T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
TÜRKİYE’DE FİNTEK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİM DİNAMİKLERİ
Yüksek Lisans Tezi
Sait GENÇ 200010182
İstanbul, 2021
T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İŞLETME ANABİLİM DALI
İŞLETME YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
TÜRKİYE’DE FİNTEK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİM DİNAMİKLERİ
Yüksek Lisans Tezi
Sait GENÇ 200010182
Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Recep Ali KÜÇÜKÇOLAK
İstanbul, 2021
ii
T.C.
İSTANBUL TİCARET ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ ONAY FORMU
İşletme Yüksek Lisans programı öğrencisi Sait Genç’in “Türkiye’de Fintek Sektörünün Gelişim Dinamikleri” başlıklı tez çalışması, Enstitümüz Yönetim Kurulu 02.02.2021 tarih ve 2021- 518/19 sayılı kararıyla oluşturulan jüri tarafından oybirliği ile Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
UNVANI, ADI SOYADI TEZ DANIŞMANI : Dr. Öğretim Üyesi Ali Küçükçolak
JÜRİ ÜYESİ : Doç. Dr. Figen Büyükakın
JÜRİ ÜYESİ : Doç. Dr. Mustafa Emre Civelek
(*) Yüksek lisans tez savunma jürileri en az biri kurum dışından olmak üzere danışman dahil en az üç öğretim üyesinden oluşur. Jürinin üç kişiden oluşması durumunda eş danışman jüri üyesi olamaz. Eş tez danışmanının jüri üyesi olması durumunda asıl jüri beş üyeden oluşur.
iii Özet
Finans ve teknoloji kavramları Atlantik ötesi ilk kablo hattının başarıyla kurulmasından beri birlikte kullanılıyor olsalar da son dönemlerde Fintek olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bunun nedeni dijital dünyanın sağladığı yeni ve geniş olanakların, özellikle internet ve mobil uygulamaların yaygınlaşarak finansal hizmetleri taşınabilir hale getirmiş olmasıdır.
2008 yılında yaşanan küresel finansal kriz sonrasında yetkili otoritelerce bankalara uygulanan regülasyonların artması, tüketicilerin bankalara olan davranışlarının değişimi, bankaların dijitalleşme ile birlikte hizmet kanallarını çeşitlendirmede yeterli derecede hızlı olamaması, finansal hizmetleri daha iyi, daha hızlı ve daha düşük maliyetlerle sunabilen Fintek firmalarının önünü açmıştır. Teknolojinin yardımı ile finansal hizmetlerin daha kullanıcı dostu haline getirilmesi tüketicilerin bu hizmetlere çok daha kolay ulaşmasını ve yararlanmasını mümkün kılmaktadır. Yapay zeka, robotik süreç otomasyonu, büyük veri, blokzinciri, makine öğrenimi, akıllı sözleşmeler ve biyometrik doğrulama gibi altyapıları kullanan Fintek firmaları, ödeme hizmetleri, kitle fonlaması, varlık yönetimi, kredi derecelendirme, sigorta ve kripto para gibi alanlarda yenilikçi yaklaşımlar ile hizmet vermektedir.
Bu tez çalışmasında, Fintek alanında kullanılan teknolojiler ve uygulama alanları incelenmiş, dünyada ve Türkiye’de sektörün durumu hakkında bilgilendirme yapılmıştır.
Çalışmada uluslararası danışmanlık firmalarının Fintek sektörü ile ilgili raporları, sektör ile ilgili düzenlenen seminerlerden elde edilen veriler ve Türkiye’de faaliyet gösteren Fintek firmaları yöneticileri ile yapılan görüşmeler derlenerek Fintek sektörünün büyümesini tetikleyen unsurlar ve yatırıma açık alanların belirlenmesi amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Fintek, Finans, Teknoloji, Finansal Teknolojiler
iv Abstract
Although the concepts of finance and technology have been used together since the successful establishment of the first transatlantic cable line, it has recently emerged as Fintech. The reason for this is that the new and wide opportunities provided by the digital world, especially the internet and mobile applications, have become widespread and made financial services portable.
After the global financial crisis occurred in 2008, the increase in the regulations applied to banks by the responsible authorities, the change in the behavior of consumers towards banks, the banks' inability to diversify their service channels with digitalization, paved the way for Fintech companies that can offer financial services better, faster and also at lower costs. With the help of technology, financial services has become more user- friendly that facilitates consumers to access and benefit from these services much more easily. Using infrastructures such as artificial intelligence, robotic process automation, big data, block chain, machine learning, smart contracts and biometric verification, Fintech companies serve with innovative approaches in areas such as payments, asset management, crowd-funding, leasing, crypto money and insurance.
In this thesis, technologies and applications used in Fintech area were examined, sector situation in the world and in Turkey were informed. In this study, it is aimed to determine factors driving the growth of the Fintech sector and the areas, which are open to investment, by reports of international consultancy firms on the Fintech sector, data obtained from the organized seminars in sector and interviews with managers of Fintech companies operating in Turkey.
Keywords: Fintech, Finance, Technology, Financial Technologies
v
İÇİNDEKİLER
Özet ... iii
Abstract ... iv
İÇİNDEKİLER ... v
TABLO LİSTESİ ... viii
ŞEKİLLER LİSTESİ ... ix
KISALTMALAR LİSTESİ ... x
1 GİRİŞ ... 1
2 FİNANSAL TEKNOLOJİ ... 2
2.1 Fintek Nedir? ... 2
2.2 Fintek Ekosistemi ... 3
2.2.1 İnsan Kaynağı ... 4
2.2.2 Sermaye ... 5
2.2.3 Talep ... 5
2.2.4 Regülasyon ... 6
2.3 Fintek Tarihçesi ve Gelişimi ... 7
2.3.1 Fintek 1.0 Dönemi ( 1867 - 1967 ) ... 7
2.3.2 Fintek 2.0 Dönemi (1967 – 2008 ) ... 8
2.3.3 Fintek 3.0 Dönemi ( 2008 – Günümüze )... 8
2.4 Fintek Sektörü Teknoloji Altyapısı ... 9
2.4.1 Yapay Zekâ ve Büyük Veri Analizi ... 9
2.4.1.1 Büyük Veri Analizi & Kestirimsel Çözümleme ... 12
2.4.1.2 Makine Öğrenimi ... 13
2.4.1.3 Robotik Süreç Otomasyonu (RPA) ... 13
2.4.2 Dağıtık Hesaplama ... 14
2.4.2.1 Dağıtık Defter Teknolojisi... 14
2.4.2.2 Blokzinciri ... 15
2.4.3 Şifrebilim ... 17
2.4.3.1 Akıllı Sözleşme ... 18
2.4.3.2 Biyometrik Doğrulama ... 19
2.4.4 İnternet ve İnternet Erişimi ... 19
2.4.4.1 Nesnelerin İnterneti ... 20
2.4.4.2 Uygulama Programlama Arayüzleri ... 22
2.4.4.3 Dijital Cüzdan ... 23
2.4.4.4 Bulut Teknolojisi ... 23
2.5 Fintek Teknolojilerinin Kullanım Alanları ... 24
vi
2.5.1 Müşteri Hizmetleri ... 25
2.5.2 Alım Satım İşlemleri ... 26
2.5.3 Alım Satım Sonrası İşlemler ... 27
2.5.4 Risk Yönetimi ve Kontrolü ... 28
2.5.5 Diğer Operasyonel İşlemler ... 28
2.5.5.1 İş Yönetimi ... 29
2.5.5.2 Veri Yönetimi... 29
2.5.5.3 Finansal Kontrol ... 30
2.5.5.4 Mevzuata Uyum ... 30
2.5.5.5 Siber Güvenlik ... 30
3 DÜNYADA FİNTEK ... 32
3.1 Sektörel Durum ... 34
3.1.1 Birlikler/Organizasyonlar ... 34
3.1.2 Sektör Analizi ... 36
3.1.3 Lider Firmalar ... 41
3.2 Engeller Zorluklar ... 43
3.2.1 Yasal Engeller ... 43
3.2.2 Ekonomik Sıkıntılar ... 47
3.2.3 Teknolojik Engeller ... 47
3.3 Gelişim Dinamikleri ... 51
3.3.1 Yasal Gelişmeler ... 51
3.3.2 Demografik Yapı ... 51
3.3.3 Teknolojik Gelişmeler... 54
3.3.4 Ekonomik Gelişmeler ... 56
4 TÜRKİYE’DE FİNTEK ... 58
4.1 Sektörel Durum ... 58
4.1.1 Birlikler/Organizasyonlar ... 58
4.1.1.1 Resmi ( Fintek Çalışma Grubu ) ... 58
4.1.1.2 Özel ( Dernekler, Birlikler ) ... 59
4.1.2 Sektör Analizi ... 61
4.2 Engeller Zorluklar ... 64
4.2.1 Yasal Engeller ... 64
4.2.2 Ekonomik Sıkıntılar ... 66
4.2.3 Teknolojik Engeller ... 67
4.3 Gelişim Dinamikleri ... 67
4.3.1 Yasal Gelişmeler ... 68
4.3.2 Demografik Yapı ... 70
4.3.3 Teknolojik Gelişmeler... 71
vii
4.3.4 Ekonomik Gelişmeler ... 75
5 ARAŞTIRMA VE METODOLOJİ ... 78
5.1 Araştırma ... 78
5.2 Veri Toplama ve Analiz ... 81
5.3 Sonuçlar ... 84
5.3.1 Fintek Sektörünün Gelişim Dinamikleri ... 84
5.3.2 Fintek ve Geleneksel Finans Kuruluşlarının Avantajları ve Dezavantajları ... 87
5.3.3 Fintek Alanında Fırsatlar ve Tehditler ... 89
5.3.4 Fintek Alanındaki Riskler ve Zorluklar ... 90
6 GENEL DEĞERLENDİRME ... 93
6.1 Türkiye Fintek Ekosistemi Avantajları ... 95
6.2 Yatırım Çeken ve Gelişime Açık Alanlar ... 96
7 KAYNAKÇA ... 98
viii
TABLO LİSTESİ
Tablo 2-1: Ülkelerin ve Uluslararası Federasyonların Bitcoin ve Blokzinciri Yaklaşımları ... 17
