ESRAR DEDE TEZKiRESl'NDE MEVLANA SEvGiSi
D q . Dr. GbnOl AYAN' eEdebiyatmzda Esrar Dede Tezkiresi olarak bilinen Tezkire-i Su'aray~ Mevleviyye", Mevlevi ~dirleri soz konusu eden onemli bir kaynakeserdir. Bu
.
tezkiredeki ~iirler, "0NSC)Z"e gore. Seyh Galip tarafmdan seqilerek toplanm~g ve bir tezkire yap~lmak uzere, Esrar Dede'ye verilmigtir. Biiyuk bir Alim ve m.utasav- vlf olan Esrar Dede, son derece ag~r, fakat zarif ve nazik bir usl0pla, mevlevi ~airlerin biyografilerini kaleme a l m ~ ~ t ~ r . Dolay~s~yla bu eser, Seyh Galip ve Esrar Dede'nin mij~terek bir qaltgmalar~d~r. Bu mugterek eserde, hem Seyh Galib'in gi- ir zevkini ve Mevlana sevgisini, hem de Esrar Dede'nin aynl dogrultudaki dusijn- celerini ve duygularm gbnjyoruz.ESrir Dede Tezkiresi'nin, kutuphanelerimizde yazma nushalar~ mevcuttur. Biz, tebligimizde, Sinoplu Dewis Huseyn taraflndan 1211 H. 11795 M. y~lmda is- tinsah edilip halen Istanbul Suleymaniye Kutuphanesi (Hblet Efendi) 109 numa- rada k a y ~ t l ~ olan nushadan faydaland~k. Bu yazmada 209 $air, Elifba slraslna go- re yer almlgtlr. (1)
.Esrar Dede, Tezkiresi'nin "Mukaddime"sinde, Mevlana'ya ve arkaday Seyh Galib'e, baglll~gln~ ifade adererek, $u mlsra ile de pekiairir:
i
J ~ J k
.5
pdir,t.
(Ghlip olabilmek iqin, Galib'in dostu ol!)GAlib kelimesini tevriyeli kullanarak, hem dostu Seyh Galib'e hem de Ce- nab-I Hakk'm Galip s~fat~na verdigi oneme dikkati qekmektedir. Bu arada Husn u Ask'tan allntl yaparak, Mevlevi gairlerin portresini qizer;
Bir meclis-i unse mahrem o h m
0
cennet iqinds ~ d e m oldum Meclis veli gul~en-i mahabbet Bulbulleri yekser ehl-i ulfet Her birisi ~d'ir-i suhan-sene Gencineler elde cumlesi gene Ulfetleri ~i'r-u fazl-u Wdn Sohbetleri nazrn u nesr ii elhdnS.U. Egitirn Fakiiltesi Qretim U y k
Mealen: Bir dost meclisine srrdas oldum. Cennete benzeyen meclis lqinde bir klgl " h e m gibi" oldum. Meclis ama ask bahqesi! Bu ask bahqe- Slnln biilbiillerl baqtan baqa birbirleriyle dost! Hepsi, sliI tanmasrnr bilen birer y l r , hepsl genq, hepslnin elinde de hazlneler var! u#ra$rlarr silr, fazilet ve irfiln; sohbetleri ise nafrm, neslr ve yrkr iizerine!.
Bu beyitler, Mevlevi tekkelerindeki d e ~ i ~ l e r i n k~saca bir t a n ~ t m d ~ r . Mevlevi ~airlere bak~$m bllylece ifadesine tan~k olduktan sonra, Tezkire'nin bundan son- raki klsmlnln-da bu mealde devam ettigini goruyoruz. Siirlerin biyografileri yazll- dMan sonra, siirlerinden drnekler verilmi~tir. Bu siirlerden baz~lar~nda Mevlevilik, Mevlevilikle il&liduyu~ ve dusijnij~ler teiennijmedilirken baz~larmda da, dogru-
.
dan d 0 g ~ y a ~ e v l & 4 i e ~ e & n $ s e v ~ i s i ort ya konulmaktadir Tezkire boyun- ca, MevlAna'n~n Mesnevisini even beyitler de aayli fazlad~r.'
