Geological and petrographical features of the ‚atmakaya (Seydißehir-Konya) bauxite deposit

(1)

‚atmakaya (Seydißehir-Konya) boksit yataÛÝnÝn jeolojik ve petrografik šzellikleri

Geological and petrographical features of the ‚atmakaya (Seydißehir-Konya) bauxite deposit

M. Muzaffer KARADAÚ, Sedat TEMUR, Fetullah ARIK, Alican …ZT†RK

Sel•uk †niversitesi, MŸhendislik - MimarlÝk FakŸltesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ, KONYA

…Z

SeydißehirÕin 30 km gŸneyindeki ‚atmakaya (Arvana) KšyŸÕnŸn 500 m batÝsÝnda bulunan inceleme alanÝndaki boksitlerin tabanÝnda †st Kretase (Senomaniyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya•lardan olußan KatrangediÛi formasyonu bulunmaktadÝr. Bu birimin Ÿst kesimindeki karstik •ukurluklarda birikmiß olan boksitlerin Ÿzerinde, †st Kretase (Se- noniyen Ð Maestrihtiyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya•lardan olußan DoÛankuzu formasyonu bulunmaktadÝr. Bu birimler, Paleosen yaßlÝ Yarpuz formasyonu, Eosen yaßlÝ AÛa•tepesi formasyonu ve yšreye naplaßma hareketleri ile gelen BozkÝr birliÛine ait kaya•lar (BozkÝr karmaßÝÛÝ) tarafÝndan šrtŸlmektedir. Boksit yataÛÝnÝn yŸzeylediÛi alan uzun ekseni 200 m, kÝsa ekseni ise 50 m olan KD-GB uzanÝmlÝ bir merceÛe benzemektedir. Boksitin i•inde bulunduÛu paleo-•ukurluÛun en derin yeri 10 m olup, yataÛÝn ortalama kalÝnlÝÛÝ 3 m civarÝndadÝr. ‚atmakaya boksitleri Òbšhmi- tikÓ tipte olup, yatakta bšhmitin yanÝ sÝra, •ok az miktarlarda diyaspor, kaolinit, hematit, gštit, limonit, pirit, marka- zit, anataz, rutil, kuvars, tridimit, kalsit ve ayrÝca •atlaklarÝn i•inde mangan minerallerinden proluzit ve psilomelan bulunmaktadÝr. Bu mineralojik bileßime gšre ‚atmakaya boksit yataÛÝ; Seydißehir bšlgesindeki diÛer yataklardan

•ok bŸyŸk bir fark gšstermemektedir. Yatakta masif, oolitik Ð pisolitik, killi, demirli ve breßik olmak Ÿzere beß tip cevher ayÝrt edilmißtir. Masif ve oolitik - pisolitik cevher yataÛÝn bŸtŸnŸnde yaygÝn olarak gšzlenmektedir. Oolitik ve pisolitik cevher yataÛÝn ana bileßenini olußturmaktadÝr. Breßik cevher; yataÛÝn hem altÝnda, hem ŸstŸnde kire•- taßlarÝnÝn sÝnÝrÝnda yaygÝn olarak gšzlenirken, demirli ve killi boksitler yataÛÝn alt kesimlerinde yoÛunlaßmÝßtÝr. Ya- takta bšhmitin yaygÝn olarak bulunmasÝ; ortam sÝcaklÝÛÝnÝn 155^o CÕnin Ÿzerinde, piritin varlÝÛÝ ortamÝn EhÕÝnÝn - 0.3ÕŸn altÝnda, hematit, gštit ve psilomelanÝn varlÝÛÝ ise pHÕÝn 7Õnin ŸstŸnde olduÛunu gšstermektedir.

Anahtar kelimeler: Boksit, bšhmit, ‚atmakaya, karst, Seydißehir.

ABSTRACT

The upper Cretaceous KatrangediÛi formation comprising carbonaceous rock occurs at the base of the bauxite in the study area, which is located 30 km to the south of Seydißehir and 500 m to the west of the ‚atmakaya villa- ge. The Upper Cretaceous (Senonian - Maestrichtian) DoÛankuzu formation lies on the bauxite deposited in the karstic openings at the upper part of the KatrangediÛi formatoin. These units are overlain discomformably by the Paleocene Yarpuz formation, the Eoecene AÛa•tepesi formation, and rocks of the BozkÝr Unit (BozkÝr melange) replaced to the sudy area by napping. The ‚atmakaya bauxite deposit has a lens shape with 50 to 200 m in di- mension aligned to NE-SW. The deepest part of the paleo-sinkhole, in which ore was deposited is 10 m and tha average tickness of ore deposit is about 3 m. The ‚atmakaya bauxite is boehmitic. Besides boehmite, the one in- volves little amount of kaolinite, diaspore, hematite, goethite, limonite, pyrite, marcasite, anatase, rutile, quartz, tridymite and calcite in the ore deposit. According to this mineralogical composition, the ‚atmakaya bauxite ore does not show important differences from other ore deposits around Seydißehir. Five types of mineralization we- re identified in the studied ore deposits. These are massive, oolitic Ð pysolithic, clayey, iron - bearing and brecci- ated bauxites. Oolitic Ð pysolitic mineralization occurs everywhere in the ore deposit. Brecciated mineralization are commonly observed near the limestones above and below the ore deposit, while iron-bearing and clayey bauxited intensified at the lower part of the ore deposits. The common presence of boehmite in the ore deposit indicates that the temperature of the environment was over 155^oC. The presence of pyrite points the hematite suggests that Eh of the environment was below -0.3 and goethite and psilomelan points that the pH of the environment was hig- her than 7, respectively.

