Ş E H İ R C İ L İ K :
BÜYÜK BRİTANYADA YENİ ŞEHİRLER
İ lA&ILDON 2 ÜUCKHtU 3 CÛRSV 4 CUNKV 5 U(uıw S MA.TfX.lO 7 HUU1 HlMfSTl/Ü> 8 «JüfToM AYOLlffE. 3 t».vfl_Lr 10 SklLMCKOM-E. 11 PtTOtLU. IZsrsvUMAt 13 *U.\KIH 4MOSM cnv 14 CW»BtAH 15 cukbeikauld l6EA&TKll»*lt>t Tl OlEKflOTRES t 1 * UVMCSIBMBÜYÜK BRİTANYA'DA
YENÎ ŞEHİRLERİN
DOĞUŞU VE BUGÜNKÜ
DURUM
Y a z a n : Özcan A L T A B A N Mimar G. S. A.Lewis Mumford, Ebenezer Howard'ın «Garden Cities of Tomorrow» adı ile bası-lan kitabına 1945 de yazdığı takdim yazı-sında şöyle d i y o r :
«20 ci asrın başında
gözlerimi-zin önünde iki büyük buluş şekil
aldı. Uçak ve Bahçe Şehir, her
iki-si de yeni bir çağın müjdeciiki-si
ol-dular; birincisi insana kanat verdi
ve ikincisi ona yere indiğinde daha
iyi bir yaşama çevresi vâdetti.»
İşte Bahçe şehir fikrinin babası sayılan Ebenezer Howard şahsî gayretiyle 1903 de Letehworth'u kurdu ve 1920 de de Welwyn Garden City'e başladı. Bugün Yeni Şehir de-nilen bu şehirlerin sayısı 17 yi buldu. Bü-tün Britanya'da, birçoğu tamamlanmak yo-lunda, bazıları ise başlangıç safhalarında. Ayrıca 8 yeni şehir için de yer seçimleri duruş plânlama hazırlıkları ilerliyor.
1918 den itibaren endüstrileşme hare-keti ile şehirleşme problemleri günden güne artıyor ve 1937 de Endüstri N ü f u s u n u n Dağıtılmasını inceleyen Barlow Kraliyet Komisyonu raporunu veriyor. Probleme çö-züm olarak Londra etrafında yeni şehirler kurulmasını ve nüfusun buralara dağıtılma-sını millî bir politika olarak teklif ediyor. Barlow raporu dönüm noktası oluyor ve harp sonrası ve konstrüksiyon ve plânlama hedefi olarak benimseniyor. 1946 da «Yeni Şehirler Komisyonu» hükümet adına Yeni Şehirler Kanununu hazırlıyor ve ittifakla kabul edilip ilk 14 yeni şehiri kurmakla gö-revli «Şehir Plânlaması» Bakanlığı kurulu-yor. 1946 tarihli kanuna göre mahallî Yeni Şehir İmar Şirketleri kuruldu. Geniş inşa yetkileri ile kendi sahaları içinde ziraî de-ğer üzerinden istimlâk ve satın alma hakkı verildi ve hükümetçe 60 yılda ödeme şar-tıyla finanse edildi.
İlk defa Londra endüstri nüfusunun dağılmasını hedef tutan 8 yeni şehir plân-landı. Bunlar Londra'ya 20 - 30 mil
uzak-lıkta ve yeşil kuşağın (Londra çevresinde 10 mili bulan yeşil kuşak tasdikli ve ge-nişletilmesi düşünülüyor) dışında seçilen yerlerde kurulmaya başlandı ve bugün he-men çoğu tamamlanma safhasındalar. Ba-sildon, Bracknell Orawley, Harlovv, Hat-field, Hemel Hempstead, Stevenage, Welwyn Garden City bugün toplam olarak 399.877 kişi barındırıyorlar. Plânlarla tek-lif edilen nüfus hedefi 555.000 ve plânlan-mış alan ise 42.279 acres.
