T a r i h k ö ş e s i :
Mimar Alinin e s e r l e r i n d e n : Manisada Sultan camii
Klâsik Türk m i m a r l a r ı n d a n
E s i r A l i
M i m a r K e m a l Altarı
İlk büyük eserlerden Eyübsultan ile Fatih camilerini in-şa eden başmimar Atik Yusuf Sinan öldükten sonra arka-daşlarından Mimar İyaz, ve Mimar Kemaleddinin II inci Be-yazıd devrine giren sade tipte çok temiz eserleri vücude gel-mişti.
İstanbulda Davudpaşa camii ile beraber Edirnede bulu-nan Beyazıd camii, ayni tarihe raslıyan (1486 da) inşa edil-mişti. Bu iki eserler beraber - Sultanahmed meydanına karşı olan Divanyolu caddesi köşesindeki - Firuzağa camii de da-hil olarak ayak istinadı olmaksızın dört duvarın köşe kü-revilerile tek kubbe teşkilini gösteren kıymetli örneklerimiz olup her üçü de Mimar Kemaleddinin eseri olduğu anlaşıl-maktadır.
(1505 tarihinde) İstanbulda inşa edilen Beyazıd camiin-deki merkezî kubbeye bitişik geniş nısıf kubbe esası, daha evvel Türk mimarisine girmişti.
İstanbul alındıktan 19 sene sonra yapılan Üsküdarda - Şemsipaşa civarında - bulunan Rumî Mehmetpaşa camiine baktığımız zaman orta büyük kubbenin mihrap cihetine doğ-ru geniş bir nısıf kubbe ile beraber teşkil edilmiş olduğunu görürüz.
Yine İstanbulda (yıkıldığı için harabesi mevcut kalan) Şeyh Vefa camimin, eni kısa ve uzunluğuna dört köşe olan plânında: orta kubbe, iki yana doğru açıklık örten geniş nısıf kubbelerle birlikte yapılmıştır.
Yavuzun, İran zaferi dönüşünde yanında getirdiği Azerî Türklerinden Acem lâkabı verilen Esir Ali Başmimar olduk-tan sonra, İsolduk-tanbuldaki Beyazıd camii gibi kaim dört ayak tertibile merkezi kubbeye bitişik geniş nısıf kubbeleri kendi beğendiği öz biçime asla sokmamıştı.
Mimar Alinin e s e r l e r i n d e n : İstanbul T o p k a p ı s a -rayı ikinci kapısı, I s t a n b u l d a Sultan S e l i m camii,
S o f y a d a Kadı camii
üstünde 1523 tarihinde yapılan «Sultan Selim camii» hassa başmimarı Alinin şaheseridir.
Sultan Selim camii, dört duvar üzerine dirseksiz kubbe teşkilâtında olup yine «1486 tarihinde» Edirnede inşa edil-miş olan Beyazıd Camiinin, plân tertibi itibarile eşi ve kar-deşidir.
Mimar Alinin eserlerinden Gebzedeki Çoban Mustafa Paşa camii de tıpkı Sultan Selim camimin şeklini andırır.
Mimar Ali tarafından yapıldığı anlaşılan Bulgaristanm Sofya göbeğindeki Banyabaşı adı verilen Kadı Seyfettin
ca-miinde de ayaklara istinat etmiyen kubbe teşkilâtı olduğu için Bulgarlar fevkalâde san'at mehareti gördüklerinden do-layı eseri «antika» diye elyevm cami olarak muhafaza et-mektedirler.
Yugoslavyanm Saray - Bosna şehrinde de Belgrad fa-tihi Gazi Hüsı-ev Beye ait «medrese, imaret, kütüphane, da-riissübyan» gibi içtimaî müştemilâtı havi fevkalâde san'atlı bir cami mevcuttur. 1532 de inşa edilmiş olan bu zarif ese-rimiz de o tarihte hassa başmimarı olan Alinindir.
Ç e n b e r l i t a ş Atikali c a m i i D a v u t p a ş a camii
Vefa camii Zincirli kuyu camiî
üzerinde çok temiz mimarî incelikler görülür ve en kıymetli örneklerimizdendir.
Kanunî devrine ait bazı belli başlı eserleri, mimarını araştırmadan Koca Sinana veririz.
Halbuki Sinanın ustası başmimar Ali çok kuvvetli bir san'atkârdır. Onun mühim eserlerini aşağıda sıralıyorum:
1— Eyüpte Defterdar civarında Gezeri Kasım camii. 2— Fatihde Balipaşa camii.
3— Halicin Sütlüce ve Silivri kazasında Piri Mehmet-paşa camileri.
4— Çorluda, Süleymaniye camii.
5— Tekirdağm Saray kazasında Ayaspaşa camii. 6— Yavuzun ailesine ait Manisada «Sultan», Trabzonda «Hatuniye» camileri.
7— Konyada, Sultan Selim camii.
8— Bozöyükte, Güzelce Kasımpaşa camii.
Topkapı sarayı müzesinin «Babüsselâm» denilen ikinci kapısı ki iki yanında birer çıkıntı teşkil eden köşeli kuleler olup üzerleri mahrutî kubbelidir. Ortada yuvarlak bir kemer açıklığından sonra demir kanatlı bir methali vardır.
Yüz duvarları kefeki taşından çok temiz işlenmiştir. Yüksek iki kulenin arasındaki duvarın üstüne mazgallar yapılmıştır. Şekli bir takızaferî andırır.
Mimarî değeri yüksek olan bu güzel eserin, üzerinde mahkûk (hicrî 931) inşası tarihinden hassa mimarı Ali ta-rafından yapıldığı anlaşılmaktadır.