Aga-zade ~ e h m e d Efendi'den se~ilen iki gazelde Mevleviler. @yle anlatll- maktad~r:
Viiris-i 'ilm-i iedunni~dem-i w ' n i i bizuz VAkif-i srrr rumljz-I "Alleme'l-esmri" bizuz Bizdedur sirr-I Muhammed nutk-I pak-i Mevlevi Mahzen-i genc-i ilahi sahib-; esmli bizuz
...
Mealen: Biz man8 indnr ve billnmeyen IlBhi Bleme Bit olan ilmln de- vam ettlrlclslylz. Biz "Allqhm lsimleri Bgrettlklerlnden" iyretlerin srrrrnr bi- lenlerdeniz. Mevlevr'nin temlz sesl, Hz. Muhammedin srrrr bizdedir. BIZ IIBhi hazfnenln mahzenl ve Cenabu Hakkrn lsimlerinin sahlblylz!
Muhammed ismiyle hem Hz. Peygamber hem de Mevlana kasdedilmi$ir. Gazelin diger beyitleri de bu minval uzere devam eder. Mesela: Mevlhna ile AI-i ab8 arasmda ilgi kurularak: "bizim her sllzumuz, AI-i abay~ ink& edenler i ~ i n bir k l l l ~ gibidir.." Biz, din dugmanlar~n~ kahreden Mevlananm k ~ l ~ c ~ y ~ z . "
~ J N s ~ DEDE;
Dewi~inem eyle nazar, ya Hazret-i Monla-y~ Rljm Atma kapundan der-be-der yd Hazret-i Monlci-yi Rljm diyerek, Hz. Mevlins'ya slg~n~fken devamla:
Luffun cihsnda hlrz-I can hulkun Muhammeden ni@n Kesf u kerametin 2yan ya Hazret-i Monlri-yi Rljm
ifadesiyle, MevlAnB'nm k e ~ f u kerametini, Hz. Muharnmed (S.A.V.)'in ahlakma baglamaktad~r.
, Bostan Celebi' Efendiye ail manztjmede Mesnevi, sbz konusu edilerek:
Silik-i rAh-I Hudaya pi,wtidir Mesnevi Cumle erbiib-I tarika reh-numadrr Mesnevi Dide-i ciina dilersen tiginsl~k el vire
Giifil olma aq gozun kim tOtiy&d~r Mesnevi Hasta-diller n'ola bulursa semSfindan safii Hikmet-i Hak ile her derde devrid~r Mesnevi...
Mealen: Mesnevi, AllLlhrn yoluna gidenler i@ bC bnciidiir. ~ i j t i i n tari- kat erbilbrna yoi g&tendir!
C a n gozuyle tan~fiak islersen, gUil olma, gozunu a$, Funku Mesnevi goz- lerin guzel gormesini saglayan tutyad~r, surmedir.
Hasta gonbl~ler, Mesnevi'yi dinlemekten rahathk bulurlarsa ne olur? Sagillr ml? Cunku Allah'm hikmetiyle Mesnevi her derde devadr, ila$tlr. Beyitteki "Sema kelimesi tevriyelidir: Hem dinlemek, duymak, igitmek, hem de s e m i et- mek (donmek) rnanAsmad~r.
e DERVlS BEKAYl'nin bir miiseddesinin tekrar eden beytiyle, dergaha murid qag~r~lrnaktad~r: t
.
Nfir-I zcituYIiha kalbin itmek istersen mahal Sur f l z u n dergcih-I pak-i Hazret-i Monlaya gel
Mealen: AllLlhm ziltrnrn nirrvna kalblni mahal (yer) etmek istersen, Haz- ret-i Monla'nrn temlz dergLlhma gelip yiizirnii siir.