Tablo 2-2: 20 Eylül 2019 Tarihi İtibariyle Türkiye’de Açık Olan API Servisleri. ... 22
Tablo 2-3: Fintek Teknolojilerinin Kullanım Alanları ... 25
Tablo 3-1: Ülkeler Bazında İnternet Kullanıcıları Arasında Finansal Teknoloji Hizmetlerinin Benimsenmesi Oranı (2019) ... 33
Tablo 3-2: Küresel 20 Finans Merkezi ... 33
Tablo 3-3: Amerika Birleşik Devletlerinde Finansal Sistem Düzenleyicileri (2020) ... 35
Tablo 3-4: 2019 İtibariyle 39 Fintek Firması, Piyasa Değerleri ve Doğdukları Şehirler ... 41
Tablo 3-5: Gözlemlenen Fintek Lisans Şeması ... 44
Tablo 3-6: Bazı Ülkeler İçin Fintek Kredi Politikalarının Çerçeve Özellikleri ... 45
Tablo 3-7: Dijital Hizmetlerin Sağlanmasını Mümkün Kılan Kamu Politikaları ... 46
Tablo 4-1: Türkiye'de Faaliyet Gösteren Fintek Firma Örnekleri ... 64
Tablo 4-2: Fintek Firmalarını İlgilendiren Temel Yasal Çerçeveler ... 69
Tablo 5-1: Araştırma Yöntemi ... 79
Tablo 5-2: Görüşme Soruları ... 82
Tablo 5-3: Görüşmeci Listesi... 83
Tablo 5-4: Fintek Sektörü SWOT Analizi ... 92
ix
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 2-1: Fintek Ekosisteminin Dört Genel Başlığı ve İlgili Paydaşları ... 4
Şekil 2-2: Amerika'da Yapay Zekâ Çalışmaları Yapan Aktif Girişim Destekli Özel Şirketlerin Sayısı .... 10
Şekil 2-3: Büyük Verinin 8V Olarak Tanımı. ... 12
Şekil 2-4: RPA ve Etkileri. ... 14
Şekil 2-5: Blokzinciri Veri Yapısı. ... 16
Şekil 2-6: 2018 Yılına Kadar Düzenlenen Web Aramaları ve Akıllı Sözleşme Sayısı. ... 18
Şekil 2-7: İnternet Kullanımı Nüfus Oranı. ... 20
Şekil 2-8: İnternete Bağlı Cihaz Sayısı ve Kişi Başına İnternete Bağlı Cihaz Sayısı. ... 21
Şekil 2-9: Ödeme Ağ Geçidi Süreci ... 23
Şekil 2-10: Bulut Teknolojisi Bileşenleri. ... 24
Şekil 3-1: 2007-2016 Tarihleri Arası Fintek Girişim Sayıları Tablosu ... 37
Şekil 3-2: 2017 Yılından 2020 Yılı İlk Yarısına Kadar Küresel Fintek Yatırım Aktiviteleri ... 38
Şekil 3-3: Kripto Para Birimlerinin Kümülatif Piyasa Değeri (Milyar Dolar) ... 39
Şekil 3-4: İşlerinin Risk Altında Olduğuna İnanan Geleneksel Firma Çalışanlarının Oranı ... 40
Şekil 3-5: Ülkeler Bazında Fintekler ile Yapılan Mevcut ve Beklenen Ortaklıklar ... 40
Şekil 3-6: Dünyada İnternet Kullanan Kişiler ... 48
Şekil 3-7: Ağ Türüne Göre Mobil Kapsama Alanları ... 48
Şekil 3-8: Yaş Gruplarına Göre Fintek Kullanıcıları ... 52
Şekil 3-9: Ülkelere Göre Fintek Benimseme Oranları ... 53
Şekil 3-10: Gelir Seviyelerine Göre Fintek Kullanıcı Profili ... 54
Şekil 3-11: 2017-2020 Ekonomik Büyüme Oranları ... 56
Şekil 3-12: 2012-2020 1.Çeyreği Arası Küresel Yatırımlar ... 57
Şekil 4-1: Türkiye'de Fintek Yatırımlarının Gelişimi ... 62
Şekil 4-2: Fintek Alanında 2021 Yılına Kadar Beklenen İşlem Değeri (milyar dolar) ... 63
Şekil 4-3: Türkiye Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuç Tablosu ... 70
Şekil 4-4: Türkiye Hane Haklı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması Sonuçları ... 71
Şekil 4-5: Türkiye'de Girişimlerin Sabitbant Ağ Tercih Oranı ve Ağ Hızları ... 72
Şekil 4-6: 2018-2020 Tarihlerinde Ücretli Bulut Bilişim Kullanan Girişim Oranı ... 73
Şekil 4-7: 2018-2020 Tarihlerinde Robot Teknolojisi Kullanan Girişimlerin Oranı ... 74
Şekil 4-8: Mobil Ağ Hızlarının Gelişimi ... 74
Şekil 4-9: Yıllara Göre Türkiye GSYH Değerleri ... 75
Şekil 4-10: Türkiye'de 2019 Yılında Exit Yapan Fintek Firmaları ... 76
Şekil 4-11: Türkiye'de Melek ve VC Yatırımları ... 76
Şekil 4-12: Türkiye'de 2018 Yılında En Çok Yatırım Alan Sektörler ... 77
Şekil 5-1: Nitel Araştırma Adımları ... 80
x
KISALTMALAR LİSTESİ
API: Uygulama Program Arayüzü (Application Programming Interface)
ARPANET: Gelişmiş Araştırma Projeleri Dairesi Ağı (Advanced Research Projects Authority Net)
B2B: İşletmeden İşletmeye (Business to Business) alışveriş işlemleri B2C: İşletmeden Tüketiciye (Business to Consumer) alışveriş işlemleri B2E: İşletmeden Çalışanına (Business to Employee) alışveriş işlemleri B2G: İşletmeden Devlete (Busines to Government) alışveriş işlemleri BKM: Bankalar Arası Kart Merkezi
BLUETOOTH: Kablo bağlantısını ortadan kaldıran kısa mesafe radyo frekansı teknolojisi
C2B: Tüketiciden İşletmeye (Consumer to Business) C2C: Tüketiciden Tüketiciye (Consumer to Consumer)
C2G: Vatandaştan Devlete (Consumer/Citizen To Government) DLT: Dağıtılmış Defter Teknolojisi (Distributed Ledger Technology)
EXIT: Start-up hukukunda bir girişimcinin veya yatırımcının, istediği boyutlarda bir yatırıma ve geri dönüşe ulaşmasının ardından girişimden ayrılması
FCA: Mali Davranış Otoritesi (Financial Conduct Authority)
FINRA: Amerika Birleşik Devletlerinde Finans Endüstrisi Düzenleme Kurumu (Financial Industry Regulatory Authority)
FİNTEK: Finansal Teknoloji (Fintech)
G2B: Devletten İşletmeye (Government to Business)
xi
G2C: Devletten Vatandaşa (Government to Consumer/Citizen) G2G: Devletten Devlete (Government to Government)
GFCI: Küresel Finans Merkezleri Endeksi
GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla, bir yıl içinde, yurt içinde üretilmiş nihai mal ve hizmetlerin piyasa değeri
IDRBT: Bankacılık Teknoloji Geliştirme ve Araştırma Enstitüsü (Institute for Development and Research in Banking Technology)
IDRBT: Hindistan Bankacılık Teknoloji Geliştirme ve Araştırma Enstitüsü
IEEE: Elektrik ve Elektronik Mühendisleri Enstitüsü (The Institute of Electrical and Electronics Engineers)
IoE: Her şeyin İnterneti ( Internet of Everything) IoT: Nesnelerin İnterneti (Internet of Things)
IPO: Özel bir şirket veya kuruluşun hisse senedini ilk defa halka arz ederek yatırım sermayesini artırması (Initial Public Offering)
ISO: Uluslarası Standardizasyon Organizasyonu (International Organization of Standardization)
M&A: Birleşme & Satın Alma (Merge & Acquisition)
M2M: Makineden Makineye bağlantı ağı (Machine to Machine)
MiFID2: Avrupa Birliği'nde yatırımcıların korunması amacıyla fon yönetimi komisyonlarına şeffaflık getirmeyi amaçlayan yeni regülasyon (Markets in Financial Instruments Directive II)
NASDAQ: Dünyanın ilk elektronik menkul kıymet alım ve satımı yapan borsası (National Association of Securities Dealers Automated Quotations)
NPCI: Hindistan Milli Ödemeler Şirketi (National Payments Corporation of India) NSFNET: Ulusal Bilim Vakfı Ağı (National Science Foundation Network) P2P: Eşten eşe ağ (Peer to Peer network)
xii
PAYPAL: İnternet üzerinden çalışan, güvenli alışveriş yapılmasını sağlayan çevrimiçi ödeme sistemi
PBR: Fiziksel Tabanlı İşleme (Physically Based Rendering)
PCS: Kullanıcıların telefonlarında depolanan verileri (kaydedilen numaralar, takvimler ve mesajlar gibi) uyumlu bir PC ile senkronize etmelerini sağlayan yazılım
PE: Özel Sermaye (Private Equity)
PSD2: Ödeme Hizmetleri Direktifi 2 (Payment Services Directive II) RBI: Hindistan Merkez Bankası
REGTEK: Düzenleyici Teknoloji (Regulatory Technology) RPA: Robotik Süreç Otomasyonu (Robotic Process Automation)
SEC: Amerika Birleşik Devletleri'nde menkul kıymetler ve borsaları denetleyen Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (Securities and Exchange Commission)
SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu
START-UP: Ölçeklenebilir ve tekrar edilebilir iş modeli bulmak için oluşturulan bir yapı SWIFT: Dünya Bankalar Arası Finansal Telekomünikasyon Topluluğu (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication)
TCP/IP: İletim Kontrol Protokolü / İnternet Protokolü (Transmission Control Protocol / Internet Protocol)
TEKFİN: Bir firmanın teknolojiyi kullanarak yepyeni finansal hizmetler sunması
TWINT: İsviçre’de cepten cebe para yollamaya veya pos cihazlarında cep telefonuyla ödeme işlemi yapmaya yarayan uygulama
UNICORNS: Piyasa değerleri 1 milyar dolar veya üzerinde olan küresel finansal teknoloji firmaları
VC: Risk Sermayesi (Venture Capital) WoE: Her şeyin Ağı (Web of Everything)
xiii WoT: Nesnelerin Ağı (Web of Things)
WWW: Dünya Çapında Ağ (World Wide Web)
XML: Genişletilebilir İşaretleme Dili (Extensible Markup Language)
1
1 GİRİŞ
Hızla gelişen teknoloji ile birlikte dünyada akıllı telefonlar, tabletler, bilgisayarlar, akıllı saatler, televizyonlar ve hatta birçok elektronik eşya sürekli internete bağlanmaktadır.
