysen balalarlT]a -dep soray dagl da boru.
(15) - Birine Toganak, birisine de Ullu yuy deymen -dep (16) cavap bere, korkmaygan bolup eyki.
(17) Borilnu avlakda gorup, onu soravlanm muradm da bilip (18) eyki aj}~am
~aytlp balalann ~ataganda bulaga ayta:
(19) - Men yol,<da sizin yamglzga born gelme yaray. 01 maga (20) otlavda
~ar~l bolgan edi, balalanT] barml, atl kimdir, (21) ~ayda ya~aysan dep soray edi.
Boregiz 01 gelip sizge mendey bo-(22)lup JpylfSa e~ikni aymaglz, 01 sizin atJanglZIU maga so-(23)raganda men ogar birine "Toganak -dep, birisine de "Ullu (24) yuy - dep" aytaman degen men. 01 gelse ~olay Jpymr, sizde (25)ogar aytarslz "Toganajau da salganblz", "Ullu yuynu de (26) \<~ganblz" dep. Halinden soT] men sizge men ekenni bildir-(27)mek Uyun e~ikni arasmdan muna ~u barma)danmdagl altm (28) yUzUkleri bulangl ak aya!?;unm gorsetermen, ~onu gorgende (29) tUglil aymasslz -dep.
(30) Balalann bek buvarlp erten eyki dagl da otJavga getgen (31) Birzamandan boro, eyki yo~ugun bilip bulam uyline gele. Eyki-(32)ni tavu~una o~atlp bu e~ikni aldmdan Jpylra:
(33) - Togan~, ullu yuy, aylglz balalanrn e~ikni, sizge sut (34)de, ot da geltirgenmen -dep. Ula)dar munu tanlp:
(35) - Togan*m da salganblz, ullu yuynu de l,<~ganblz, (36) sen bizin anablz tUgUlsen -dey.
(37) - Nege tammayslz, men sizin anaglzman, aylfpz, -dey b6-(38)ru, tavu~un
eykini tavu~una dagl da bek o~atJP.
(S. 16) (I) -Sen bizin anablz tugulsen, bizin anablzm ~ bileni, - (2) bileginde altm bilezigi bar -dey ula)dar dagl da.
(3) ~o zarnanda b6rn tirmenge banp ayagm unga b61ep, bannaf-(4)larma salamdan ytizUkler de etip \<aytlp gele de, dagl da ~1·(5)Ylra:
(6) - Muna meni af bilegim, altm yUzUklu barma)darlm, ayl-(7)~z hani sama- dey.
(8) Bular da inanlp ayalar. Boru gire de gidaylam yutup \<oya. (9) ~~am bola.
Eyki daiS! da ar\<asma ot da sahp, elinin sut-(10)den de tolturup uytine gele. Karasa,
e~ik ayl\< uyde hey can (II) yo\<. Bu ossahat bile b6rlinu i~in. Otunda ~onda \<oyup,
ylglp (12) yolda yez mUyUzlerin de s:arda s:arlap, tuppe~tuz born turagan (13) yerge bara. Mine de borunu ~all,<lsma atJla b~lay. Born ta-(l4)vu~nu e~itip:
(IS) - Kimdirmeni ~al\Gmda tapur-tupur etegen, hinkeme de (16) yaTJ toguldu -dey tUpden taba.
(17) - Men- men- men, men- men- men. Bir muyuzUm yer sUre, bir muyU- (18)zUm kok sUre, S:l~sana sen maydanga -dey, es:ki. Born cavap (19) bere:
(20)- Men tUgillmen seni balalanTJl a~agan, 01 palan yerdegi (21) ayuvdur - dey.
(22) Es:ki bara da ayuvnu ~all,<lsma da minip atJla. Ayuv da so-(23)ray:
(24) - Kimdir meni ~all,<lmda tapur-tupur etegen? Dahnima (2S) da yaTJ toguldu -dep.
(26) - Men-men-men, men-men-men. Bir muyuzUm yer sUre, bir muyu- (27)zUm kok sUre, s:*sana, sen maydanga -dey eyki.
(28) - Men tUgillmen seni balalanTJl a~agan borndfu -dey, (29) ayuv.
(30) - Es:ki dagl da ~aytlp borunu ~all(lsma bara, da!?;l (31) da ahla ba~lay.
Born hinkalip a~ap bitip Ylga. Bular uru-(32)~a ba~lay. Es:ki ekkide muyUzu bulan su.zup, b6runu ~sagm (33) yanp ~oya. Birden "Maaa" dep b6rUnu~ursagmdan
ekide giday (34) ahhp S:lga. Es:ki eTJiligin de, seTJiligin de allp iiyUne (3S) ~ayta.