MANiSALl B ~ R R ~ MEHMED DEDE ise, Mevlana'nm dewigi, muridi olmakla muftehir oldugu bir museddesinin son beyitlerinde, tekrar tekrar Soyle seslen- mektedir:
Biz gedciyuz gerqi kim gahanedur etvinmwz Hazret-i Monlci-yl Rfimidur bizum Hunkcirlmuz
Mealen: Biz dilenciyiz ama tavrrma ~Llhlara ILlyrktrr. Ciinkii bilim pildr@hrmrz Hazret-i MevlLlnildrr.
Tezkirede yer alan bir bagka gazelinde Birri Dede, Mevlevi sema'mdan bahseder: Ornek:
Cfinbis-i tavfis-I 'irfdndur semi'-/ Mevlevi Fehm idun bir ozge cevlandur sema'-l Mevlevi
Mealen: Mevlevi semLl'r, iff& tilvhunun oynamasrdrr. Mevlevi semil!, bir bagka harekettir, bunu anlaym.
Birri Dede. "NEYi de tarif etmektedir:
Niy-I Mevlcin&y~ Rfimi, Genc-i esrar-I Hudi Hfi vu mey miftcih ile aqd~ bu kenzi evliyci
Mealen: Allah'm srrlarmm hazinesi, Mevlilnilhm Ney'idir. Veliler, bu hazineyi Hir (zikir) ve Ney (ilzihiagk) anahtarryla a~,War.
Sak~b DEDE'ye &it Terci-i Bend'de, tumiiyle Mevlanh ve Mevlsni sevgisi ortaya konulmaktad~r: Ornek,
EvliyB zubdesidir Hazrei-i Monla Hunkar Lesker-i gayb-ricrile o durur sih-siivar DciTmri H ~ z r Nebi old1 anun hem-rih~
Ta'ir-i 'ulvi-i kudsigibi seyri var idi Kelib-i n2iziki as14 ana olmaz idi bar.
..
Mealen:
0
evllya ziibdesldlr. GdrUhmeyenlerln askerlne, 0 bagkuman- dandrr. Hrzrr Peygamber, dalma onun yo1 arkadapr olmuptur. Onun Indin- de, denlz ve kara aynr peydl. O Cebri9/1 Aleyhlssel~m glbl dolaprrdr. Nazlk bedenl ona as161 yOk deglldl...
SBklb Dede, devarnla: "Konya'ya varmca, O'nun kabrine git, bak! Def ile ney'in vecde getiren sema'm tantanasin1 gbr. KerArnet ve esrAr gbrrnek isteyen bunu yaprnahd;r.." der.
Terci-i Bend'in vAs~ta beyitlerinde SBklbpEDE, MevlAnA ile Serns-i Tebrizi
arasmdaki bag1 gbyle dile getirir: ! Matla', $ems4 HudA, Hazret-i MonlA Hunker
Krigif-i arr-I HudE1, Hazret-i Monla Hunker
Mealen: Allah'm guneglnin dogdu$u yer, Hazret-I Mevliina'drr. AlliOh'rn srrrrnr aqklayan Hazret-I Mevl4nii'drr. Sems kelimesl ile hem gunep, hem de Hazret-1 $ems kasdedilmektedir.
EsrBr Dede Tezkiresi'nde yer alan Mevlevi gBirlerden birisi de
HAFIZ
DE- DE'dir. O'nun ornek ~iirinde MevlBnA sevgisi gbyle tebeyyun eder:Evvel-i ewel-i Slem durer-i MevlZinBdir Ahif-I iihlr-I 9dem durer-i Mevldniidir.
Mealen: Clhanrn baplangrcrnrn baglangrcr Mevliina incilerldir. insanrn sonunun sonu, Mevlana Incllerldlr.
Mugla'l~ gBir
HUDAY~
DEDE'de ise; MevlBnA ve Mevlevilik sikkesi ~ o y l e de- gerlendirilir:Ey dil istersen eger kAmil ola noksiinun
I
Sikkesi altina gir Hazret-i MevlAnilnunHAk-i der-giihlni iksir bil 01 zstun kim Gill ii gigdan arrnup hBiis ola imcinun
Mealen: Ey gdnirl, eegr noksanlrktan kurtulup olgunluga ulapmak Is- tersen, Mevl~n&hm slkkesl altrna glr. Yiint Mevlevi oi. 0 ziitrn dergahrnm topragrnr lksir bll ve imanm dedlkodudan arrnsm. Temlzlensln. Hiills ol- sun.