Sosyal medya ve mobil uygulamalar artık yenilik değil hayatın bir parçası haline gelmiştir. Bu değişimler yaşanırken tüketici talepleri de şeffaflık, kesintisiz ve hızlı erişim, otomasyon, kullanım kolaylığı, eğlence gibi yenilikçi yaklaşımlara yönelmiştir.
Avusturyalı iktisadi analist Joseph Alois Schumpeter yenilikçiliği “Yenilik Teorisi (The Theory of Innovation)” ile açıklamaktadır. Schumpeter’e göre “Faktörlerin nicelikleri yerine işlevin şekli değiştirilirse bir yenilik var demektir” (Schumpeter, 1939: 84).
2008 yılında yaşanan küresel kriz sonrasında tüketicilerin bankalara olan güveni azalmıştır. Kaybedilen güveni artırmaya dayalı yapılan düzenlemeler bankaların kar marjlarını düşürmüş, bankaların yeni yatırımlar için daha dikkatli davranmasına sebep olmuştur. Bankaların yenilikçi stratejiler oluşturmakta zorlanmaları, teknolojik değişime yeterince hızlı adapte olamamaları ve tüketicilerin alışkanlıklarının değişmesi koşulları bir araya gelince Schumpeter’in yenilik teorisini doğrularcasına Fintek girişimlerine olan ilgi artmıştır. Yenilikçi yaklaşımların müşteri memnuniyetini artırmaya ve ihtiyaç duydukları rekabet avantajını sağlamalarına yardımcı olabileceğini fark eden bazı bankalar ise Fintek girişimcileri ile ortak operasyonlar yürütmeye başlamışlardır.
Finans dünyasında ilerleyen teknoloji ile insanların değişen ihtiyaçlarının karşılanabilmesi konusunun, teknolojinin finans sektörüne katkılarıyla doğru orantılı olarak artacağı ve finansal rekabet ortamının dünya standartlarında yakalanabilmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada; Fintek terimi, tarihsel süreci, ekosistemi, teknolojik altyapısı, kullanım alanları hakkında bilgilendirmenin yanı sıra Türkiye’de ve dünyada sektörün durumu incelenerek öncü yerli Fintek firma yöneticileri ile birebir görüşmelerden elde edilen sonuçların da katkılarıyla Türkiye’de Fintek sektörünün gelişim dinamikleri değerlendirilmektedir.
2
2 FİNANSAL TEKNOLOJİ
Finans konusu insanlık tarihi kadar bir geçmişe sahip olsa da teknolojinin finans alanına dahil olması, insanlık tarihi baz alındığında oldukça yeni bir durumdur. Finansal Teknoloji terimi, ilk olarak 1990'ların başlarında Citigroup tarafından teknolojik işbirliği çabalarını kolaylaştırmak için başlatılan bir proje olan ‘Finansal Hizmetler Teknoloji Konsorsiyumu’nda kullanılmaya başlamıştır (Arner, Barberis, & Buckley, 2016: 3).
Teknolojinin finansa dâhil olması, tüm insanlık için sadece bankacılık sisteminin gelişmesinde değil, tarım ve sanayileşmeden başlayıp her bir birey için hayatı kolaylaştıracak birçok alanda evrim gerçekleştirmiştir. Teknoloji sayesinde insanlar, dünyanın her neresinde olursa olsun finansal ihtiyaçlarını karşılayacak hizmetleri sunan firmalara güvenli ortamlarda ulaşabilmektedirler. Finansta teknolojinin kullanılmasının olumlu tarafları olduğu gibi altyapısını oluşturan yıkıcı teknolojilerin kullanımıyla olumsuz etkileri de bulunmaktadır.
Bu bölümde Fintek kavramı, ekosistemi, altyapısı ve gelişimi hakkında bilgi verilmektedir.
2.1 Fintek Nedir?
Genel olarak finans ve teknoloji kelimelerinin birleşimi olarak tanımlanan Fintek kelimesi için birden fazla tanım yapılmıştır. Sözlük anlamına bakıldığında; bankacılık ve finans hizmetleri sağlamak maksadıyla kullanılan yazılımlar ve bu konuyla ilgili teknolojileri tanımlamak için kullanılan kelimedir (Oxford Learner's Dictionaries).
William J. Magnuson Vanderbilt hukuksal açıdan yaptığı incelemesinde Fintek terimini,
“öncelikle teknolojik olarak etkinleştirilmiş mobil ve çevrimiçi platformlar aracılığıyla finansal hizmetler sağlamada uzmanlaşmış yeni tür şirketler” olarak tanımlamaktadır (Magnuson, 2017: 1174).
3 Patrick Schueffel’e göre ise Fintek, finans alanındaki faaliyetleri iyileştirmek maksadıyla teknolojiyi kullanan yeni bir finans sektörüdür (Shueffele, 2016: 32).
Fintek firmaları müşterilerine (mobil bankacılık ve akıllı telefonların kullanımı ile) bankacılık, varlık yönetimi, finansal danışmanlık, elektronik para transferi, sigortacılık ve kripto para gibi birçok alanda hizmet sunmaktadırlar. Bu hizmetleri sunarken insanlar için daha güvenli bir ortam, kişisel ihtiyaçlara göre geleneksel yöntemlerle çalışan firmalardan daha fazla seçenek, kolay erişilebilirlik ve teknolojik yazılım ürünleriyle prosedürü az olan daha hızlı hizmet sağlamaktadırlar. Fintek firmaları, başlangıçta bankacılık ve finans şirketlerinin yazılım ve donanım ihtiyaçlarını kullandıkları teknolojilerle destekleyen bir alt sektörken, zamanla geçirdiği başarılı dönüşümlerle, geleneksel yöntemlerle çalışan bankacılık ve finans sektörünün baş etmeleri gereken rakipleri haline gelmişlerdir.
2.2 Fintek Ekosistemi
Fintek, finansal hizmet sektörünü daha erişilebilir ve daha kolay hale getiren, yenilikçi iş modellerini teknolojiyle birleştiren faktörleriyle müşterilerine daha farklı ve yeni seçenekler sunmak isteyen yatırımcılar için ciddi yatırım alanları oluşturmaktadır. Fintek firmaları finans ve teknoloji alanlı firmalar olarak faaliyet gösterseler de aslında faaliyet gösterdikleri alan sadece finans ve teknoloji ile sınırlı kalmamaktadır.
Fintek ekosistemini insan kaynağı, sermaye, talep ve regülasyon olmak üzere 4 genel başlık ve bu başlıklarla ilgili paydaşlar ile tanımlamak mümkündür (Fintech İstanbul ve EY Türkiye Danışmanlık, 2018: 9). Paydaşların başlıklar ile ilişkisi Şekil 2-1’de gösterilmiştir.
