MADDE VE DEĞİŞİM. * Maddenin Hâl Değişimi *

(1)

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

MADDENİN HÂL DEĞİŞİMİ

Yaşadığımız Dünya üzerinde birçok madde yer almaktadır. Maddeler genel itibariyle katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç hâlde bulunabilirler.

Katı Sıvı Gaz

Yukarıda verilen şekillerde suyun buz hâli katıyı, akışkan hâli sıvıyı ve buhar hâli ise maddenin gaz hâlini temsil etmektedir.

Maddeler ısı alarak ya da ısı vererek bir hâlden başka bir hâle geçebilirler. Maddenin bu dönüşümlerine hâl değişimi adı verilir.

Şimdi sizlerle birlikte maddelerin hâl değişimleri sırasında meydana gelen olayları inceleyelim.

ERİME VE DONMA

Sıcak bir yaz gününde yediğiniz dondurmanın, ilkbaharın gelişiyle dağ yamaçlarında yer alan karların eridiğine hepimiz şahit olmuşuzdur. Sizce bu durumun nedeni nedir?

Katı bir maddenin ısı alarak sıvı hâle geçmesi olayına erime denir.

Örnek:

Güneş altında bekleyen Tavaya konan dondurmaların sıvılaşması tereyağının erimesi

Sıvı bir maddenin ısı vererek katı hâle geçmesi olayına ise donma adı verilir.

Örnek:

Kış aylarında kar Buzdolabına atılan yağması ve yolların buz tutması kalıplardaki sıvının donması

Bilgi: Maddeler donarken çevrelerine ısı verdiklerinden kış aylarında kar yağarken hava diğer günlere kıyasla daha ılık olur.

BUHARLAŞMA, KAYNAMA VE YOĞUŞMA

Sıvı bir maddenin ısı alarak gaz hâle geçmesi olayına buharlaşma denir. Sıvılar buharlaşırken çevrelerinden ısı aldıklarından, buharlaşmanın olduğu yerlerde bir soğuma olur.

Örnek:

Ele dökülen kolonyanın İpe serili ıslak buharlaşarak ellerimizi serinletmesi çamaşırların kuruması

MADDE VE DEĞİŞİM

* Maddenin Hâl Değişimi *

Bu konu anlatımı seti Metin GÖKTÜRK tarafından hazırlanmıştır. Konu anlatım seti ve diğer setler için www.fensepetim.com sitesini ziyaret edebilirsiniz. 2019 ©

5.SINIF 4.ÜNİTE

KONU NO: 09

Madde ısı alır Erime

Katı (Buz) Sıvı (Su)

Madde ısı verir Donma

Sıvı (Su) Katı (Buz)

Madde ısı alır Buharlaşma

Sıvı (Su) Gaz (Su buharı)

(2)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Sıvılar her sıcaklıkta buharlaşırlar. Isı alan sıvıların kabarcıklar oluşturarak hızlı bir şekilde buharlaşması olayına kaynama adı verilir. Çoğu zaman buharlaşma olayı ile kaynama olayı birbirine karıştırılabilmektedir. Buna göre, aşağıdaki tabloda buharlaşma olayı ile kaynama olayları arasındaki farklar yer almaktadır.

Buharlaşma Kaynama

Her sıcaklıkta olur. Belirli bir sıcaklıkta olur.

Sıvının sadece

yüzeyinde gerçekleşir. Sıvının her noktasında gerçekleşir.

Sıcaklık arttıkça

buharlaşma hızı artar. Kaynama süresinde

sıcaklık sabittir, değişmez.

Gaz bir maddenin ısı vererek sıvı hâle geçmesi olayına yoğuşma denir.

Örnek:

Araç içerisinde oluşan buharın

cam üzerinde sıvılaşarak buğulanması

İçerisinde bulunan suyun kaynadığı sırada kapağı açılan çaydanlıktan su damlacıklarının yere dökülmesi

NOT: Erime ile donma olayları ve buharlaşma ile yoğuşma olayları birbirinin tersi olaylardır.

Bilgi: Yağmur, kar, dolu, çiy ve kırağı gibi hava olayları, havadaki su buharının yoğuşması sonucu meydana gelir.

SÜBLİMLEŞME VE KIRAĞILAŞMA

Katı hâldeki bir maddenin ısı alarak sıvı hâle geçmeden direkt gaz hâle geçmesi olayına süblimleşme adı verilir.