Key words: Bauxite, boehmite, ‚atmakaya, karst, Seydißehir.

M. M. KaradaÛ

E-mail: mmkaradag@selcuk.edu.tr

(2)

GÜRÜÞ

‚atmakaya yataÛÝ, Seydißehir (Konya) Ül•esiÕnin 30 km gŸneyinde ‚atmakaya (Arvana) Kš- yŸÕnŸn 500 m batÝsÝnda ve SuÛla GšlŸÕnŸn hemen gŸneyindeki 1130 m rakÝmlÝ tepe civarÝnda yeralmaktadÝr (Þekil 1). Bu •alÝßmanÝn amacÝ,

‚atmakaya yšresindeki boksit yataÛÝnÝn jeolojik ve petrografik šzelliklerinin araßtÝrÝlmasÝdÝr. Ara- zi •alÝßmalarÝ sÝrasÝnda, daha šnce yapÝlan araßtÝrmalardan da yararlanÝlarak (Orhon ve Te- pebaßÝ, 1976; Orhon vd., 1977), farklÝ litolojik šzelliklere sahip formasyonlarÝn sÝnÝrlarÝ, tektonik yapÝlar ve boksit yataklarÝnÝn sÝnÝrlarÝ •izil- mißtir. Yšredeki kire•taßÝ, terra-rosa ve boksit- lerden šrnekleme yapÝlmÝßtÝr. AlÝnan šrnekler Ÿzerinde yapÝlan incekesit, parlatma kesiti, XRD (X ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm), AAS (Atomik Absorbsiyon Spektrofotometrisi) ve kimyasal analizlerle yan- kaya• ve boksitin mineralojik ve petrografik šzellikleri incelenmißtir.

Orta Toros kußaÛÝnda yeralan boksitlerle ilgili olarak ilk •alÝßmalar Ziegler (1939), Kovenko (1946), Blumenthal ve Gšksu (1949), Weisse (1956) ve Wippern (1962, 1965) tarafÝndan yŸ- rŸtŸlmŸßtŸr. Bu araßtÝrmalarda bšlgede šzellikle Akseki Ð Seydißehir kußaÛÝnda olduk•a bol miktarda boksit yatak ve zuhurunun bulunduÛu be- lirlenmiß, ancak bunlarÝn ayrÝntÝsÝna inilmemiß- tir. Yšredeki boksit yataklarÝnÝn jeolojik, petrografik ve kškensel šzellikleriyle ilgili •alÝßmalar Orhon ve TepebaßÝ (1976), Atabey (1976), Bay- sal ve Engin (1976), Orhon vd. (1977), …zlŸ (1978), Lauber (1980) ve KaradaÛ (1987, 1996) tarafÝndan yapÝlmÝßtÝr.

GENEL JEOLOJÜ Stratigrafi

‚atmakaya boksit yataÛÝ ve •evresinde bulunan en yaßlÝ birimler, BozkÝr BirliÛiÕne ait †st Kreta- se yaßlÝ ofiyolitik kaya•lardÝr. Otokton serinin en yaßlÝ kayacÝ ise, †st Kretase (Senomaniyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya•lardan olußan Katrangedi- Ûi formasyonudur. Bu birimin Ÿst kesimindeki karstik bir •ukurluk i•inde birikmiß olan boksit olußumlarÝ yine †st Kretase (Senoniyen - Ma- estrihtiyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya•lardan olußan DoÛankuzu formasyonu tarafÝndan šrtŸlmekte- dir. DoÛankuzu formasyonu baßlÝca karbonatlÝ kaya•lardan olußan Yarpuz formasyonu tarafÝn- dan uyumsuzlukla šrtŸlŸrken, Yarpuz formasyo-

nu ise dereceli olarak derin denizel karakterli AÛa•tepesi formasyonuna ge•iß gšstermekte- dir. Yšreye naplaßma hareketleri ile gelen Boz- kÝr birliÛine ait kaya•larÝn yerleßim yaßÝ, Ge• Eo- senÕden sonradÝr (Þekil 1 ve 2).