4 Şekil 2-1: Fintek Ekosisteminin Dört Genel Başlığı ve İlgili Paydaşları
Kaynak: Fintech İstanbul ve EY Türkiye Danışmanlık. (2018). Türkiye FinTech Ekosisteminin Sürdürülebilir Gelişimi için 23 Öneri. Türkiye’de FinTech Ekosistemi, 9
2.2.1 İnsan Kaynağı
Fintek ekosisteminde insan kaynakları sistemin ana unsurlarındandır. Eğitim kurumları ve üniversitelerin yetiştirdiği, geleneksel kurumların desteklediği ve kurum içi yenilikçi görüşlere sahip kişiler Fintek sektöründeki kalifiye personel ihtiyacını karşılamaktadır.
Bu ekosistemde sürekli yeni teknolojiler geliştiren, değişen teknolojilerle şekillenen insan ihtiyaçlarını belirleyerek onlara uygun yenilikçi hizmetler sunan ve bu rekabet ortamında yakaladığı avantajı ellerinde tutabilen sektör firmaları öncü rol oynamaktadır.
Bankalar veya geleneksel yöntemlerle çalışan firmalar bu konuda Fintek firmaları kadar başarılı olamadıkları için ağır gider kalemleri ile karlılık oranlarının törpülenmesi sebebiyle Fintek firmalarıyla rekabet edememektedir. Geleneksel yöntemlerle çalışan firmalar, Fintek firmalarıyla aradaki farkı kapatmak için farklı yollarla sorunun üstesinden gelmeye çalışmaktadırlar.
İngiliz girişimcileriyle yapılan görüşmede, 2014 yılında İngiltere'de şube işlemlerinde
%6'lık bir düşüş olduğu açıklanmıştır. Bu bankalar bilgi-işlem, iletişim teknolojileri,
5 finansal teknolojiler ve dijital ortamlarda insan kaynaklarına daha fazla yatırım yapabilmek adına şubelerini kapatmaktadır (Erman, 2017: 96). İnsan kaynaklarının Fintek ekosisteminde yenilikçi teknolojilerin geliştirilmesi, firmaların maliyetlerinin düşürülmesi ve kalifiye personeli ile profesyonel hizmet sunumunun sağlanması açısından yüksek öneme sahip olduğu görülmektedir.
2.2.2 Sermaye
Fintek ekosistemindeki firmalar, teknolojinin bu derece hızlı geliştiği bir ortamda rakipleriyle rekabet edebilmek adına teknolojik yatırımlar için sermayeye ihtiyaç duyarlar. Bu sebeple sürekli yeni ve yaratıcı iş modelleriyle devlet desteği, kamu fonları, yatırımcılar ve bankalar gibi kanallarla sermayelerini desteklemek istemektedirler.
Ekosistemde yer alan girişim sermaye fonlarına sahip yatırım şirketleri ve melek yatırımcılar, Fintek girişimlerinin kurulması veya büyümesi için ihtiyaç duyulan yatırım desteğini vermektedirler. Ekosistemde yer alan bir diğer unsur olan teknoloji geliştirici şirketler, Fintek girişimleri için teknolojik anlamda uygun bir zemin oluşturmak suretiyle onların yenilikçi finansal hizmetleri hızlı bir şekilde piyasaya sürmelerine yardımcı olmaktadırlar. Örneğin, yapay zekâ teknolojisi kullanılarak, akıllı robot finansal danışmanlar hizmet vermektedirler (Taştan & Uralcan, 2019: 52).
2.2.3 Talep
Fintek ekosisteminde yapılan pazar araştırmaları (gerek ülke, gerekse küresel bazda olsun) ulaşılması gereken müşterilerin ihtiyaçlarının tespit edilmesi ve bunun akabinde ortaya çıkan taleplerin karşılanmasına alt zemin oluşturduğundan Fintek firmaları için çok önemlidir. Bu taleplerin tespiti ile Fintek firmaları rakiplerine karşı bir farklılık oluşturma şansı elde etmektedirler. Bu ihtiyaçlara göre üretilen yazılımlarda müşterilerin sektöre bakışı ve deneyimlerinin değerlendirilmesi de ürünün pazarlanmasında çok etkilidir. Örneğin 2012 yılında sadece bir araç kiralama şirketi olarak faaliyetine başlayan GRAB Holding Inc. gelişimini nakliye, kargo ve finansal hizmetler sağlamaya kadar
6 çeşitlendirerek 14 milyar dolarlık piyasa değerine ulaşmıştır (CNN International - Bussiness, 2019). Örnekteki gibi müşteri deneyimlerini, yapısını, taleplerini tespit etmek Fintek ekosisteminde çok önemli bir etkendir.
2.2.4 Regülasyon
Finansal anlamda Fintek firmalarına duyulan güven, elektronik para transferleri veya ödemelerle ilgili faaliyet izinleri konusu ve hizmet sunumu sırasında karşılaşılan kısıt ve engeller gibi konularda yapılacak düzenlemeler, Fintek ekosistemini direkt olarak etkileyecek faktörlerdendir. Özellikle hükümetlerin kamu kurum ve kuruluşları ya da özel işletmelerinin Fintek firmalarıyla rekabet edememeleri sebebiyle çıkan sorunlara müdahalesi Fintek ekosistemi açısından çok önemlidir. Bu durum, düzenleyicilere çözüme dayalı düzenlemelerin yapılması için yapıcı bir rol biçmektedir.
Dijital Dönüşüm Projesi bağlamında Avrupa Komisyonu Mayıs 2015'te bankalar için açık standart bir API geliştirme üzerine Dijital Tek Pazar Stratejisi başlatmıştır (EY Global Financial Services Institute, 2015: 8)
Düzenleyicilerin bu regülasyonlar için çözümsellik odaklı kullandıkları araçlar aşağıdaki gibidir (EY Global Financial Services Institute, 2015: 10-11):
Dinamik Performans Standartları (Dynamic Performance Standards):
Düzenlemeye tabi kuruluşların performansını ölçmek için teknoloji ve veriler karşılıklı işbirliğine dayalı bir yaklaşımla çözümlenmektedir.
Algoritmik Düzenleme (Algorithmic Regulation): Etkiyi analiz etmek için veri bilimini kullanarak dinamik performans standartlarına benzer bir yaklaşımla çözümlenmektedir.
Yalın Düzenleme (Lean Regulation): Girişimciler arasında popüler olan "start-up öğrenme" modelinden esinlenmiştir. Denemeler yoluyla çözümlenmektedir.
7 Çevik Düzenleme (Agile Regulation): Düzenleyicinin, düzenlemeye yönelik işbirliğine dayalı ve PBR yaklaşımı neye ulaşmak istediklerini açıklar. Finans veya Fintek topluluğunun başarısı için sunulan önerilere verdiği yanıta göre çözümlenmektedir.
Otomatik Düzenleme (Automated Regulation): Çevrimiçi regtek, büyük veri ve veri bilimi paradigmaları ile çözümlenmektedir.
Açık Kaynaklı Düzenleyici Platform (Open-Source Regulatory Platform): Açık kaynak bölümü, raporlama verilerinin akışa aktarılması için XML tabanlı bir sistem mimarisi ve veri tabanı altyapısı sağlamaktadır. Düzenleyici ve yazılım şirketleri, analitik için ticari uygulamalar sağlayabilmekte ve tüm taraflara sunulacak görselleştirme ile çözümlenmektedir.
2.3 Fintek Tarihçesi ve Gelişimi
Finansal teknoloji; küreselleşme, ekonomik krizler, önemli teknolojik atılımlar ve gelişen teknoloji ile insan ihtiyaçlarının zamanla geçirdiği tarihsel değişimler, finansal teknolojilerin günümüze ulaşabilmesini sağlayan önemli yükseliş trendleri yaşamalarını sağlamıştır. Bu sebeple Fintek tarihinde bu tür ciddi atılımların olduğu 3 dönem görülmektedir. Bu tarihsel dönemler Fintek 1.0, Fintek 2.0 ve Fintek 3.0 olarak tanımlanmaktadır (Arner, Barberis, & Backley, 2017: 4-5).
2.3.1 Fintek 1.0 Dönemi ( 1867 - 1967 )
Ülkelere kâğıt para basma imkânı veren matbaanın icadı, finansal teknolojinin ilk ortaya çıkışının kanıtlarından biridir. Bununla birlikte 1866 yılında, telgrafın icat edilmesi ve dünya finans sisteminin küreselleşmesinin bir başlangıcı olan Atlantik ötesi ilk kablo hattının başarıyla kurulması yoluyla finansal teknolojinin varlığını daha net göstermiştir (Truong, 2016: 4).
1866 yılından 1967 yılına kadarki süreç Fintek 1.0 dönemi olarak bilinmektedir. Bu dönemde, güçlü bir finansal küreselleşme dönemini mümkün kılan temel altyapı
8 (1866'dan 1913'e kadar) transatlantik telgraf kablosunun döşenmesi, 19. yüzyılın sonlarında telgraf, demiryolları ve buharlı gemiler gibi teknolojiler sınırların ötesinde finansal bağlantıların kurulmasına yardımcı olmuştur (Arner, Barberis, & Backley, 2017:
4-5).