Örnek:

Dolapta giysilerin arasına ya da tuvaletlerde koku giderme amaçlı kullanılan naftalinin katı hâlden direkt gaz hâl geçmesi Gaz hâldeki bir maddenin ısı vererek sıvı hâle geçmeden direkt katı hâle geçmesi olayına kırağılaşma adı verilir.

Örnek:

Özellikle kış aylarında havadaki su buharının aniden katılaşıp kırağıya dönüşmesi

ÖĞRENDİKLERİMİZİ DEĞERLENDİRELİM

*** Aşağıda verilen boşluklara karşılık gelen sayıları yazınız.

Maddenin katı hâlden direkt gaz hâle geçmesidir.

Sıvı bir maddenin gaz hâle geçmesi olayına denir.

Katı bir maddenin sıvı hâle geçmesi olayına denir.

Gaz bir maddenin sıvı hâle geçmesi olayına denir.

Sıvı bir maddenin katı hâle geçmesi olayına denir.

Maddenin gaz hâlden direkt katı hâle geçmesidir.

Madde ısı verir Yoğuşma

Gaz (Su buharı) Sıvı (Su)

1 3

2 4

5

6

(3)

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

MADDENİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ

Yukarıda verilen resimleri inceleyiniz. Sizce neden 1. grupta yer alan maddeler sıcak bir havada hemen erimeye başladıkları hâlde, 2. grupta yer alan maddeler aynı sıcaklıkta hemen erimezler? Bu durumun nedeni sizce nedir?

Maddeler doğada saf hâlde ya da karışım hâlinde bulunurlar. Saf maddeler, kendini oluşturan parçacıklardan başka parçacık içermeyen maddeler iken karışımlar, iki ya da daha fazla saf maddenin birleşmesiyle meydana gelirler.

Su, oksijen, demir, alkol gibi maddeler saf maddelere; şekerli su, tuzlu su, hava gibi maddeler ise karışımlara örnek olarak verilebilir.

Saf maddelere belirli sıcaklıklarda hâl değiştirirler ve bu sıcaklık değerleri her saf madde için farklıdır.

Maddeleri tanımamızı, onları birbirinden ayırt etmemizi sağlayan ve her maddenin kendine özgü olan özelliklerine maddenin ayırt edici özellikleri denir.

Erime, donma ve kaynama noktaları saf maddeler için ayırt edici özelliklerdir. Yani her saf maddenin kendine özgü bir erime, donma ve kaynama noktası (sıcaklığı) vardır.

Bilgi: Buharlaşma, maddeler için ayırt edici bir özellik değildir. Çünkü buharlaşma belirli bir sıcaklıkta değil her sıcaklıkta gerçekleşir.

ERİME VE DONMA NOKTALARI

Saf bir katı madde ısı aldığında sıcaklık değeri artar. Bu sıcaklık değeri belirli bir seviyeye geldiğinde katı madde erimeye başlar ve bu maddenin tamamı sıvı hâle geçinceye kadar sıcaklık sabit kalır. Saf bir katı maddenin erimeye başladığı bu sıcaklığa erime noktası ya da erime sıcaklığı adı verilir.

Bilgi: Saf maddelerin hâl değişimi sırasında sıcaklık değerleri değişmez, sabit kalır.

Saf bir sıvı madde ısı verdiğinde sıcaklık değeri azalır. Bu sıcaklık değeri belirli bir seviyeye geldiğinde sıvı madde donmaya başlar ve bu maddenin tamamı katı hâle geçinceye kadar sıcaklık sabit kalır. Saf bir sıvı maddenin donmaya başladığı bu sıcaklığa donma noktası ya da donma sıcaklığı denir.

Not: Saf bir maddenin erime noktası ile donma noktası birbirine eşittir.

Aşağıda bazı maddelerin erime ve donma noktaları verilmiştir.

Not: Madde miktarındaki değişim saf maddelerin erime ve donma noktalarını değiştirmezken hâl değişim süresini değiştirir.