KatrangediÛi formasyonu

KatrangediÛi formasyonu orta Ð kalÝn tabakalÝ, bol fosilli ve karstik yŸzey ßekilleri gšsteren kire•taßlarÝ ile temsil edilmektedir. Blumenthal (1947, 1949) tarafÝndan Ò†st Kretase komprehensif serisiÓ i•inde ele alÝnan birim, Monod (1967) tarafÝndan da ÒAkseki SerisiÓne ait karbo- natlÝ kaya•lar olarak tanÝmlanmÝßtÝr. Formas- yon, ilk kez KaradaÛ (1987) tarafÝndan Seydiße- hir gŸneyindeki KatrangediÛi Tepe civarÝndaki yŸzeylemelerine gšre adlanmÝß olup, inceleme alanÝnda tipik olarak ‚atmakaya KšyŸÕnŸn ku- zeyinde yŸzeylemektedir.

KatrangediÛi formasyonuna ait kire•taßlarÝnda dolin, lapya, dŸden ve maÛaralarla temsil edilen karstik ßekiller sÝk•a gelißmißtir. Sivri ve keskin kenarlÝ lapyalar karakteristiktir. Olduk•a ince kristalli olan birimde tabaka kalÝnlÝklarÝ 20 - 100 cm arasÝnda deÛißmektedir. Tabakalanmaya dik yšnde gelißmiß bir •ok diyagonal eklem sistemi mevcuttur. Ünce •atlaklarÝn bir•oÛu ikincil kalsit, demir oksit ve kil dolguludur. Tabakalanmaya dik ve paralel yšnde gelißen bu yoÛun eklem sistemi nedeniyle kaya• bloklu bir gšrŸnŸm arz etmektedir. Bu •atlaklarÝn bŸyŸk bir •oÛunluÛu boksit •škelmesinden šnce olußmußtur. Boksitli seviyelerin hemen altÝnda gšrŸlen a•Ýk pembe Ð bej kire•taßlarÝnÝn •atlaklarÝ da boksit, kil ve demir oksit tarafÝndan doldurulmußtur.

Ger•ekleßtirilen petrografik incelemelere gšre bu birime ait kaya•lar, •oÛunlukla mikritik kire•- taßlarÝdÝr. Biyojenik oygu izleri olduk•a fazla olup, yer yer dismikrit šzelliÛi gšstermektedir.

Kaya•ta yer yer ikincil kalsit damarlarÝ bulun- maktadÝr. XRD incelemelerinde bu formasyona ait kaya•larÝn bŸyŸk oranda kalsitten olußtuÛu belirlenmißtir.

KatrangediÛi formasyonunun alt sÝnÝrÝ inceleme alanÝnda gšrŸlememekle birlikte, KaradaÛ (1987) tarafÝndan Dogger yaßlÝ kire•taßÝ ve dolomitik kire•taßlarÝndan olußan Ü•erikÝßla formasyonu Ÿzerine uyumsuzlukla geldiÛi belirtilmektedir. ‚atmakaya boksit yataÛÝ, bu birimin

(3)

Þekil 1. Ünceleme alanÝnÝn jeoloji ve yerbulduru haritalarÝ.

Figure 1. Geological and location maps of the study area.

(4)

Ÿzerinde gelißen karstik bir boßluk i•inde bulun- maktadÝr. Boksitin olußmadÝÛÝ yerlerde birimin Ÿzerine uyumsuzlukla gelen DoÛankuzu formasyonu, KatrangediÛi formasyonundan olduk-

•a zor ayÝrt edilebilmektedir. Birimin gšrŸnŸr ka- lÝnlÝÛÝ 100 Ð 150 m arasÝnda deÛißmektedir (Ka- radaÛ, 1987).

KatrangediÛi formasyonu, yakÝn bšlgelerdeki karbonatlÝ kaya•larla yapÝlan deneßtirmelere gš- re Ge• KretaseÕde olußmuß olup, bu birime ait kaya•larda yapÝlan mikropaleontoljik •alÝßmalar- da Cuneolina sp., Nezzazata sp., Discyclina sp., Valvulammina sp., Miliolidae, ve Ophtalmidium sp. fosilleri bulunmußtur (KaradaÛ, 1987). Pale- Þekil 2. Ünceleme alanÝnda yŸzeyleyen birimlerin tektono-stratigrafik dikme kesiti (šl•eksiz).

Figure 2. Tectono-stratigraphic colon section of the units cropped out in the study area (not-to-scale).

(5)

ontolojik verilere gšre, KatrangediÛi formasyonunun yaßÝ †st Kretase (Senomaniyen)Õdir.

KatrangediÛi formasyonu, inceleme alanÝnÝn da i•inde bulunduÛu Toros kußaÛÝnda olduk•a ge- niß ve deÛißik alanlarda gšzlenmektedir. Birim;

litofasiyes, fosil i•eriÛi, yaß ve olußum ortamÝ ba- kÝmÝndan Hadim - Seydißehir arasÝnda Geyikda- ÛÝ birliÛine ait Òrudistli kire•taßlarÝÓ ile (…zgŸl, 1976), komprehensif seriye ait Òhippuritesli kire•taßlarÝÓ (Blumenthal, 1947), Akseki Ð Seydi- ßehir bšlgesinde yŸzeyleyen Ò‚amlÝk kalkerleriÓ (Monod, 1977) ile deneßtirilebilir šzelliktedir.