1967’de Barclays Bank’ın Einfield / Londra Şubesi ilk ATM makinasını hizmete sunmuştur (Omari, 2012: 20). 1918 yılında Fed Wire Fon Servisinin kurulması (Wulan, 2017: 179), 1950 yılına gelindiğinde Frank McNamara Dinners Club Kredi kartını çıkarması Fintek teknolojisi açısından önemli gelişmeleri temsil etmektedir (IPFC Online Web Agency, 2018).
2.3.2 Fintek 2.0 Dönemi (1967 – 2008 )
1967’de ilk ATM’nin hizmete sokulmasının ardından 2008 yılı Küresel Ekonomik Krize kadar geçen süreç içinde Fintek 2.0 terimi kullanılmaktadır (Arner, Barberis, & Backley, 2017: 4-5). Bu dönemde 1971 yılı Nasdaq’ın elektronik ticareti ve IPO’yu icat etmesi, 1973 yılında Carl Reuterskiöld’ün SWIFT’i icat etmesi (yurt içinde veya yurt dışındaki banka hesaplarına dövizle yapılmak şartıyla gerçekleştirilen tüm para transferleri SWIFT sistemi aracılığıyla gerçekleştirilmektedir), 1993 yılında Citigroup tarafından “Finansal Hizmetler Teknolojisi Konsorsiyumu” kurulması, 1998 yılında Confinity tarafından Paypal hizmetinin başlatılması gibi Fintek firmaları açısından önemli gelişmeler gerçekleşmiştir (IPFC Online Web Agency, 2018).
2.3.3 Fintek 3.0 Dönemi ( 2008 – Günümüze )
2008 yılı Küresel Ekonomik Krizi döneminden günümüze kadar olan süreç içinde Fintek 3.0 terimi kullanılmaktadır (Arner, Barberis, & Backley, 2017: 4-5). Bu dönemde 2009 yılında Bitcoin v.01 yayınlanması, 2011 yılında Google Cüzdan’ın tanıtılması, 2014 yılında Apple firmasının Apple Pay’i başlatması, 2016 yılında ilk olarak Fintek lisans programının oluşturulması gibi birçok gelişme yaşanmıştır (IPFC Online Web Agency, 2018).
9 2.4 Fintek Sektörü Teknoloji Altyapısı
Fintek girişimleri, ödeme hizmetleri, müşterilerine kolay işlemler sunmak, paylaşımlarını iyileştirmek, genellikle bankacılık işlemlerinin maliyetlerini düşürmek ve işlemleri daha hızlı yapabilmek için büyük ölçüde gelişmiş yeni teknolojilere güvenmektedir (Haddad
& Hornuf, 2016: 7). Bilgi ve iletişim teknoloji altyapısının gelişmesi ile firmalar işlerini ve bu işlere ait işlem süreçlerini elektronik ortamlarda yenilikçi teknolojilerin kullanıldığı bilgi yönetim sistemleri ile hayata geçirmektedirler. Bu anlamda bilgi güvenliği ve bilgi yönetimi, robotik süreç otomasyonu, kuantum teknolojileri, yapay zekâ, makine öğrenimi, büyük veri gibi bilgi yönetim sistemlerine etki eden uygulamalar firmalar ve devletler tarafından öncelikli gündem maddeleri yapılmıştır.
Fintek firmalarının kullandıkları teknolojiler 4 ana grupta toplanmaktadır. Bunlar sırasıyla Yapay Zekâ ve Büyük Veri Analizi, Dağıtık Hesaplama, Şifrebilim, İnternet ve İnternet Erişimidir. Bu teknolojiler insanların hayatlarını kolaylaştıracak yenilikçi yazılımları üretmek için geliştirilmektedirler.
2.4.1 Yapay Zekâ ve Büyük Veri Analizi
Yapay zekânın sözlük anlamı; herhangi bir dili anlama, resimleri tanıma, problem çözme gibi bazı nitelikleri öğrenebilen makinelerdir (Dictionary of Cambridge, 2020).
Yakın zamana kadar birçok alanda yapılan çalışmalar, uzmanlık bilgisi, pahalı eğitimler veya devlet tarafından yetkilendirilmiş kişiler tarafından yapılabiliyorken, akıllı makineler çağının yaşanıldığı bu dönemde yapay zekâ hayatın her alanına nüfuz etmektedir. Kolombiya’da 4 eyalette sürücüsüz arabaların kullanımının onaylanması bu duruma güzel bir örnektir. Birçok ülke karmaşık finansal verileri değerlendirme, yüz tanıma sistemleri ile potansiyel teröristleri işaretleme gibi birçok alanda yapay zekâdan faydalanmaktadır (Scherer, 2016: 354).
Amerika`da yapay zekâ ile ilgili çalışmalar yapan firmaların sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Amerika’da 2015 yılına kadar yapay zekâ çalışmaları yapan aktif girişim
10 destekli özel şirketlerin sayısı Şekil 2-2’de gösterilmektedir. Bu grafikte 2015 yılında yapay zekâ çalışmaları yürüten 600’den fazla özel şirket olduğu görülmektedir (AI Artificial Index, 2017).
Şekil 2-2: Amerika'da Yapay Zekâ Çalışmaları Yapan Aktif Girişim Destekli Özel Şirketlerin Sayısı
Kaynak: AI Artificial Index. (2017, 11 1). Annual report 2017. 11 22, 2020 tarihinde AI Index:
https://aiindex.org/2017-report.pdf adresinden alındı.
Büyük veri terimi, ilk kez Michael Cox ve David Ellsworth tarafınca 1997 senesinde düzenlenen 8. IEEE Görüntüleme Konferansı’nda “Çekirdek Dışı Görselleştirme için Uygulama Kontrollü Çağrı Talebi (Proceedings of the 8th Conference on Visualization)”, adlı makalede kullanılmıştır. Bu çalışmada, veri kümelerinin büyüklüğünden ve bilgisayar sisteminin hafızasını, disklerini ve hatta harici diskleri bile doldurduğundan bahsedilerek ele alınan bu soruna “Büyük Veri Problemi” denilmiştir (Aktan, 2018: 51- 54)
Büyük Veri, geleneksel veri tabanları kullanarak analizi yapılması zor ve yönetimi mümkün olmayacak kadar büyük ölçekteki veri kümeleri olarak adlandırılmaktadır
11 (Çelik, 2017: 1). Bir başka bakış açısından büyük veri; kullanılan programların saklama, yönetme ve işleme kapasitesinin çok daha ötesindeki veri gruplarını tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Büyük verinin boyutunun devasa olması ile bundan fayda sağlamak maksadı ile kullanılacak olan analizlerin karmaşıklığının bir araya gelmesi, teknolojide yeni sınıfların ve bunları yönetebilecek araçların gelişmesini beraberinde getirmiştir. Nihayetinde büyük veri, genel olarak, hem depolanan verinin türünü, hem nasıl depolanacağını ve nasıl işleneceğini yöneten teknolojiyi anlatmaktadır (Doğan &
Arslantekin, 2016: 22). Büyük veri teriminin sözlük anlamı ise, standart yöntemlerle işlenen, analiz etmek veya kullanmak için saklanan çok büyük veya çok karmaşık bilgi kümeleridir (Oxford Learner's Dictionaries).
Büyük veri, araştırmacılara sorularına cevap bulmaları, bireysel davranışları ve topluluk eğilimlerini tahmin etmeleri gibi kolaylıklar sağlamaktadır. Ayrıca kamu yönetiminden ekonomik ve ticari faaliyetlere, bilimsel araştırmalardan ulusal güvenliğe kadar birçok farklı alanda büyük veriden yararlanılmaktadır. Büyük veri uygulamalarının altında yatan önemli hedeflerden bazıları; maliyetlerin düşürülmesi, tüketici deneyimlerinin iyileştirilmesi, daha faydalı pazarlama stratejilerinin oluşturulması ve mevcut süreçlerin etkinlik ve verimliliğinin artırılmasıdır. Bununla birlikte günümüzde veri ihlali hadiselerinin yaşanmasından ortaya çıkan güvenliğin tesis edilmesi konusu da büyük verinin kullanım amaçları arasına girmiştir. Büyük verinin genel olarak uygulandığı alanlar arasında; perakendecilik, bankacılık, medya ve eğlence sektörü, iletişim, sağlık hizmetleri, üretim, eğitim, devlet hizmetleri, sigortacılık ve ticaret, enerji sektörü, ulaşım ve otomatik ölçümleme verilerinin analizinin yapılması yer almaktadır (Aktan, 2018: 3- 7).
Büyük verinin özelliklerini Şekil 2-3’te gösterildiği gibi kısaca 8V olarak İngilizce başlıklarıyla tanımlamak mümkündür.
12 Şekil 2-3: Büyük Verinin 8V Olarak Tanımı.
Kaynak: Characteristics of Big data – the 8 V’s. 09 07, 2020 tarihinde
https://contenteratechspace.com/blogs/8-characteristics-of-big-data/ adresinden alındı.
2.4.1.1 Büyük Veri Analizi & Kestirimsel Çözümleme
Veri tabanlarında gizli kalan ilişkileri ortaya koyarak bunları alınacak iş kararlarını desteklemek için kullanmak büyük veri analizi ve kestirimsel çözümleme yöntemleri sayesinde daha kolay uygulanabilmektedir.