* Maddenin Ayırt Edici Özellikleri *

KONU NO: 10

1. GRUP 2. GRUP

Demir

Saf Madde

1535

Erime/Donma Noktası (^oC)

Bakır 1083

Altın 1064

Su 0

Cıva -39

Etil Alkol -117

Oksijen -218

(4)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

KAYNAMA NOKTASI

Sıvı (saf) maddeler ısıtıldıklarında sıcaklık değerleri artar. Bu sıcaklık artışı belirli bir değere ulaştığında sıvının her tarafında baloncuklar oluşmaya başlar ve sıvı kaynar. Kaynayan sıvının kaynama süresince sıcaklığı sabit kalır, değişmez.

Sıvı (saf) maddelerin kaynamaya başladıkları sıcaklık değerine kaynama noktası ya da kaynama sıcaklığı adı verilir.

Kaynama noktası sıvılar için ayırt edici bir özelliktir. Yani her saf sıvının kendine özgü bir kaynama noktası vardır.

Su 100 ^oC'de kaynar. Etil alkol 78 ^oC'de kaynar.

Yukarıda da görüldüğü gibi suyun kaynama sıcaklığı 100^oC iken, etil alkolün kaynama noktası 78

oC'tur.

*** Aşağıda verilen ifadelerin altında yer alan kutucuklara ifade doğru ise "D", yanlış ise "Y"

harfi koyunuz.

Demir

Saf Madde

2750

Kaynama Noktası (^oC)

Bakır 2567

Altın 2700

Su 100

Cıva 357

Etil Alkol 78

Oksijen -182

Katı maddeler erirken sıcaklıkları sabit kalır, değişmez.

Donma sıcaklığı katı maddeler için ayırt edici bir özelliktir.

Saf maddelerin erime noktaları ile kaynama noktaları birbirine

eşittir.

Kaynama noktası, saf ve sıvı maddeler için ayırt edici bir

özelliktir.

Saf maddelerin erime ve donma noktaları madde miktarı arttıkça

artar.

(5)

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

GİRİŞ

Halil, gittiği okulda derslerini iyi dinlemiş, arkadaşları ile birlikte çeşitli etkinliklerde bulunmuş ve öğretmenin evde yapmasını istediği ödevleri not etmiştir. Okulun bitiş zili ile birlikte Halil de tıpkı diğer arkadaşları gibi evin yoluna koyulmuştur.

Halil, okuldan eve geldiğinde çok acıkmış ve annesinden en sevdiği yemeklerden biri olan kuru fasulye yapmasını istemiştir. Annesi Halil'in en sevdiği yemeği yapmaya koyulduğunda yemekte kullanacağı etin buzlukta olduğunu fark etmiş ve buzlukta muhafaza edilen etin çözünmesi biraz zaman alacağından hemen bir kaba, bir miktar ılık su ekledikten sonra buz tutmuş olan eti de kaba ilave edip bir süre beklemiştir. Fakat aradan 5-10 dk süre geçmesine rağmen etin buzu hâlâ çözülmemiştir. Bu durumda, Halil'in annesi kaba bir miktar daha su ilave edip bir müddet daha bekledikten sonra buzun çözüldüğünü fark etmiştir.

Yukarıda anlatılan olayda:

1. Buzluktan çıkarılan et neden ılık suya koyulup bir müddet bekletilmiştir?

2. Belirli bir zaman sonra buzun çözülmediğini fark eden anne, neden etin bulunduğu kaba biraz daha ılık su ilave etmiştir?

ISI VE SICAKLIK

Günlük hayatımızda birçok yerde ısı ve sıcaklık kavramlarını kullanırız. Her ne kadar ısı ve sıcaklık kavramları birbirleriyle ilişkili de olsa aynı anlama gelmemektedir.

Maddeler arasındaki sıcaklık farkından dolayı aktarılan, başka bir deyişle maddeler arasında alınıp verilebilen enerji türüne ısı adı verilir.

Sıcaklık ise, bir maddenin diğerine göre ısıl derecesidir. Yani sıcaklık, iki maddenin birbirine göre sıcaklık-soğukluklarını gösteren bir değerdir.

Sobada yanan kömürün verdiği ısı odanın sıcaklığını arttırır.

Güneş'in verdiği ısı ile buz erimeye başlar ve sıcaklığı artar.

Çaydanlıktaki suyun sıcaklığı ocaktan aldığı ısı ile artar.

Verilen örneklerde de görüldüğü gibi ısı ile sıcaklık birbirini etkileyen iki kavram olmakla beraber aynı anlamı taşımamaktadır.