Yeni şehirler Town Planning teşekkü-lünce şöyle tanımlanıyor. «Sihhatli yaşama ve endüstri için plânlanmış; sosyal ve kültü-rel hayatı karşılayacak büyüklük ve imkân-lara sahip; yeşil kuşakla çevrelenen; bütün toprak topluma ait veya toplum için elde tutulan, fizikî olarak tamamen ayrı teşekkül etmiş kendi kendine yeten yerleşmeler.» Böylece yeni şehir anlayışının bahçeli ban-liyö ve eski şehirlere ek açık plânlı iskân yerleşmelerinden farklılığı açıkça belirlen-miş oluyor.
Yeni şehirler için düşünülen nüfus he-defleri 25 000 - 80 000 idi. Bugün
bazıların-da bu sınırlar yükseltildi ve diğerleri için de yeni teklifler var. Basildon'un nüfusu 20 bin farkla 106 000'e çıkarıldı ki bu en yüksek rakam şimdilik. Bir taraftan da Harlow ve Stevenage için 120- 140 binlik hedefler tartışılıyor.
Yeni şehirler bölgesel nüfus dağılımı ve yeni sanayiin teşviki yönünden büyük önem taşıyorlar. Londra'daki yığılmayı hafiflet-mek ve yarım milyon insanın çalışıp ya-şayabilmesi maksadiyle kurulan ve yukarda saydığımız 8 yeni şehirden başka diğerleri şöyle dağılıyorlar. Newton Aycliffe ve Pe-terlee Durham bölgesinde, Carby ise Ncrthamptonshire da lokal endüstrileri ile çevrenin problemlerine cevap vermek üzere kuruluyorlar. Carby'de demir ve çelik en-düstrisi yerleştirilmiş esas olarak.
Liverpool civarında Skelmersdale Mer-seyside yığılan endüstri nüfusunu, daha ge-çenlerde plânlanan Davvley ise Birmingham ve Black Country'nin yığılmasını hafiflet-mek üzere plânlanmışlar. Wales'de kuru-lan Cvvmbran ise lokal endüstriye hizmet
1964 de ilâve olan
Yeni nüfus 32.717 kişi Plânlanmış alan Fabrikalar 90 adet Bürolar 63 adet D ü k k â n l a r 147 adet Okullar 26 adet Yeni iskân H ü k ü m e t yatırımı ile Mahallî idarelerce Hususî teşebbüs T o p l a m olarak
17 yeni şehir için İskân yatırımı yapılan yatırım T o p l a m yatırım
1964 sonu toplanı 450.065 83.800 670 511 2.419 277 kişi Acres adet adet adet adet Çalışan nüfus 246.738 kişi toplam 109.109 kişi 10.449 kişi 127.180 kişi 116.939 Ünite 12.205 Ünite 8.953 Ünite 137.597 Ünite
£ 245,5 Milyon İngiliz lirası £ 397,6 Milyon İngiliz lirası Bu yaklaşık o'.arak 10 milyar T ü r k Kras: demektir.
ediyor. İskoçyadaki dört yeni şehir C u m -bernauld, East Kilbride, Glenrothes ve Li-vingston ise başlıca Glasgow'daki n ü f u s yı-ğılmasını çekmek üzere plânlanmışlar.
17 yeni şehir İmar Şirketlerinin 1964 sonunda verdikleri raporlardan faydalanarak gelişmeyi şöyle özetleyebiliriz.
Endüstri merkezleri olarak başarılı bir gelişme var. Pek çok yeni f i r m a yeni şehir-lere gitmek yarışında. İ m a r şirketleri kuru-luş ve hizmetleri sağlanmış standart tipte fabrikaları sanayicilere kiralıyor. Gelen fir-maların personeli için h e m e n mesken temin ediliyor. Büyük şehirlerden eski kuruluşlar yeni şehirlere koştuğu gibi t a m a m e n yeni kurulan sanayii süratle artıyor ve böylece o bölgelerde işsizlik problemi de önlenmiş oluyor. (Gazetelerden öğrenildiğine göre 56 milyonluk bu memlekette toplam 350.000 işsiz olduğu b u n a karşı 450.000 iş yerinin de açık olduğu söyleniyor.)