Büyük Veri Analizi: Dijitalleşen dünyada sadece veri üretip, üretilen verileri toplamak yeterli olmamakta, verileri anlamlandırmak ve önemini anlamak oldukça önemli hale gelmiştir. Verilerin anlaşılabilir bir hale getirilmesi karar verme aşamalarına katkı sağlaması açısından ehemmiyet arz etmektedir. Büyük veri analizi, faydalı ve bilinmeyen veri yapılarını, bilgileri ve ilişkilerini çözümlemek için verilere farklı algoritmaların uygulandığı süreç olarak kabul edilmektedir. Büyük veri kümelerinden faydalı bilgileri ayırıp analiz etmek için ölçeklenebilir ve akıllı analitik servisler, programlama araçları ve algoritmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bununla birlikte büyük veri analizi; daha önce
13 bilinmeyen, geçerli olan, kullanışlı ve gizli desenlere sahip büyük veri kümelerinden gelen verileri ayıklama ve saklanan değişkenler arasındaki önemli ilişkilerin tespiti maksadıyla kullanılmaktadır (Demirol , Das, & Hanbay, 2019: 6-7).
Kestirimsel Çözümleme: Analitik tahminlerin yapılmasını sağlayan bir tür iş analitiğidir. Kestirimsel çözümleme analitiği günümüzde birçok kuruluş tarafından yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Geçmiş verilere dayanarak, gelecekte belirli olayların meydana gelmesi ile ilgili tahmine dayalı analitik yapılmasıdır (Najdenov & Makhoul, 2015: 2).
2.4.1.2 Makine Öğrenimi
Makine öğrenimi (Machine Learning) bilgisayarların, görevleri yapmak için programlanmak yerine, görevleri nasıl yerine getireceklerini öğrenmek için büyük miktarda veri kullandığı bir tür yapay zekâdır (Oxford Learner's Dictionaries). Makine öğrenimi, algoritmaları veya karmaşık görevlerle ilgili verileri değerlendirerek tahminlerde bulunmakta veya onları otomatikleştirmektedir. Bu tür algoritmalar, dünyada çeşitli reklamlarda kullanılmaktadır. İnternet arama sonuçları, yüz tanıma, dolandırıcılık tespiti ve veri madenciliği gibi uygulamalar makine öğrenimi ile yakından ilişkilidir.
Ayrıca otomatik istenmeyen e-posta filtreleme sistemi de makine öğrenimi algoritmalarıyla hazırlanan programlardandır (Surden, 2014: 89-90).
2.4.1.3 Robotik Süreç Otomasyonu (RPA)
RPA, dijital çağın gözde ve yükselen trendleri arasındadır. Çok yayın olarak bilinmese de firmaların iş yapma yöntemlerini ciddi ölçüde değiştiren bir otomasyon sistemi olarak adlandırılmaktadır. Dijital asistanlar ifadesi ile de tanımlanan robotlar, insan tetiklemesi ve zamanlama kuralları ile 7x24 sürekli çalışabilir durumda kullanılabilmektedir. Bu robotlara ‘Metal Yakalılar’ da denilmektedir. İlk defa duyulduğunda genelde fiziksel bir robotu çağrıştırıyor olsa da RPA, yazılım robotlarını tanımlamak için kullanılan bir isimdir (Özdemirci, 2019: 173-174). Diğer bir tanımla RPA, insan gücünün çok daha
14 karmaşık ve özel işlerde kullanılması adına dijital işgücünün (dijital çalışan) şirketler bünyesinde yaygın hale getirilmesi ile rutin olan temel işleri dijital çalışanlara yaptırmaktır (KPMG Türkiye, 2018: 2).
Kalite, hız, verim ve işlevsellik artımı sağlayan RPA’nın kullanıldığı örnek alanlar Şekil 2-4’te gösterilmektedir.
Şekil 2-4: RPA ve Etkileri.
Kaynak: KPMG Türkiye. (2018). Robotik Süreç Otomasyonu. 09 08, 2020 tarihinde https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/tr/pdf/2018/11/robotik-surec-otomasyonu.pdf adresinden alındı.
2.4.2 Dağıtık Hesaplama
Büyük boyutlu hesap gerektiren problemleri parçalara ayırarak, bilgisayar ağı ile birbirlerine bağlı olan sistemlerde her bir parçanın çözümü işlemine dağıtık hesaplama denilmektedir. Bir işe ait yükleri parçalara ayırarak eş zamanlı olarak işleyen bilgisayar ağları ise dağıtık hesaplama sistemleri olarak tanımlanmaktadır (Yüksel & Zontul, 2019:
65).
2.4.2.1 Dağıtık Defter Teknolojisi
Genel anlamda Fintek olarak bilinen finanstaki dijital yenilikler, dünya çapında finans sektöründe büyük ilgi toplamaktadır. Dağıtılmış defter teknolojisi, fonların nasıl olduğu da dahil olmak üzere ödeme, takas ve PCS ödeme süreçlerinde, devredilen menkul
15 kıymetler, emtialar ve türevlerinin nasıl takas edildiği veya kapatıldığını gösteren bir yenilikçi teknoloji ürünüdür. Dağıtılmış defter teknolojisi, geniş bir dağıtım yelpazesi olduğu için sektör tarafından çeşitli şekillerde kullanılmıştır ve bu nedenle tek bir tanımı yoktur (Mills, et al., 2016: 3).
Bir başka bakış açısıyla dağıtılmış defter teknolojisi, paylaşılan bir veri tabanındaki varlıklar ve varlıklarla ilgili bilgi veya kayıtlara, kendi standartlarında ve süreçlerinde merkezi bir doğrulama sistemi olmadan kullanıcıların depolama ve erişme yeteneğini ifade etmektedir. DLT'ler, standart muhasebe defterlerinden farklıdır ve bir katılımcı ağı tarafından kullanılır. Varlıkları saklama ve işlemleri doğrulama aracı olarak kriptografinin kullanılması gibi çok sayıda çeşitli uygulamaları bulunmaktadır. Finansal hizmetler alanında, DLT'ler ile menkul kıymetler veya nakitlerle ilgili bilgi veya kayıtlara bir aracıya güvenmeksizin erişilebilmektedir. Tüm bilgi ve işlemler sistemdeki tüm kullanıcılara dağıtılmaktadır. Tamamen merkezi olmayan bir şekilde çalışmaktadır (Kakavand & Kost De Sevres, 2017: 4-5).
2.4.2.2 Blokzinciri
31 Ekim 2008 tarihinde Satoshi Nakamoto tarafından yayınlanan Bitcoin makalesiyle Blokzinciri kavramı ilk kez hayatımıza girmiştir. 2009’da ilk Bitcoin yazılımını geliştiren ve sistemin kurulmasını sağlayan Nakamoto, 2010 yılının ortalarına kadar Bitcoin ekosisteminin gelişmesine katkıda bulunmuş ve sonrasında projeden desteğini çekerek kayıplara karışmıştır (Ünsal & Kocaoğlu, 2018: 54-55). 2020 yılında 500 milyar doların üzerinde bir değere ulaşan bu fikrin arkasında kim ya da kimlerin olduğu merak konusu haline gelmiştir.
Türkçeye çevrildiğinde Blokzinciri anlamına gelen Blockchain, ilk kez kripto para birimi Bitcoin’in temel alındığı teknoloji olarak ortaya çıkmıştır ve merkezi kontrolü olmayan dağıtık işlemler veri tabanı olarak bilinmektedir. Blokzinciri teknolojisinin ana bileşenleri; bilgisayarlardan (nodes) oluşan eşten eşe ağ (peer to peer network), bu ağdaki iletişimi yönetebilecek belirlenmiş bir ağ protokolü (network protocol) ve bir mutabakat mekanizmasıdır (concensus mechanism) (Durbilmez & Türkmen, 2019: 20-24).
16 Blokzinciri, basit bir şekilde tanımlanacak olursa; özelleştirilmiş bir bağlı liste (linked list) yapısıdır. Standart olan tek bağlı liste yapısında, listenin her bir elemanı, kendisinden sonra gelen elemanı bir işaretçi yordamıyla göstermektedir. Bu sayede listenin ilk elemanından son elemanına kadar bütün elemanlar birbirlerine bağlanmış haldedirler. Bu yapıdan farklı olarak Blokzinciri elemanları (blok), sadece kendisinden sonraki bloğu işaret etmekle kalmaz, aynı zamanda o bloğun özet (hash) değerini de saklar. Diğer bir ifadeyle Blokzinciri, elemanları özet-işaretçiler içeren özel bir bağlı liste yapısıdır (Ünsal
& Kocaoğlu, 2018:54-55).
Şekil 2-5: Blokzinciri Veri Yapısı.
Kaynak: Ersin ÜNSAL, Ö. K. (2018). Blokzinciri Teknolojisi: Kullanım Alanları, Açık Noktaları ve Gelecek Beklentileri. European Journal of Science and Technology(13), 55.
Kripto paraların ortaya çıkması ile ortaya çıkan blokzinciri kavramı yine kripto paralar üzerinde gerçekleştirilebilen işlemler ile ilgili gelişmelere göre 3 döneme ayrılmaktadır:
Blokzinciri 1.0 Dönemi: Kripto para birimlerinin çıkışı blokzinciri 1.0 olarak tanımlanmaktadır.