Isı, bir enerji çeşididir. Maddeler arasında gerçekleşen ısı alışverişi ile maddelerini sıcaklıkları değişebilir. Örneğin, yukarıdaki örnekte çaydanlık içerisinde sıvı hâlde bulunan suyun, ısı alarak sıcaklığı artmakta ve belirli bir süre sonra gaz hâline geçmektedir.

* Isı ve Sıcaklık *

KONU NO: 11

(6)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

ISI VE SICAKLIK ARASINDAKİ FARKLAR Bir önceki sayfada ısı ile sıcaklığın birbirinden farklı olduğunu belirtmiştik. Şimdi, aşağıda yer alan tabloda ısı ile sıcaklık arasındaki farkları inceleyelim.

Not: Bir maddenin aldığı ya da verdiği ısı miktarı, madde miktarına bağlıyken maddenin sıcaklığı madde miktarına bağlı değildir.

ISI ALIŞVERİŞİ

Günlük yaşantımızda maddelerin sıcaklıkları birbirinden farklıdır. Sıcak maddeler ile bu maddelere oranla soğuk olan maddeler birbirlerine temas ettirildiğinde aralarında ısı alışverişi olur.

Isı akışı, sıcaklığı yüksek olan maddeden sıcaklığı düşük olan maddeye doğru gerçekleşir.

Maddeler arasındaki ısı alışverişi maddelerin sıcaklıkları eşit olduğunda yani ısıl denge sağlandığında sona erer.

A B

Isı akış yönü B cisminden A cismine doğrudur.

A ve B cisimlerinin son sıcaklıkları ise 65 ^oC olur.

harfi koyunuz.

Isı bir enerji türüdür.

Isı Sıcaklık

Isı kalorimetre kabı ile ölçülür.

Sıcaklık bir enerji türü değildir.

Sıcaklık termometre ile ölçülür.

Birimi kalori (Cal) veya joule (J)'dur.

Birimi derce selsiyus (^oC)'dur.

Maddeler arasında alınıp verilebilir.

Maddeler arasında alınıp verilemez.

50 ^oC 80 ^oC

Kömür yandığında etrafına sıcaklık verir.

Isı alışverişi, sıcaklıkları eşit olan maddeler arasında da

gerçekleşebilir.

Isı bir enerji çeşidi iken sıcaklık değildir.

Vücut ısımızı ölçmek için termometre kullanırız.

Isı akışı, sıcak maddeden soğuk maddeye doğru gerçekleşir.

(7)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

GİRİŞ

Öykü, evlerinin karşısında bulunan elektrik tellerini yıl boyunca gözlemlemiştir. Gözlemleri sonucunda elektrik tellerinin yaz aylarında uzayıp sarktığını, kış aylarında ise kısalıp gerginleştiğini fark etmiştir.

Yaz aylarında, sıcak havalarda elektrik tellerinin durumu

Kış aylarında, soğuk havalarda elektrik tellerinin durumu

Kaynak: yardımcıkaynaklar.com

Buna göre, Öykü'nün gözlemlediği durumların nedeni nedir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

GENLEŞME VE BÜZÜLME

Isı, maddeler üzerinde çeşitli etkilere neden olabilmektedir. Isının maddeler üzerindeki en belirgin etkisi ısınma ve soğumadır. Maddelerin ısınma ve soğuma sonucunda hacimlerinde değişim gerçekleşir.

Katı, sıvı ve gaz maddelerin ısı alarak hacimlerinin artmasına genleşme, ısı vererek hacimlerinin azalmasına ise büzülme adı verilir.

Not: Genleşme ile büzülme olayları birbirinin tersidir. Aynı maddede ısıtılma sonucu meydana gelen genleşme miktarı ile soğutulma sonucu meydana gelen büzülme miktarı birbirine eşittir.

KATILARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME

 Tren raylarının yapımı sırasında raylar arasında boşluk bırakılmaktadır. Bu durumun sebebi ise yaz aylarında ısınan rayların genleşerek uzamasıdır.

 Kavanoz kapakları içerisinde yer alan maddelerin hava alıp bozulmamaları için sıkıca kapatılır.

Kavanozları açmaya çalıştığımızda ise zorlanırız. Bu durumda kavanozun kapak tarafını içerisinde sıcak su bulunan kaba daldırır, bekletiriz. Isı alarak genleşen kapak bir süre sonra kolaylıkla açılır.