DoÛankuzu formasyonu

DoÛankuzu formasyonu; altta kalÝn tabakalÝ ve bu tabakalarÝ kesen dik •atlaklar sebebiyle bloklu bir gšrŸnŸm arzeden bol fosilli kire•taßlarÝ ve Ÿstte daha masif gšrŸnŸmlŸ bej, grimsi bej ve a•Ýk gri kire•taßlarÝ ile temsil edilmektedir. For- masyon, ilk kez KaradaÛ (1987) tarafÝndan tipik olarak gšzlendiÛi DoÛankuzu boksit yataÛÝ •ev- resindeki yŸzeylemeleri dikkate alÝnarak ÒDo- Ûankuzu formasyonuÓ olarak adlanmÝßtÝr. Ünce- leme alanÝnda ‚atmakaya boksit yataÛÝnÝn Ÿst kesimlerinde tipik olarak izlenmektedir.

DoÛankuzu formasyonunun alt kesimlerinde ve hemen boksitli seviyenin Ÿzerinde olduk•a kalÝn (3-5 m) tabakalÝ kire•taßÝ seviyesi bulunmakta- dÝr. Bu seviyede tabakalanmaya dik yšnde ge- lißmiß •ok yoÛun bir •atlak sistemi mevcuttur.

‚atlaklar boyunca ger•ekleßen kimyasal ayrÝß- ma nedeniyle kire•taßlarÝ bloklu bir gšrŸnŸm ka- zanmÝß olup, olduk•a bol miktarda dolin, lapya, dŸden ve maÛara gibi karstik olußumlar i•ermektedir. Kaya•lar a•Ýk gri yer yer grimsi bej renkli, mikrokristalin dokulu ve bŸyŸk bir •oÛun- luÛu da sparitik bileßimlidir. Boksite yakÝn kesim- ler (boksitle) boyanma nedeniyle pembemsi bir renk almÝßtÝr. Bu seviyenin toplam kalÝnlÝÛÝ 60 - 80 m arasÝnda deÛißmektedir.

Formasyonun orta kesimlerinde kalÝnlÝÛÝ 0.5 - 10 m arasÝnda deÛißen breßik bir seviye yer almak- tadÝr. Kire•taßlarÝnÝn dÝß etkenlerle yerinde (in- situ) par•alanmasÝ ile olußan bu breßlerin tama- mÝna yakÝn bir bšlŸmŸ tek bileßenli olup, boksit yer yer de killi bir malzeme ile •imentolanmÝßlar- dÝr. Breßi olußturan tanelerin dÝß kesimlerde gš- rŸlen alterasyonlar i•eri doÛru azalmakta ve

merkezde anakayacÝn tŸm šzellikleri gšzlenebil- mektedir.

Birimin Ÿst kesimlerinde bulunan koyu gri kire•- taßlarÝ i•erisinde yer yer a•Ýk renkli killi kire•taß- larÝ ve ince batlar halinde dolomitik kire•taßlarÝ gšzlenmektedir. Tabaka kalÝnlÝklarÝ 3-10 cm arasÝnda deÛißen kire•taßlarÝ, mikrokristalin dokulu, yer yer dismikritlerden olußmuß biyomikri- tik kire•taßÝ šzelliÛindedir. Bunlarda yapÝlan X - ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm (XRD) analizlerinde bir •ok šrne- Ûin hakim bileßeninin kalsit olduÛu belirlenmißtir.

Ancak, yer yer az miktarda dolomit kalsite eßlik etmektedir.

Formasyon, inceleme alanÝnda ‚atmakaya ya- taÛÝnÝn gŸney ve ‚atmakaya KšyŸÕnŸn kuzeyin- de yayÝlÝm sunmakta olup, saha gšzlemleri, i•er- miß olduÛu fosil topluluklarÝ ve petrografik veri- ler, bu formasyonun †st Kretase (Senomani- yen) yaßlÝ KatrangediÛi formasyonu Ÿzerine uyumsuzlukla geldiÛini gšstermektedir. Paleon- tolojik •alÝßmalarda Hemicyclamina sp., Dicycli- na sp., Nezzazata simplex, Cuneolina sp., Val- vulammina sp., Chrysalidina gradata, Miliolides, Discorbides, Microcodium sp., Thaumatoporel- la, rudist, hippurit ve ostrakod fosilleri bulunmuß- tur (KaradaÛ, 1987). Buna gšre formasyonun yaßÝ †st Kretase (Senoniyen Ð Maestrihtiyen) olmalÝdÝr. KalÝnlÝÛÝ inceleme alanÝnda tam olarak šl•Ÿlememißtir. Ancak, KaradaÛ (1987) tarafÝn- dan Seydißehir civarÝndaki yŸzleklerinde birimin toplam kalÝnlÝÛÝnÝn 160-180 m civarÝnda olabile- ceÛi belirtilmektedir.