HuDAY~ DEDE'nin Mesnevi hakkmdaki gbrugu de gbyledir: Sidk ile sBlik olan rAh-i Celaleddin'e
Subhesiz vAs11 olur rahmetine Rahm8nun Mesneviden igidup cumle KelAmuVlAhi Bilur esrArmi kunhiyle kamu egyinun
Mealen: MevlW Celi4lledln'ln yoluna srdk lle giren, AlliOh'm rahmetlne vilsrl olaca$r giipheslzdir. Mevlevilik tarlkafine giren kipi, Allah keli4mrn1, Mesnevi yoluyla lglterek, kamu epyanm kunhirnu ve esriirrnr dgrenlr.
Tezkire-i Su'ard-yl Mevleviyye'ye $EYH
GALIB
ve,ESAR
DEDE, bdzl gBirleri Mevlevi olmadlklarl hBlde, Mevlevi gostererek, almlglardlr. Bunun bBriz bir drnegi, Basdad11 M ~ i ' d i r . Bagdadil RUHi'ye dit oldugu gosterilip ornek ola- rak verilen gazel," yazmanln sahife kenarmda da belirtildigi gibi, ~ ~ ~ R i ' n i n d i r .BAGDADLI
RUHI, hartler ve sayllara daha fazla yonelmigtir. Bu da Seyyid ~ ~ ~ i ~ i ' n i n et&isiyledir. Baadad11 RU~i'de goriden Hunjtiligin tezdhuriidiir.CEVRi DEDE'ye gelince, divanrnda Hazret-i
MEVLANAYI
ve Mevleviligi oven pekcpk siiri ve Mesnevi'den yapllan seqmelerden mutegekkil eserleri var- dlr. Hattdt olan CEVRl CELEBl'nin yazdlgl Mesnevi nushalarlndan 22 tanesi ku-@ tuphane raflarlnl suslemektedir. Sozu edilen gazel, Cevri Divdnl'nda 252. gazel-
dir. (1)
6-
Bulmaga reh-guzer-i memleket-i ma h4y1 Pig-rev edhelum himmet-i Mevlan2iyr Tdrumar eyleyelum tabla-, hestiyi mudam Rih-I Xttrira yine anduralrm yagmayr Dilumiiz nay-srfat Mahzen-i EsrAr olsun h e g i n rih ile pur-sliz ideliim dunyhy, Girelum tig-I kana'atle bu dem meyddna .Ser-be-ser feth idelum kiper-i istignayr
Matla'-/ gems4 hakikat olalum ey CEVRi Zerreye saymayalum mihr-i cihAn-ar2y1
Mealen: Mgnd mernleketinin yolunu bulmak iqin Mevldna'nln hirnmetini on- der edinelirn.
Varllk tablasm dagltarak ATTAR'ln Nhunu yine yagma enirelim. Yagmdyl hatlrlatallrn. Burada ATTAR, grSruldugu uzere, tevriyeli olarak kullan~lrnrgt~r. $Air
ATTAR
ve koku satan kimse.Gdnlurnuz ney gibi slrlarln hazinesi olsun. Burada "S~rlarln Hazinesi" olarak "Mesnevi" kasd edilmektedir. Ategli dh ile dunyay1 yakallm. Kanaat klllclyla bu gun meyddna girelim. Her geye aldlrlg etrneme ulkesini bagtan baga tethedelirn.
Cevri, kendisine hitdben: Ey Cevri, gerqek gune~inin dogdugu yer olallm. Bu cihanl susleyen gunegi, bir zerreye bile saymayallm. $ems-i Hakikat lamla- masmdaki- "$ems=Guneg" de Tebrizli Serns'e igarettir.
GOriiluyor ki bu kuqucuk gazelde, MeviOnd ve Mevlevilikle ilgili pekqok hu- sus ortaya konulmaktad~r.