Blokzinciri 2.0 Dönemi: Dijital para birimleriyle havale, para transferleri, ödeme sistemleri ve akıllı sözleşmelerin geliştirilmesi blokzinciri 2.0 dönemi olarak tanımlanmaktadır.
Blokzinciri 3.0 Dönemi: Bu dönemde gayrimenkuller, stoklar, unvanlar ve akıllı telefonların kapsama alanında bulunan faaliyetlerle ilgilenilmektedir. Devlet, sağlık ve eğitim gibi finans dışı alanlarda blokzincirinin gelişimi için çalışılmaktadır (Koolwal, Kumar, & Mohbey, 2019: 18-22).
17 Tablo 2-1’de Ülkelerin ve uluslararası federasyonların blokzinciri ve Bitcoin yaklaşımları yer almaktadır (Durbilmez & Türkmen, 2019: 37)
Tablo 2-1: Ülkelerin ve Uluslararası Federasyonların Bitcoin ve Blokzinciri Yaklaşımları
Kaynak: Durbilmez, S. E., & Türkmen, S. Y. (2019). Blokzinciri Teknolojisi ve Türkiye Finans Sektöründeki Durumu. Marmara Üniversitesi, 37.
2.4.3 Şifrebilim
Kriptoloji kelimesi eski yunanca’da "gizli kelime" anlamına gelmektedir. Ancak belgelenmiş kriptoloji tarihi yaklaşık olarak 4500 yıl önce eski Mısır’da başlamaktadır.
Genellikle hükümetler ve ordular tarafından mesaj gizliliği için kullanılmıştır (Sekar, 2011: 3).
Şifrebilimi bir diğer değişle kriptoloji, verilerin gizlenmesi ve gizliliğin kaldırılması ile ilgili matematiksel bir bilim alanıdır. Kriptoloji bilimi kriprografi ve kriptoanaliz olarak 2 alt sisteme ayrılmaktadır. Kriptografi, verilerin açık durumdan kapalı (gizli) duruma getirilmesi işlemleridir ve verilerin gizli kalmasını, bütünlüğünü, güvenli olmasını sağlamaktadır. Kriptoanaliz ise kriptografların şifrelediği verilerin analizi ve şifrelerin çözümlenmesi ile ilgilenen kriptolojinin alt bilim dalıdır (Coşkun & Ülker , 2013: 32-33).
18 2.4.3.1 Akıllı Sözleşme
Akıllı sözleşmeler, dijital şekilde sıraya konulmuş ve protokollere bağlı taahhütlerdir ki taraflar, bu protokol içeriklerine göre taahhütleri yerine getirmektedirler. Aslında akıllı sözleşmelerin en ilkel hali her alışveriş merkezinde rastlanabilecek olan sakız otomatlarıdır. Ancak akıllı sözleşmeleri hukuki açıdan ilginç kılan husus, blokzinciri teknolojisidir. Akıllı sözleşmenin ifası için, katılımcılardan bağımsız bir mekanizma gerekmektedir. Bu aracı bir taraftan bütün katılımcıların güvenine sahip olmalı, diğer taraftan da sözleşmeyi uygun maliyete ve hızlı bir şekilde ifa edebilmelidir. Bu noktada blokzinciri teknolojisi, aracıyı ortadan kaldırması, teknolojinin sunduğu imkânlar sayesinde hızlı ve hesaplı çözümler sunması sebebiyle akıllı sözleşmeleri cazip hale getirmektedir (Çekin, 2019: 322).
İkinci nesil Blokzinciri teknolojileri sadece basit işlemlerin yürütülmesini değil, aynı zamanda hesaplamanın bir ağ üzerinde gerçekleştirilmesini de mümkün kılmaktadır.
Ödemeler, bazı dahili veya harici değişkenler "akıllı sözleşme" teknolojilerinin temelini oluşturmuştur (Peters & Panayi, 2015: 2). Şekil 2-6’da dünya çapında kodlama programları platformu tarafından Ocak 2013 – Nisan 2018 tarihleri arası yapılan araştırma sonucu yayınlanmıştır. Buna göre;
Sol panelde akıllı sözleşmelerle ilgili web aramaları görülmektedir. Sağ panelde ise bir açık kaynak uygulaması olan Github’da bulunan blokzinciri ve akıllı sözleşme projelerinin sayısı gösterilmektedir (Cong & He, 2018: 2).
Şekil 2-6: 2018 Yılına Kadar Düzenlenen Web Aramaları ve Akıllı Sözleşme Sayısı.
Kaynak: Cong, L. W. (2018). Blokzinciri Disruption and Smart Contracts. Booth School of Business, University of Chicago, 2.
19 2.4.3.2 Biyometrik Doğrulama
Kişi kimliklerinin, geleneksel kimlikten farklı şekilde, biyometrik özellikleri kullanarak fiziksel ve sanal kaynakların anlayabileceği veriler haline dönüştürülmesi ve doğrulanması sistemidir. Kullanılan en genel biyometrik teknikler parmak izlerinin, yüzlerin, irislerin, retinanın, el geometrisinin, sesin ve imzanın otomatik olarak tanınmasını içermektedir. Türkiye’de SGK tarafından 2013 yılında uygulamaya geçirilen avuç içi ile kimlik doğrulama birçok hastane ve sağlık kurumunda kullanılmaktadır. Ek olarak, parmak izi, göz tarama, yüz tarama gibi özellikler de özellikle mobil bankacılık ve ödeme uygulamalarında sıklıkla kullanılmaktadır (Durbilmez & Türkmen, 2019: 20- 24).
2.4.4 İnternet ve İnternet Erişimi
Dünyanın her yerinde yaygın olan ve sürekli büyüyen birbirine bağlı birçok bilgisayar sisteminin oluşturduğu iletişim ağına internet denilmektedir (Polat, 2002: 13). İlk olarak internet ABD’de askeri amaçlı bir proje olan ARPANET ile savuma amaçlı birbiriyle bağlı bilgisayarlarla koordineli iletişim kurulması maksadıyla 1969 yılında kullanılmaya başlamıştır. Ağda yer alan bilgisayarlardan herhangi bir tanesinin devre dışı kalması durumunda dahi yapı bozulmadan iletişim sürmektedir. Ağı düzenlemek veya denetlemek için herhangi bir merkezin olmaması sürekli ve kesintisiz bir iletişimi mümkün hale getirmektedir. Günümüzde kullanılan internetin temelini oluşturan bu projede aynı ağa farklı bilgisayarların eklenmesiyle ağ üzerindeki iletişim giderek artmış bununla birlikte birçok sayıda kullanıcının yararlandığı elektronik mektup, tartışma formları, listeler, dosya transferi gibi yeni alanlar kullanılmaya başlanmıştır. 1973 yılında birbirinden farklı ağ gruplarının tümü arasında veri iletişimi sağlayabilecekleri, ortak bir dil oluşturularak birleştirilmelerine karar verilmiştir. Bu amaçla TCP/IP geliştirilerek kullanılmaya başlanmıştır. Ortak bir dil olan TCP/IP sayesinde internet üzerinde bulunan birbirinden farklı özellikteki bilgisayarların ve ağların birbirleriyle sorunsuz bir şekilde iletişim kurabilmeleri sağlanmıştır. Bu alandaki en son gelişme ise WWW’nin geliştirilerek tarayıcılar aracılığı ile bilgiye erişilmesidir. WWW ile internet kullanımı ve kullanıcı
20 sayısının artması, sağladığı kolaylıklar sayesindedir ve bu anlamda önemli bir işlevi hayata geçirmiştir (Güven, 2019).
Şekil 2-7’de gösterildiği gibi 2018 yılında internet kullanımının nüfusa oranı Türkiye’de
%80’lere yaklaşırken bu oran Amerika’da %80’lerin üstünde ve Çin’de %60’ların altındadır (Akın, 2020: 17-18).
Şekil 2-7: İnternet Kullanımı Nüfus Oranı.
Kaynak: Akın, F. (2020). Dijital Dönüşümün Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri. Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, 17-18.
2.4.4.1 Nesnelerin İnterneti
Nesnelerin İnterneti (IoT), etrafımızdaki fiziksel olayları kontrol ve takip ederek çözümlememizi sağlayan donanım, yazılım ve erişim hizmetlerinden oluşan bir iletişim ağıdır. Bu fiziksel olaylar, üretim ile ilgili süreçler, enerji şebekeleri, geri dönüşüm tesisleri, taşımacılık, akıllı binalar, hasta takip sistemleri, ticaret vb. alanlardaki ölçeklenebilir büyüklükler ya da kontrol sistemleri olabilmektedir (Gökrem & Bozuklu, 2016: 47-49).
Terminolojide IoE, IoT, WoE, WoT ve M2M gibi farklı tanımlamalar ve kısaltmalarla anılsa da en bilindik isimlendirme olarak “Nesnelerin İnterneti” kullanılmaktadır. Bu terimler farklı anlamlara gelseler de temelde kesiştikleri pek çok ortak nokta bulunmaktadır.