Fosil i•eriÛi ve litolojik šzelliklerine gšre sÝÛ lito- ral bir havzada •škelen DoÛankuzu formasyonu, Orta Toros kußaÛÝnda bulunan †st Kretase yaßlÝ karbonatlÝ kaya•larla litolojik, petrografik ve olußum ortamÝ bakÝmÝndan deneßtirilebilir šzelliktedir.

Yarpuz formasyonu

Yarpuz formasyonu genellikle koyu gri, olduk•a kÝrÝlgan, ince Ð orta tabakalÝ kire•taßlarÝ ile temsil edilmektedir. Birim ilk kez KaradaÛ (1987) ta- rafÝndan adlandÝrÝlmÝßtÝr. Ünceleme alanÝnda

‚atmakaya YataÛÝÕnÝn hemen gŸneyinde Do- Ûankuzu formasyonunun Ÿzerinde tipik olarak gšzlenen birim, †st Kretase yaßlÝ DoÛankuzu formasyonunun Ÿzerinde uyumsuzlukla bußun- maktadÝr. †zerine ise, Eosen yaßlÝ AÛa•tepesi formasyonu uyumlu olarak gelmektedir.

(6)

AÛa•tepesi formasyonu

AÛa•tepesi formasyonu, ince tabakalÝ pembe kire•taßÝ, kumtaßÝ, silttaßÝ, marn ve konglomera- lardan olußmaktadÝr. Bulumenthal (1949) tara- fÝndan ÒflißÓ olarak adlandÝrÝlan birim, ilk kez Ka- radaÛ (1987) tarafÝndan Seydißehir Ð Akseki yo- lu Ÿzerinde yer alan AÛa•tepesi civarÝndaki yŸ- zeylemeleri dikkate alÝnarak adlandÝrÝlmÝßtÝr.

‚atmakaya yataÛÝ ve ‚atmakaya KšyŸÕnŸn gŸ- neyinde olduk•a geniß alanlarda yŸzeylen bu formasyon †st Paleosen - Alt Eosen yaßlÝ Yar- puz formasyonu Ÿzerine uyumlu olarak gelmektedir. Üstifin ŸstŸnde ise, BozkÝr karmaßÝÛÝ tektonik bir dokanakla bulunmaktadÝr.

BozkÝr karmaßÝÛÝ

BozkÝr karmaßÝÛÝ; baßlÝca koyu gri, yeßilimsi gri ve yeßil diyabaz/dolerit, serpantinit ile derin denizel •škeller olan kÝrmÝzÝ renkli radyolarit ve

•šrtlerle temsil edilmektedir. Blumenthal (1947, 1949) ve Monod (1967) tarafÝndan Hadim NapÝ,

…zgŸl (1976) tarafÝndan BozkÝr BirliÛi ve …z•e- lik (1984) tarafÝndan BozkÝr alloktonu olarak ta- nÝmlanan birim i•inde BozkÝr BirliÛiÕne ait ofiyolitik kaya•lar bulunduÛu i•in bu •alÝßmada ÒBoz- kÝr karmaßÝÛÝÓ adlamasÝ kullanÝlmÝßtÝr. ‚atmaka-

ya yataÛÝnÝn hemen gŸneyinde yŸzeyleyen birim yšreye EosenÕden sonra ger•ekleßen tektonik hareketlerle yerleßmißtir.

AlŸvyon

Bu birim, kÝrmÝzÝ, kahve, bej, sarÝmsÝ bej kil, kum, •akÝl ve blok boyutunda tutturulmamÝß •š- kellerden olußmaktadÝr. Ünceleme alanÝn kuzey kesimi tamamen alŸvyonlarla kaplÝdÝr.

BOKSÜT YATAÚI YayÝlÝm ve Konum

‚atmakaya boksit yataÛÝ, Seydißehir bšlgesi boksitleri i•inde bulunmaktadÝr. Bšlgede boksit arama •alÝßmalarÝ 1940ÕlÝ yÝllarda MTA tarafÝn- dan baßlatÝlmÝßtÝr (Arni, 1940; Kovenko, 1946;

Gšksu, 1953). ‚atmakaya yataÛÝ, cevher mo- dŸlŸnŸn (Al₂O₃/SiO₂) diÛer yataklara gšre olduk•a yŸksek olmasÝ a•ÝsÝndan šnem taßÝmak- tadÝr. Yšredeki diÛer yataklar gibi, bu yatak da

†st Kretase yaßlÝ KatrangediÛi formasyonunun tavanÝnda gšzlenen uyumsuzluk yŸzeyinde (paleo-•ukurluklar) i•erisinde yer almaktadÝr (Þekil 3 ve 4).

Þekil 3.‚atmakaya boksit yataÛÝnÝn blok diyagramÝ.

Figure 3. Block diagram of the ‚atmakaya bauxite deposit.