Muslal! SAHIDI DEDE'nin de yer aldlgl Tezkire'de, kendisinden seqilen ga- zel ise:
Ka'betuF'ugg4k olupdur hankah-, Mevlevi Tat ~ssr ser-firazrdur kuUh-I Mevlevi
1) Hilseyin AYAN. Cevri- Hayatl, Edebi Kiqiligi, Eserleri ve Divantnln Tenkidli Memi. Atatiirk Univer- sitesi Baslmevi, Emurum 1981
Hazret-i Monlii Celdleddin bir Hiinkiirdur Pigvd vu reh-numd vu pddl~ah-I Mevlevi 6 d k ile Fun kim murid-i 'agk dur yek-ser durur Ziihid-i hugkijn sevabmdan guniih-I Mevlevi Hiilika yo1 halkun enfdan~adur der Mustafii Her tayikun egref u a'lris~riih-I Mevlevi
Mealen: Mevkvi dergahr, apklarm ka'besidir. Mevlevi kulahr, tat dhibinln baqmr yuceltir. MevlAnB bir pi4dr~htrr. Mevlevi pi9dr@hrdrr. Yo1 gdsterici ve hderdir. Dogrulukia a ~ k muridl olan kimsenin, giinahr, k u ~ zahidin sevabndan ilstilndur. Hz. Peygamber, Yaradan'a yol, yaradrlmr$la- rm nefesierinin saymcadrr, buyunnaktap Mevlevilik yolu, her yoiun en prefllsi ve en yiicesidlr.
SABIR
DEDE': Apa-zadenin bir gazelini tahrnis etmig ve o gazele de tezki-rede yer verilrnigtir. Bu tahrnisten baz~ beyitler ve anlarnlar~ Nyledir: Tolsa esrdr-I hakikatle nbla dunya evi
Feyz-I Mevliiniiyrla kegf old1 sfrr-I Mesnevi
Dilnya evl gerqe$h,srrlarryla dolsa wqrlrr mi? Zira Mevlana'nrn feyzi IIe Mesnevr'nln srrlan aqr$a qlktr.
Ageh 01 ey Arz0-mend-izekiit-I mahevi Bizdedur slrr-I Muhammed nutk-I piik-i Mevlevi
Ey manevi zekatrn isteklisi, Hz. Muhammed'in srrrr, hfevl$nB'nrn pak sOzu bizdedir. BdyIece bil.
SlDKl DEM'nin Tezkirede yer alan rnuseddesinde, Mevlani hazretleri $by- le tan~rnlan~r:
Ahter-I burc-I keriimet gems-i din4 b i - z e k l Muqid-irdh-I hakikat, Hazret-i Molld CELAL
Zevirli olmayan dinin gilnesi, keramet burcunun yrldrzl, hakikat yolu- nun miirSidi (aydrnlatrcrsr) Meviana Hazretleridir.
Tezkire'deki glirlerin turnu Mevlevi veya Mevlevi rnuhibbi olarak gosterilir- ken drnek verilen siirlerde de Mevlana, Mevlevilik veya Mevlana ile ilgili konular- da yazllrnl$ siirlerden ba$ka, ask, gonu1 gibi yine tasavvufi konular iglendigi giir orneklerine de rastlan~r. Mesela:
~ ~ ~ i ~ i ' d e n gu matla' beyti:
Korkutma s~rat ile yolu ge~eruz vd'i.? 11 geqdugi kopruden biz de geperuz vii'iz
Ey vdiz, bizi sfrat kdpriisiiyle korkutma. Biz bu yolu geeriz. Elin g q t i -
01
kdpriiden biz de geqeriz, sekliyle zuhd ile ibadeti tavsiye eden vdiz, rindane bir tavlrla tenkid edilmektedir.metini gdrdukleri zaman, qocuklar taraflndan taglanmaslna dair beyti de vard~r; qocuklann attlgl taslarln hiqbirisi ne destilere ne de Abdullah Dede'ye degme- migtir. Abdullah Dede, bubadiseyi $u beyitle anlat~r.