İdarî bürolar büyük şehirlerden uzak-laşmakta çekimser kalmışlarsa da şimdi ça-lışma, kira, personel kolaylıkları ve randı-man artımını gözönüne alarak onlar d a yeni şehirlere gitme yarışına katılıyorlar.
Sosyal yönden yeni şehirler sakinlerine her türlü modern imkân ve tesisleri veriyor, şimdi t a m yeterli değilse bile iler-de olacak. Yaşayanlar m e m n u n , ancak pek k ü ç ü k bir yüzde (% 2) terketmiş, sevmedik-leri veya alışmadıkları için. Eski büyük hirlerdeki şartlarla mukayese edilirse yeni şe-hir sakininin avantajları pek çok. Herkes bahçeli yeni bir eve sahip veya mutedil bir
kira ödüyor. (Evin toprağı her halde topluma ait ve 99 senelik kiralanıyor.) İş yerine, şe-hir ve mahalle merkezlerine yürüyerek gi-dip gelebiliyor, z a m a n kaybı ve yol parası yok, pek çoğu yeşil kuşak içindeki kır ve rekreasyon alanlarından kolaylıkla istifade edebiliyor.
Yeni şehirlerin maliyeti hakkında ilk tahmin 1948 - 4 9 Third Report Committee of Public Accounts) 50.000 nüfuslu bir şe-hir için 25 Milyon İngiliz lirası idi. 1952 ta-rihinde 14 yeni şehir için yapılacak bütün yatırım £ 500 milyon hesaplanmıştı. 1964 sonundaki istatistiklere göre ise 17 yeni şehir için şimdiye kadar yapılan toplam yatırım £ 397,6 Milyon İngiliz lirası. (Fakat bu şehirlerin hepsinde yeni yatırımlar devam ediyor) Yeni şehirlerin yatırım yönünden ba-şarılı netice verdiği anlaşılıyor. Raporlara göre ilk 12 yeni şehir geçen yıllar zarfında
ödeme faizlerini örttükten başka iskân, en-düstri, ticaret binaları ve toplum hizmetle-rinden gelen gelir artımı gösteriyorlar. İs-kân için ayrılan tahsisatın büyük şehirler-deki yeni iskâna ayrılana nisbetle çok az ol-duğu, eski şehirlerdeki yenileme projelerinin CS 75 daha pahalıya mal olduğu söyleniyor. İngiltere'de otoritelerin yeni şehir tec-rübesinden çıkardıkları netice şöylece özet-lenebilir :
Bölge ve ekonomik plânlama araştır-malarına dayanarak nüfus, endüstri ve yatı-rımların memleket yüzeyinde dengeli dağı-lış-nı iyice etüd etmek ve çekim merkezleri olacak bölgelerde yeni şehirler kurmak. Bü-yük ve yığılmış şehirlerin kurtuluşu için endüstri vc ticaretin daha fazla gelişmesini ümitlendirmek ve yaratılacak yeni merkez-lere doğru teşvik etmek. Yapılan yatırım-lar eski şehirlerde yapılanyatırım-lara nisbetle daha faydalı olduğu ve d a h a çabuk karşılığını ödeyebildiğine göre yeni şehirler kurup problemlere çözüm aramak daha akıllıca bir iş.
Kısaca; büyük daha büyük şehirler ye-rine çok sayıda sosyal ve ekonomik olarak kendi kendine yeten yeni şehirler kurmak.
Özcan ALTABAN
10 Eylül 1965 - Londra
Faydalanılan kaynaklar:
T o w n and Country Planning —• Ocak 1965 sayısı.
T h e Spread of Towns — Geoffrey Black.
Cities in Flood — Peter Self. T r a f f i c in Towns — C. Buchanan. Barlow Report — 1937.
New Towns Act 1946.
G a r d e n Cities of Tomorrow E. H o -ward.