(7)

Cevher Geometrisi

‚atmakaya boksit yataÛÝ; uzun ekseni 200 m, kÝsa ekseni ise 50 m olan, KD-GB uzanÝmlÝ bir merceÛe benzemektedir. Yatak, gŸneydoÛuya doÛru yaklaßÝk 20^oeÛimle 450 m kadar devam etmektedir. Ü•inde bulunduÛu karstik •škŸntŸ- nŸn morfolojisine uygun olarak yerleßmiß olan boksit kŸtlesinin kalÝnlÝÛÝ en fazla 10 m olup, ortalama 3 m civarÝndadÝr.

Masif boksitli seviye altta ve Ÿstte iki breßik seviye arasÝnda bulunmaktadÝr. Alttaki breßik seviye yer yer 30 m kalÝnlÝkta olmasÝna raÛmen, dŸ- zenli bir yayÝlÝm gšstermemektedir. Bu seviyenin Ÿzerinde yer alan killi boksit seviyesi en fazla 3 m kalÝnlÝÛÝnda olup, yataÛÝn her yerinde iz- lenememektedir. †stteki breßik seviye ise, en fazla 10 m kalÝnlÝÛa sahiptir. Yatak doÛuda KB- GD doÛrultulu sol yšnlŸ doÛrultu atÝmlÝ bir fayla sÝnÝrlanmaktadÝr. 1130 m rakÝmlÝ tepenin hemen gŸneyinde yaklaßÝk D-B doÛrultulu diÛer bir fay ise, yataÛÝ kesmiß ve cevherin 40 m derine atÝl- masÝna neden olmußtur (bkz. Þekil 3 ve 4).

Cevher Petrografisi Cevherleßme tipleri

‚atmakaya yataÛÝndaki cevherin rengi gri, sarÝ, a•Ýk yeßil, koyu kahverengi, bordo ve kiremit kÝr-

mÝzÝsÝdÝr. Bunlardan siyah, kiremit kÝrmÝzÝsÝ ve koyu kahve renkli olanlar; yŸksek modŸllŸ; gri, sarÝ ve a•Ýk yeßil renkli olanlar ise dŸßŸk modŸl- lŸdŸr. YŸksek modŸllŸ cevherler yataÛÝn kuze- yinde bulunurken, dŸßŸk modŸllŸ cevherler daha •ok yataÛÝn gŸney kesiminde daÛÝlÝm gšster- mektedir.

Yatakta masif, benekli, killi, demirli ve breßik boksit ßeklinde 5 tip cevher ayÝrt edilmißtir. Ma- sif ve benekli cevher yataÛÝn hemen her kesiminde izlenirken, breßik cevher; yataÛÝn hem al- tÝnda, hem ŸstŸnde ve kire•taßlarÝnÝn sÝnÝrÝnda yaygÝn olarak gšzlenmektedir. Demirli ve killi boksitler ise, yataÛÝn alt kesimlerde yoÛunlaß- maktadÝr.

Masif boksit: ‚atmakaya yataÛÝnÝn en yaygÝn cevher tŸrŸdŸr. Masif boksitler mekanik ayrÝß- madan etkilenmeyen bšlŸmlerde daha yaygÝn olup, killi topraÛÝmsÝ cevherin bunlara baÛlÝ olarak tŸrediÛi dŸßŸnŸlmektedir. Bu cevherlerin ta- ze yŸzeyleri kil minerallerinin etkisiyle kaygan- laßmÝßtÝr. Ana mineralleri; bšhmit, hematit, gštit ve kaolinit olup, az miktarda gibsit, kuvars ve diyaspor da bulunmaktadÝr.

Benekli boksit: Oolitik ve pisolitik yapÝlÝ boksitle- re Òbenekli boksitÓ adÝ verilmißtir. Ooidlerin •ap- larÝ genellikle 2 - 3 mm olup, •oÛunlukla hema- Þekil 4.‚atmakaya boksit yataÛÝnÝn jeolojik kesiti (KaradaÛ, 1987).

Figure 4. Geological cross section of ‚atmakaya bauxite deposit (KaradaÛ, 1987).

(8)

titten olußan bir •ekirdeÛin etrafÝnda sarÝlmÝß durumda bulunan bšhmit ile temsil edilmektedir.

BazÝ hematit •ekirdeklerinin etrafÝnda oolit ile yalancÝ oolit olußumlarÝ ve oolitik fazda birden fazla boksit olußum evresinin ge•ildiÛini gšste- ren zonlanmalar saptanmÝßtÝr. Koyu kÝrmÝzÝ bu ooidler bšhmit•e zengin hamur i•erisinde daÛÝl- mÝßlardÝr (Þekil 5a). BazÝ ooidlerin i•inde pirit zenginleßmeleri izlenmektedir. Ooidlerin yaygÝn olmasÝ cevherleßme sÝrasÝnda •škelme ortamÝ- nÝn sÝÛ ve •alkantÝlÝ bir ortam olduÛunu gšster- mektedir.

Benekli cevher i•erisinde šnemli yer tutan bir di- Ûer grup ise, Òpisolitik yapÝlÝÓ boksitlerdir. Bunlar,

•eßitli nedenlerle yapÝlarÝ bozulmuß ve irileßmiß oolitler ile tek baßÝna bulunan iri kristalli hematit pisolitlerinden olußmakta (Þekil 5b), yataÛÝn Ÿst kesimlerinde daha yoÛun olarak izlenmektedir.

