2. HAFTA
ŞARK MESELESİ
• Bu hafta Şark Meselesi denilen olguyu temel aksları üzerinden tartışacağız.
• Geçen hafta da vurgulandığı üzere geç Osmanlı döneminin siyasi karar vericilerinin bilişsel haritasına nüfuz edebilmenin yolu Şark Meselesi’ne ait parametreleri iyi bilmekten geçer.
• Şark Meselesi’ne dair kuramsal ve pratiğe ilişkin bir analiz her şeyden önce, bu meselenin kaynağında büyük oranda Oryantalist söylemin yer aldığını göz önünde bulundurmak zorundadır. Nitekim bu söylem, Osmanlı İmparatorluğu’nu kendilerini hükümran özne olarak konumlandıran Batılı devletler karşısında çözülmesi gereken bir sorun, ele alınması gereken bir nesne halinde kurmuş yani onu sorunsallaştırmıştır. Bir diğer ifadeyle Osmanlı İmparatorluğu, hükümran öznenin yani Batı’nın gözünde, mutlak olduğu varsayılan bir eşitsizlik zemininde özne olma kapasitesinden soyutlanmış ve çözülmesi gereken bir sorun olmak dışında bir önem atfedilmeyen bir entite olarak kurgulanmıştır.
• Batılı literatürde Şark Meselesi olarak anılan ve on dokuzuncu yüzyılın başından yirminci yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan dönemde çeşitli biçimlerde ifadesini bulan olgu, Osmanlı, İngiliz ve Rus İmparatorluklarının binlerce diplomatik belgede adlarının yan yana zikredilmesine, onlarca barış ve uzlaştırma konferansında aynı müzakere masasına oturmasına ve bir çok savaşta aynı ya da karşıt cephelerde vuruşmasına yol açmıştır.
• Her ne kadar Şark Meselesi’ne Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Prusya (daha sonra Almanya), Piemonte (daha sonra İtalya) gibi diğer bazı Batılı güçler ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılarak kurulan Yunanisyan, Sırbistan, Bulgaristan gibi ulus devletler değişen düzeylerde etkinlik gösteren özneler olarak dahil olmuşlarsa da; Viktorya Çağı İngiliz entelektüellerinin zihinsel süreçlerine damgasını vuran Radikalizmin Büyük Komplo (Great Conspiracy) tezlerinden beslenen ve on dokuzuncu yüzyılda çok popüler olmuş bir ifadeyle söylenecek olursa “Doğu’da oynanan büyük oyun”da (great game in the East) aslına başrolleri Osmanlı, İngiliz ve Rus İmparatorlukları paylaşmıştı. (Newsome, 1997: 104105)
• Şark Meselesi tamlamasının bizatihi kendisinden çıkarsanabileceği üzere, Şark Meselesi özelinde Osmanlı İmparatorluğu’nu bir sorun olarak adlandıran, tanımlayan ve söylemsel olarak Foucault’cu anlamda problematize eden Batı idi.
• Şark Meselesi bağlamında Britanya (ve onun on dokuzuncu yüzyıldaki gönülsüz müttefiki Fransa) ile Rusya tarafından temsil edilmekte olan Batı için Şark Meselesi en özet ifadeyle “şu Türklerle ne yapmalı?”
sorusuna aranan cevaptı.
• “What to do with the Turk?” sorusu aslında Britanya ve Rusya’daki politik karar vericileri 1815’deki Viyana Kongresi’nden beri meşgul etmekte olan daha makro düzeydeki soruların türevi olarak ortaya çıkmıştı: Osmanlı İmparatorluğu’nun her an gerçekleşebileceği düşünülen çöküşünün bölgede yaratacağı iktidar boşluğunu kim dolduracak, doğu Akdeniz’de kim hegemonik güç haline gelecek, Avrupa güçler dengesi (balance of power in Europe) ve Avrupa uyumu (concert of Europe) kimin lehine ve kimlerin aleyhine bozulacaktı?
• Merkantilizmin rehberliğinde ve bayraktarlığını yaptığı serbest ticaret anlayışını silah gemisi diplamasisi (gunboat diplomacy) ile dayatarak giderek hegemonik hale gelen Britanya kapitalizminin ve koloniyalizminin, Hindistan başta olmak üzere Doğu Akdeniz’den erişim sağlanabilecek olan sömürgelerini kaybetmeyi ya da daha çık bir ifadeyle Rusya’ya kaptırmayı asla göze alamayacağı bir tarihsel konjonktürde Osmanlı İmparatorluğu’nun varlığının devamı yeni bir anlam kazanmış ve Şark Meselesi denen olgu da Osmanlı’nın hükmettiği topraklar üzerinden yürütülen on dokuzuncu yüzyıl emperyal siyasalarının ürettiği savaşlar, diplomatik manevralar, anlaşmalar, siyasi ve ekonomik angajman ilişkileri, Osmanlı devletinin Mann’cı anlamda alt yapısal iktidara sahip ve sivil topluma nüfuz edebilen modern bir devlet görünümüne kavuşturulması ve geleneksel yönetim felefesinin üzerinde yükseldiği devlet-teba ilişkilerinin liberalize edilmesi gibi çeşitli aksiyon ve düşüncelerin tümünü kapsar şekilde somutlaşmıştır.
• Kaynakça
• D. Newsome (1997), The Victorian World Picture: Perceptions and Introspections in the Age of Change, John Murray, London.
• N. Çiçek (2010), The Young Ottomans: Turkish Critics of the Eastern Question, I. B. Tauris, London.