 Gözlük camları çerçevelerine takılırken metal çerçeve ısıtılır ve genleşmesi sağlanır. Genleşip genişleyen metal çerçeveye takılan gözlük camı, çerçeve soğuyup büzüldüğünde yuvasına tam anlamıyla sıkışmış olur.

* Isı Maddeleri Etkiler *

KONU NO: 12

(8)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: www.fensepetim.com ::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

SIVILARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME

 Mutfakta ocak üzerinde yer alan, ağzına kadar dolu çaydanlıkta bulunan suyun, kaynadıktan belirli bir süre sonra taştığını gözlemleriz. Bu durumun nedeni ısı alan suyun genleşerek hacminin artmasıdır.

 Termometrelerde kullanılan madde (cıva), ortam sıcaklığı arttığında genleşerek cam boru içerisinde yükselirken, sıcaklığın azalması ile de cam boru içerisinde büzülerek alçalır.

Not: Sıvılar ısı aldıklarında genellikle hacimleri artar, ısı verdiklerinde genellikle hacimleri azalır. Fakat su için bu geçerli değildir. Su, ısı verdiğinde de hacmi artar. Bu durum sadece suya ait bir özelliktir.

GAZLARDA GENLEŞME VE BÜZÜLME

 Ülkemizde genellikle Ürgüp, Göreme ve Avanos gibi ilçelerde sıklıkla karşılaşılan uçan balonlar içerisindeki hava ısıtıldığında genleşir ve balon yükselir. Isıtma işlemi durdurulduğunda ise balonun içerisindeki hava soğur ve balon aşağıya doğru inmeye başlar.

harfi koyunuz.

Maddelerin ısı alarak hacimlerinin artmasına büzülme

denir.

Farklı maddelerin genleşme miktarları da farklı olur.

Su donarak buz hâline geçtiğinde hacmi azalır.

Genleşme, maddelerin ısı almasıyla birlikte hacimlerinde

meydana gelen artıştır.

Genleşme ve büzülme olayları birbirinin tersi olaylardır.

(9)

5. SINIF M. AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ - TEST 1

Madde ve Değişim - Maddenin Ayırt E. Özellikleri Konu Testi / www.evdekifen.blogspot.com

1.

2.

3.

4.

5.

1

(10)

M. AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ - TEST 1 RECEP ÇETİNER - FEN BİL. ÖĞRETMENİ

6.

7.

8.

9.

10.

11.

2

(11)

12.

13.

14.

15.

16.

3

(12)

17.

18.

19.

20.

21.

22.

4

(13)

23.

24.

25.

26.

27.

5

(14)

28.

29.

30.

6

(15)

5. SINIF MADDE VE DEĞİŞİM - TARAMA TESTİ 1

Madde ve Değişim - Ünite Tarama Testi / www.evdekifen.blogspot.com

1.

2.

3.

4.

1

(16)

MADDE VE DEĞİŞİM - TARAMA TESTİ 1 RECEP ÇETİNER - FEN BİL. ÖĞRETMENİ

5.

6.

7.

8.

2

(17)

9.

10.

11.

12.

13.

3

(18)

14.

15.

16.

4

(19)

17.

5

(20)

2019 - 2020 EĞİTİM - ÖĞRETİM YILI RECEP ÇETİNER - FEN BİL. ÖĞRETMENİ 5. SINIF SINIFI M.

AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ - TEST 1 DERSİ YAPRAK TEST CEVAP ANAHTARI

1. D 2. B 3. C 4. B 5. D 6. A 7. C 8. C 9. B 10. D 11. D 12. C 13. D 14. D 15. B 16. B 17. A 18. C 19. D 20. A 21. B 22. C 23. B 24. C 25. B 26. B 27. D 28. C 29. B 30. B

(21)

2019 - 2020 EĞİTİM - ÖĞRETİM YILI RECEP ÇETİNER - FEN BİL. ÖĞRETMENİ 5. SINIF SINIFI MADDE VE DEĞİŞİM - TARAMA TESTİ 1 DERSİ YAPRAK TEST CEVAP ANAHTARI

1. A 2. A 3. A 4. D 5. D 6. D 7. B 8. C 9. C 10. B 11. B 12. C 13. A 14. A 15. C 16. C 17. D