Demirli boksit: SarÝ, sarÝmsÝ kahve ve siyah renklerde hematit, gštit, lepidokrosit ve limonit•e zengin olan boksitler, Òdemirli boksitÓ olarak ta- nÝmlanmÝßtÝr. BunlarÝn •atlaklarÝnda šnemli miktarda mangan dendritleri ile yer yer beyaz renk-

li kaolinit sÝvamalarÝ gšzlenmektedir. Koyu renkli kÝsÝmlarda hematit ve gštit miktarÝ artmakta ve bu durumda Fe i•eriÛi Al i•eriÛini ge•mektedir.

Breßik boksit: Yatakta iki seviye halinde gšzle- nen bu tip cevherlerin tane boylarÝ deÛißken olup, •oÛunlukla kšßeli kire•taßÝ par•alarÝnÝn boksit ve boksitik bir •imento ile baÛlanmasÝ sonucu olußmußlardÝr (Þekil 5c). Alt kesimde bulunan breßik seviye olduk•a kalÝn olup, yer yer 30 m kalÝnlÝÛÝnda olan bu seviye yŸzeyde gšzlen- memektedir.

Breßik boksitte kire•taßÝ taneleri masif, oolitik ve kriptokristalin boksitle baÛlandÝÛÝ i•in, bu tip boksitler Òboksitik breßlerÓ olarak adlandÝrÝlmÝß- tÝr. Belirgin •škme yapÝlarÝ gšsteren breßlerde dÝßtan i•e doÛru bozunma izlerine rastlanmakta- dÝr. Taban kire•taßlarÝna (KatrangediÛi formasyonu) benzer šzellikler gšsteren breß tanelerin- de tipik olarak mikrosparitleßme gšzlenmekte- dir. Bu kire•taßlarÝnda Textularidae, Miliolidae, Ostracoda gibi fosiller ve Microcodium sp. gibi tatlÝ su algleri belirlenmißtir (Þekil 5d). Bu durum,

Þekil 5. ‚atmakaya yataÛÝnda farklÝ cevherleßme tiplerini gšsteren fotoÛraflar: a) masif (Mbx) ve oolitik boksitler (Obx), (//N, X35), b) oolitik boksitlerde pisolit olußumlarÝ (//N, X63), c) breßik cevherde kire•taßÝ (K•t) ve oolitik boksit (Obx) par•alarÝ, (+N, X65), d) breßik boksitlerde microcodium fosili (//N, X63).

Figure 5. Photographs which shows various mineralization types in the ‚atmakaya deposit: a) massive (Mbx) and oolitic (Obx) bauxites (//N, X35), b) pisolite (Pbx) formations in the oolitic bauxites (//N, X63), c) limesto- ne (K•t) and oolitic bauxite (Obx) fractures in the brecciated bauxites (+N, X65), d) a microcodium fossil in the brecchiated bauxites (//N, X 63).

Obx

K•t Pbx

Obx

a b

c d

Mbx

(9)

muhtemelen sÝÛ-lagŸner bir ortamÝ yansÝtmakta- dÝr. Kire•taßlarÝnÝn yŸzeyleyerek atmosferik etkilerle ayrÝßmalarÝ ve karstlaßmalarÝ, boksitin olu- ßumu veya bu yšreye taßÝnmasÝ ile eß-zamanlÝ- dÝr. Breßler; yataÛÝn sadece tabanÝnda deÛil, yer yer i• kÝsÝmlarÝnda, hatta tavana yakÝn kesimlerinde de bulunmaktadÝr.

Killi Ð topraÛÝmsÝ boksit: ‚atmakaya yataÛÝ •ok az miktarda killi cevher i•ermektedir. Cevherin šnemli kÝsmÝnÝ bšhmit, kaolinit ve illit grubu kil- ler, kloritoid ve beyaz diyasporitler olußturmak- tadÝr. ToÛraÛÝmsÝ cevher ise; sadece yataÛÝn yŸzeylemiß kesimlerinde atmosferik etkilerle ortaya •ÝkmÝß olup, gevßek tutturulmuß amorf Fe ve Al hidroksitlerle kil minerallerinin deÛißik oranlardaki karÝßÝmÝndan meydana gelmektedir.

Cevherlerin sarÝ, kahve ve gri renk tonlarÝ, i•indeki ana bileßenlerin deÛißiminden kaynaklan- maktadÝr. TopraÛÝmsÝ boksitlerle Ÿzerlerinde yer alan gŸncel terra-rossalarÝ makroskobik olarak ayÝrt etmek bazen gŸ• olmaktadÝr. DolayÝsÝyla bunlarÝn olußumunun, gŸncel atmosferik sŸre•- lerle boksitin ikincil fiziksel ve kimyasal ayrÝßma- sÝna baÛlÝ ŸrŸnler olduklarÝ dŸßŸnŸlmektedir.