(S. 17)(1) iBRAHiM VA PERi JpZLAR
(2)Bir yurtda bir tul~atm bolgan. Onu ibrahim dep bir ularu (3)bolgan. 01 ibrahim bir de i~lemey, anaSl i~legen zatm da (4)a~ap, orarnlarda oynap yUrllY bolgan.
Bir gUn bir ~art derbi~ (S) gelip: - Va ibrahim! - dep ~1S:lra. ibrahim g6terilip J.:.aray.
(6) Derbi~: - Balam beri gel! -dep derbi~ ibrahimni yagma el(7)tip, betin, ba~m g6zlerin oMp. - Balarn! Saga aytagan hal(8)bat laJs:mm bar! - dey. Bu ulanm yurtda
~lrga ahp S:lglp, (9)tavlaga baglp yUmy. ibrahim to~tarnaga suyse de, derbi~ (10) ogar: - Bu yerde to~arna yararnay! - dep, tavga baglp yUmy. (11 )ibrahim ozunu omillUnde yurtdan ylkmagan, derbi~ ne aytsa (~. 18) (l)da inanlp yUrUy turup geye bola. Hasili, ges:eni bir zarnamnda (2) tavnu ba~ma mine. Derbi~: - HI, uhlaYlk, erten ~ g6rsetirrnen (3) tama~alanl! - dep yatalar.
(4) ibrahim gUn ylglp, gunnu issiligi omp, uyarup ~arasa: (5) YllTIlrtga yimik tavnu ba!?mda tura: derbi~ de yo~ ozu !):ay(6)dan miTjenin de bilmey. Tu§eyim dep
~arasa dortde yaip yar, (7) hey m~me yeri yo~. ibrahim olturup YIlamaga ba§lay.
Yllay (8) turup, dagl da u\}lap ~ala. Bir azdan uyarup, tavnu dortde (9) yagma taray.
I}arasa tavnu ~bla yagmda ariv bir bay goru(10)ne. Bavnu da ~bla yagmda bir ullu tav, bu tavnu bavga taba ( 11) yagma yabl§dmlIp etilgen §i§a talalar gOrU.ne. ibrahim (l2)"Ne bolsam da- bolurman!" dep tavdan slrgalap, kop J.uynalIp, (13) bavga baglp tu§e. Bavnu ortasmda ariv havuz bola. ibrahim (14) bavdan yemi§ler de a§ap, havuzdan suv da iyip, ~alaga baglp (IS) ylirUy, ~arasa, !):aladan gUn y*gan yimik bolup bir J.uz (16) yliIp gelip:
(17) - Hey, insan! Sen munda ne etesen? - dep soray. ibrahim (18) ozUnu i§in ba~dan ay~ga ya~lrmay aylp ayta. I}lz, ibra( 19)himni uyge giyirip, a$ bere. A§ap bitgen sOT]:-
(20) - Meni ullu J.uzarda§lanm geise, saga zaral eter! - dep (21) aytlp ibrahimni Ya!?lfa. l5izarda~lan gelgen sOT], giyyi (22) J.uz ayta:
(23) - Bu gUn bir insan geldi: Kop ariv ulan. Siz raz! bolsaglz (24) monu oltUrmey llyublizge de ulan ~arda§ etip \<.oyar edik! - (25) dep.
(26) - Geltir, g6reyik! - dey, \clzlar.
(27) ibrahi1IlI'i gel tire, J.uzlar ibrahimni babarlatlp, bek kep (28) alalar, iiyusu de ulan \<.arda§ eteier, ibrahimge kop ariv (29) opr~lar da giydireler. ibrahim uylinde bu ya§av bolmagaTja (30) g6re anasm unutup, \<.lZiar bulan kulep, oynap tura.
(31) Bir gUn giyyi J.uz ayta:
(32) - Amahm ibrahim! Biz cin payanl ~zlanblz. insan (33) \catnamaygan yer dep, atablz bizin §unda sa\clay. Hani (34) sen geldiTj. Seni gelmegiTj bizge de kop ullu Ylbany boldu. Biz (35) har Yllda bir ay atablzm yagma barlp turablz. I).algan (36) on bir aym §unda 6tgerebiz. Hani atablzm yagma baragan (37) aYlblz ge1di. Biz gelginye sen yal~may tur. Biz saga ariv sav(38)gatlar da ahp gelirbiz. Mundagl cinlege de bildirgenbiz, (S. 19) (l)saga zaral etmesin dep. Yal\csaTj, uyleni aylp \cldmrsan. (2) Bore- bore, bir sari e§ik \car§l geise, ayma. AysaTj h6kuner(3)sen! - dep. Klzlar gete.