21 Nesnelerin İnternetinde sadece nesneler, makineler ve cihazların birbirleri ile iletişimi söz konusu olmaktadır. Her Şeyin İnterneti insanlar arası veya makineler ile insanlar arasındaki bağlantıyı kapsamaktadır. Nesnelerin Webinde, Nesnelerin İnternetinden farklı olarak, Web standartları kullanarak haberleşme sağlanmaktadır. Her şeyin Webinde makinalar, nesneler ve insanlar arasındaki iletişim Web standartları ile yapılmaktadır. Her Şeyin İnterneti, Nesnelerin İnterneti, Her Şeyin Webi ve Nesnelerin Webi, akıllı siber fiziksel sistemler olarak tanımlanmaktadır (Altınpulluk, 2018: 96).
Nesnelerin İnterneti; Güvenlik ve Acil Durumlar, E-Sağlık, Hane Otomasyonu, Akıllı Bahçe, Akıllı Tarım, Akıllı Hayvancılık, Akıllı Su, Akıllı Enerji, Akıllı Şehirler, Akıllı Ölçeklendirme, Endüstriyel Kontrol, Alışveriş ve Lojistik gibi birçok farklı uygulamalarda kullanılmaktadır. Bu alanlarda hizmet kalitesini üst seviyelere çıkarmak, verimliliği ve üretkenliği arttırmak için sensörlerden gerekli veriler toplanılmaktadır. Bu veriler ise büyük veriyi meydana getirerek bulut bilişim sistemleri üzerinde depolanmaktadır. Depolanan veriler makine öğrenimi yöntemleriyle analiz edilerek iyileştirmeler yapılmasına katkı sağlamaktadırlar (Gökrem & Bozuklu, 2016: 47-49) Şekil 2-8’de internete bağlı cihaz sayıları yıl bazında gösterilmiştir (Akın, 2020: 17-18)
Şekil 2-8: İnternete Bağlı Cihaz Sayısı ve Kişi Başına İnternete Bağlı Cihaz Sayısı.
Kaynak: Akın, F. (2020). Dijital Dönüşümün Bankacılık Sektörü Üzerindeki Etkileri. Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, 17- 18.
22 2.4.4.2 Uygulama Programlama Arayüzleri
Uygulama Programlama Arayüzü kısaca API olarak bilinmektedir. API’ler ilgili bir program veya veri tabanı ile uyumlu standart yazılım uygulamaları oluşturmak için bir yol, protokol veya araç olarak tanımlanan kodlardır (Benzell, Lagarda, & Alstyne, 2017:
3).
Açık bankacılık bankaların ellerindeki finansal verileri yasal gereklilikler çerçevesinde diğer finans kuruluşları ile paylaşmasıdır. Avrupa Birliği tarafından onaylanan PSD2’ye göre Avrupa’da bulunan bankalar verilerini hem müşterilerine hem de sistemdeki diğer paydaşlara açmak zorundadırlar. API yani Uygulama Programlama Arayüzü olarak bilinen uygulamalar vasıtasıyla kanal bazlı açılan veriler kullanıcılara açık hale gelmektedir. Bu verilerin paylaşılması sayesinde bankalar, Fintek firmaları, tekfin ve diğer finans kuruluşları işbirliği içinde hareket ederek müşterilerine en uygun hizmet ve ürün sunmayı hedeflemektedirler (Bilgel & Aksoy, 2019: 1099-1100). Tablo 2-2’de 2019 yılı itibariyle Türkiye’de açık olan API servisleri gösterilmektedir.
Tablo 2-2: 20 Eylül 2019 Tarihi İtibariyle Türkiye’de Açık Olan API Servisleri.
Kaynak: Doğuş Bilgel, B. A. (2019). Finansal Teknoloji Şirketleri ve Geleceğin Bankacılığı:
Açık Bankacılık. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi(17), 1099-1100. doi:
10.31590/ejosat.646196
23 2.4.4.3 Dijital Cüzdan
Dijital cüzdanlar çevrimiçi bir ödeme sistemi olarak açıklanabilmektedir. Ödeme ağlarında kullanıcıların parasını güvenli bir şekilde saklayan yazılım araçlarıdır. Kullanıcı dijital cüzdan aracılığıyla satın aldığı hizmet ya da ürünün ödemesini yapabilmektedir.
Ödeme ağ geçidi ise, bir kullanıcının işlemlerini doğrulamaya ve yetkilendirmeye yardımcı olmaktadır (Singh & Rajput, 2018: 522). Şekil 2-9’da Ödeme Ağ Geçidi Süreci gösterilmektedir.
Şekil 2-9: Ödeme Ağ Geçidi Süreci
Kaynak: Pratham Singh, R. (2018). Cybersecurity Analysis in the Context of Digital Wallets, 522.
Blokzinciri altyapısının en bilindik örneği olan Bitcoin ağında yapılan tüm parasal işlemler bloklara kaydedilmekte ve herhangi bir para transferinde işlemlere ait tüm veriler herkes tarafından erişilebilen dijital bir defterde kayıt altına alınmaktadır. Bu para transferleri için gerekli olan Bitcoin hesaplarına dijital cüzdan denilmektedir. Dijital cüzdanlar şifreleme yöntemi kullanılarak korunmakta ve her kullanıcı sadece kendisine özel ve herkese açık genel olmak üzere iki adet şifreye sahip olmaktadır. Özel şifreler sayesinde sağlanan para transferinde alıcı ve gönderici arasındaki özel bilgi genel şifre ile herkes tarafından kontrol edilip onaylandıktan sonra kayıt edilmektedir (Şamiloğlu &
Kahraman, 2019: 189).
2.4.4.4 Bulut Teknolojisi
Bulut teknolojisi, mobil cihazlar, tabletler ya da bilgisayarlar kullanılarak bir yazılım ve depolama aracına ihtiyaç duyulmaksızın internet vasıtasıyla farklı sunuculara erişilerek hizmet alma yöntemi olarak ifade edilmektedir (Kırlı, Ersöz, Kulu, & Tokmak, 2017:
4646). Şekil 2-10’da Bulut Teknolojisinin bileşenleri gösterilmiştir.
24 Şekil 2-10: Bulut Teknolojisi Bileşenleri.
Kaynak: Mustafa Kırlı, Ş. Ö. (2017). Bulut bilişim temelinde bulut muhasebesi: Kavramsal bir çerçeve. International Journal of Human Sciences, 14(4), 4647. doi:10.14687/jhs.v14i4.5157
2.5 Fintek Teknolojilerinin Kullanım Alanları
Fintek firmalarının ürettikleri teknolojiler bireysel kullanıcıları ve onların ihtiyaçlarını ön planda tuttuğu için geleneksel yöntemlerle çalışan firmalara oranla çok daha çeşitli alanlarda öne çıkmaktadırlar. Bu bölümde Fintek firmalarının geleneksel yöntemlerle çalışan firmaların önüne geçmelerini sağlayan teknolojilerini ve hangi alanlarda nasıl bir yapılanma ile bunu başardıkları incelenmektedir.
25 Tablo 2-3: Fintek Teknolojilerinin Kullanım Alanları
Kaynak: Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği. (2018). Fintek: Finansta Teknoloji. Gösterge Dergisi, 50.
2.5.1 Müşteri Hizmetleri
Müşterilerin şikâyetlerine hızlı bir şekilde geri dönüş yapmak ve onlara değerli olduklarını hissettirmek çok önemlidir. Fintek müşterileri, kendilerine sunulan hizmet ve ürünler hakkında olumlu reklam yaparak Fintek firmalarının başarılı olmasında önemli bir rol oynamaktadırlar. Robot yatırım danışmanlık hizmeti her ne kadar düşük maliyetli ve 7/24 sunulan bir hizmet olsa da insan unsuru bu hizmet için hala önemini korumaktadır. Maliyet artışı olmaksızın kişiselleştirilmiş bir deneyim sunmak zordur, ancak yeni müşteri kazanımı ve bunların tutunması için gereken faaliyetler kritik önem taşımaktadır. Fintek tabanlı kanalların eklenmesiyle bütünleşmiş bir müşteri hizmet yönetimine sahip olmak sektördeki firmalar için çok önemlidir (Taştan & Uralcan, 2019:
14).
Ana Faaliyet Alanı Kullanım Alanı Büyük Veri Analizleri
Makine Öğrenimi
Robotik Süreç Otomasyonu
Blok Zinciri
Akıllı Sözleşmeler
Nesnelerin İnterneti
Bulut Teknolojisi
Müşteri a na l i zi X X
Ara ştırma X X X
Müşteri i l i şki l eri yönetimi X X X
Ha l ka a çıl ma , bi rl eşme X X X X
Al ım s a tım önces i a na l i zl er X X
İşl em gerçekl eştirme X X X X
Al ım s a tım s onra s ı a na l i zl er X X X X
Mutaba ka t ve s a kl a ma X X X X
Temi na t Yönetimi X X X
Ha zi ne X X X
Muha s ebe X X X X X
Ra porl a ma X X X X
Ücretlendi rme X X X
Vergi i şl eml eri X X X X X X
Pi ya s a ha berl eri ve veri l eri X X
Şi rket ri s k yönetimi X X X
Diğer Operasyonel İşlemler
Veri Yönetimi X X X
İş Yönetimi X X X X
Finansal Kontrol X X X
Mevzuata Uyum X X X X
Bilgi İşlem X X X X X
İnsan Kaynakları X X X X
Müşteri Hizmetleri
Alım Satım İşlemleri
Alım Satım Sonrası İşlemler
Risk Yönetimi ve Kontrolü