KDy-I ask-I MevlevidivEinesi olml$ %bid Seng-i etale rehi hrsn-I hasidur anun
Abid yani Abdullah Dede, Mevlevi askt dergahmm delis1 Ol~nUgtUf. O n y yolu, ~ocuklarrn taqina karst korunan s d l a m bir kaledir. Buradaki keramet aqkFa gorulmektedir.
A R Z ~ DEDE, Tezkire'de, bagmdan geqen baz~ olaylarla anlatllir. Kendisin- den Farqa dersi dgrenen bir kafir ~ocugu, Muslumanltga olan meylinden dolayt, iilesince zehirlenir. Olum do$egindeki ~ o c u k Hocas~ Arzi Dede'yi gormek ister. Dede, yantna b i r k a ~ tane arkadaqn~ alarak ziyaretine gidip, wcuga Kelime-i gehadet telkm eder. 0 da Musluman olur. Cocuk klam geleneklerine gdre Gala- ta Mevlevihanesi yaklnma defnedilir. Arzi Dede, bu hadiseye $u k~t'ay~ $oyler:
Bu husn ile Gun nare gire 01 but-i tersa DDzahda olan ehl-i hevayi keder olsun Mahk olacaksfn o guher-piireye Bhlr Ey nar-I cehennem sana rnujdeler olsun.
Tezkire'de, Mevlani Hazretlerinin Dergahtnm ve kabirlerinin Konya'da bu- lunmasmdan do lay^, Konya'y~ Oven giirler ve mlsralar da hayli fazlad~r. Bunlara bir drnek, V E C D ~ DEDE'den verilmektedir:
Konya Mevlana sevgisinin tezahur eltigi birsehir, bir mahal, bir kaynak ola- rak gdrulup dugunulmugtiir.
Can-bahs-I nefh-i 'Is3 rGzigBn Konya'nun Cennet-Bbad old/ ey dil her kenan Konya'nun TDtiyii-yiciin u dildur hak-i rah-f 'ripkin Hazret-i Sult~numuzdur sehriycin Konya 'nun Bag-, cennetden nisan virijr disem l&k olur ~ b - f Kevser-ves butun qkar sulan Konya'nun Nev-bahar irdukge olur iiynet-i b2g-I kern Her n i h i l ustinde gOy2 berg u ban Konya'nun Vakt-I e d h i pir u dil-berler olup s e m i revan Sal~nur VECDl ile bu gWiz.3n Konya 'nun
Mealen: Konya'nrn &gar/,
Hz.
IsB'nrn nefesinin can baQrqlayanr gibi- dlr. Konyahrn her kenarr Cennetdbad olmuqtur.Konya'nm padryhi bizim Sultanrmrz Mevl$ng.'drr. d ~ ~ k l a r r n yolunun topragr, can ile gOniillere siirmedir.
Konyahrn butiin sulan Kevser gibidir. Onun iCin Cennet bah~esinden bir nlpndrr, desem Iaytk olur.
ilkbahar da Konya'nrn her fidanrnrn ustundeki yapraQr ve meyvesi, sanki hem b8Qmm siisu olur.
Kugluk vaktinde, yaSlisi genci yiirtlyen, salrnan blr servlye dbniince, Vecdf
lle,
Konyahin gill yanaklisi blrliMe salinir.Sayg~lar~mla.
-
1- Esrar DedeTezkiresi, Istanbul, Sirleymaniye (Halet ~fendi) Kutirphane- si No: 109.
2- TurkwJazma Divanlar Katalogu, Istanbul.
'
3- ~ i i s e y i n AYAN, Tezkireler, Enurum (pers Notlar~)
-
1984.4- Hirseyin SYAN, Cevri
-
hay at^, Edebi Ki~iligi; Eserleri ve Divan~n~n Ten- kili Metni. Erzurum, 1981, Ataturk Universitesi Bas~rnevi.5- Naci Sami OKCU, Veyh Galib'in Divan1 ile Hiisn D Mk'lnda Dini ve Ta- savvufi Unsurlar, Islami llimler Fakiiltesi 19 (Basllmaml$ Doktora Tea), Erzurum.
