7. HAFTA
Paris Barış Antlaşması ve Şark Meselesindeki Rolü
• Bu hafta 1856 tarihli Paris Barış Antlaşması ve bu antlaşmanın ürettiği sonuçların hem Şark Meselesi hem de Osmanlı modernleşmesi bağlamında ne anlama geldiğini tartışacağız.
• Geçen derste Islahat Fermanı’nın (1856) Paris Barış Anlaşması’nın dokuzuncu maddesi olarak kurgulanmış olduğundan söz etmiştik. İlgili maddede Sultan, gayrimüslim tebaasının lehine düzenlemeler yapacağına ve haklarında ve koşullarında iyileşmeler sağlayacağına dair anlaşmanın taraflarına güvence vermekteydi. Islahat Fermanı Sultanın Osmanlı tebaasına “mutlak anlamda eşitlik” ilkesi ile muamele edeceğini ve gayrimüslimleri de o zamana değin yalnızca Müslümanlara özgü ayrıcalıklar olduğu kabul edilen askerlik yapma, memur olabilme vb tarzı konularda eşit kılacağını ilan ederek geleneksel Osmanlı yönetim anlayışının belkemiğini oluşturan millet sisteminin çözüleceğine işaret etmekteydi.
• Böylece Islahat Fermanı ile liberal yönetim felsefesi Osmanlı devletine sızmaya başlamış, liberal yönetim felsefesinin devlet – birey ilişkisi dinsel kategoriler üzerinden işleyen millet teşkilatının yerini almaya başlamıştır. Islahat Fermanı’nın bu yönü, Müslüman kamuoyu tarafından tepkiyle karşılanmış, hükümran özne olarak Müslümanların ayrıcalıklarının ilgası ve yatay eşitlik-yurttaşlık tasavvuru ile Millet sisteminin tahribi memnuniyetle karşılanmadığından, gayrimüslim tebaa ile devletin ilişkisini yeniden düzenlemeye girişen ferman aynı zamanda Müslüman tebaanın da hem devletle hem de gayrimüslimlerle olan ilişkilerinde önemli değişikliklerin gündeme gelmesine yol açmıştır.
• Tanzimat Fermanı’nda iç dinamiklerin ve içsel çözüm arayışlarının belirgin bir rol oynadığı görülüyorken Islahat Fermanı’nın gerek hazırlanışında gerekse de ilanında Paris Barış Antlaşmasının imzalanması sırasında Osmanlı devletine yapılan baskının yani dış dinamiklerin etkili olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı devletinin iç işlerini ilgilendiren bir belge olarak Islahat Fermanı’ndan uluslar arası bağlayıcılığı olan bir antlaşmanın dokuzuncu maddesinde söz edilmiş olması Şark Meselesi ve Osmanlı modernleşmesi süreçlerinin ne kadar iç içe geçtiğini göstermesi açısından iyi bir örnektir.
• Tanzimat dönemi, iktidarın saraydan Bab-ı Âli’ye kaymaya başladığı ve Tanzimatçı devlet adamlarının kitlesel bir halk desteğine sahip olmayan modernleşme hareketini sürdürecek reformcu kadroların iktidarda kalmasını sağlayacak tarzda Avrupalı büyük devletlerle çeşitli siyasi angajman ilişkileri içine girdiği bir dönem olmuştur.
• Her ne kadar Tanzimat Fermanından itibaren kulluk statüsü aşındırılmaya ve onun yerini işlevsel bir bürokrasi ve onu yöneten devlet adamı öznesi almaya başlamış olsa da Tanzimatçı paşaların siyasi kariyerlerini devam ettirebilmek ve sarayın karar alma süreçlerindeki kontrolsüz gücünü azaltabilmek için bir tür sigorta kabilinden Batılı güçlerin elçilikleriyle yakın ilişkiler geliştirdikleri görülmekteydi. Osmanlı devletinin bu farklı devletlerce desteklenen siyasi kliklerin varlığından faydalandığı ve hangi devletle ilgili sorun yaşanıyorsa o devletin kendisine yakın bulduğu paşaları hükümete getirerek büyük güçler arasındaki rekabeti canlı tuttuğu, böylece de kendisine karşı birleşik bir cephenin oluşmasını önlemeye çalıştığı anlaşılmaktaydı.
• Tanzimatçı devlet adamlarıyla angajman halinde olan ve Osmanlı reform sürecine gerek makro düzeyde gerekse gündelik bazda müdahale etmek için hiçbir fırsatı kaçırmayan büyük devlet elçilik ve konsolosluklarının Osmanlı siyaseti içinde önemli bir aktöre dönüşmesi ve Şark Meselesi’ne dahil olan her devletin kendi mezhebinden olan gayrimüslim Osmanlı tebaasının doğal hamiliği rolünü oynamaya çalışması iç işlerine müdahale ve reform kavramlarının sürekli yan yana zikredildiği gündemlerin doğmasına yol açmıştır.
• Osmanlı siyaseti içinde böyle bir güce kavuşan elçilik ve konsoloslukların Osmanlı tebaasının gayrimüslim mensuplarına kendi ülkelerinin pasaportunu satarak yabancı devlet yurttaşı statüsü kazandırılmasından ve bu statünün sağladığı kapitülasyon ayrıcalıklarından faydalandırılmasından koruma altına aldıkları dinsel cemaatlerin yaşadığını ileri sürdükleri ayrımcılık ve haksızlıkların ortadan kaldırılması için Osmanlı resmi makamları nezdinde biteviye talep ve başvurularda bulunmaya adar uzanan bir skala üzerinde sürekli etkinlik gösterdikleri görülmektedir.