Petrografik šzellikler

‚atmakaya boksit yataÛÝndan alÝnan šrneklerde ince kesit, parlatma kesiti ve X-ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm (XRD) analizleri yapÝlmÝßtÝr. Boksitlerin •ok kŸ-

•Ÿk taneli olmalarÝ nedeni ile mineralojik bileßim- lerinin mikroskop altÝnda belirlenmesi olduk•a gŸ•lŸk arz etmektedir. Ülk defa Bardossy (1971) tarafÝndan ger•eklertirilen XRD ve derivatoÛrafi yšntemi (birleßik yšntem) olarak bilinen yšntem bu •alÝßmada da kullanÝlmÝß ve mineralojik bile- ßim bu yšntem ile belirlenmißtir. Yataktan derlenen 35 šrneÛin Etibank AlŸminyum Tesisleri AraßtÝrma ve Kimya LaboratuvarlarÝnda yapÝlan kantitatif XRD analizleri (bšhmit, kaolinit, hematit ve gštitin tayini Siemens D-5000 marka Al- man difraktometre cihazÝnda, CuKα anot tŸpte 40-60 kw/h voltaj uygulanarak; tiridimit, kuvars, rutil ve anatasÝn tayini ise D∏OH-1 marka Rus difraktometre cihazÝnda, CoKα ve FeKα anot tŸpte, 40-60 kw/h voltaj ve 12 mAmp akÝm kulla- narak incelenmißtir) sonucunda ortalama olarak;

% 61.6 bšhmit, % 9.8 kaolinit, % 7.30 hematit,

% 5.40 gštit, % 2.13 anatas, % 1.10 diyaspor, % 1.10 tridimit, % 0.80 kalsit, % 0.58 rutil ve % 0.48 kuvars ve •ok az miktarda da pirit saptan- mÝßtÝr. Analizler sonucunda cevherleßmenin

Òbšhmitik tipteÓ olduÛu belirlenmißtir (Þekil 6a, 6b, 6c).

Bšhmit: ‚atmakaya yataÛÝndaki en šnemli cev- her minerali olan bšhmit, genellikle kaolinit ve az miktarda gšzlenen diyasporla birlikte sa•ÝnÝmlÝ halde bulunmaktadÝr. Saf bšhmit ince kesitlerde renksiz yer yer beyaz renkli olarak gšzlenmekte- dir (Þekil 7a). BazÝ šrneklerde hematit, gštit, limonit ve lepidokrositten olußan ince bir zarf bšh- mitlerin etrafÝnÝ sarmÝß durumdadÝr. Bšhmit kristal ßekli bakÝmÝndan lepidokrosite benzemektedir. YaygÝn olarak yataÛÝn yŸksek modŸllŸ kesimlerinde bulunan oolitik ve pizolitik cevherde, tanelerin dÝßÝnÝ saran kabuk ve zar ßeklinde, bazen de bu tanelerin •ekirdeÛinde bulunmaktadÝr.

Bšhmitin ‚atmakaya yataÛÝndaki ortalama bulu- nuß oranÝ % 61.6ÕdÝr.

DeÛißik miktarda Al i•eren kaya•larÝn atmosferik ßartlarda bozunmasÝ ile šnce gibsit olußmakta- dÝr (Keller, 1964; Grubb, 1973). Boksit yatakla- rÝndaki diyaspor ve bšhmit, diyajenez ve metamorfizma sŸre•leri ile ilißkilidir. Ancak lateritik tip boksitlerde bšhmitin yaygÝn olarak bulunmasÝ, yŸzey koßullarÝnda doÛrudan olußtuÛuna ißaret etmektedir. KaradaÛ (1987) tarafÝndan Seydiße- hir bšlgesindeki farklÝ noktalardan derlenen gŸn- cel terra-rosa nšrneklerinde bšhmite rastlanmÝß- tÝr. Harder (1952)Õa gšre Guyana boksitlerinin i•erdikleri bšhmit; sÝcak, tropikal ve gŸneßli ortamlarda gibsitin dehidratasyonu ile olußmußtur.

‚atmakaya boksitlerinin de dahil olduÛu Akde- niz Ÿlkeleri ile Rusya, ‚in, Jamaika ve Haiti boksitlerinde bšhmit, diyasporla birlikte izlenen baß- lÝca alŸminyum mineralidir.

Diyaspor: Yatakta ortalama % 1 oranÝnda bulu- nan diyaspor, cevher i•inde bšhmitle birlikte sa-

•ÝlÝmlÝ halde daÛÝlmÝßtÝr. XRD yšntemi ile iyi ay- rÝlabilen bu mineral, incekesitlerde genellikle renksiz, beyaz ve gri olmasÝna karßÝn, yer yer kahve, siyah, soluk sarÝ ve beyazdÝr. Ünceleme alanÝnda oolitik yapÝlar, kristal taneleri veya bantlar ßeklinde yayÝlÝm gšstermekte ve ince taneli olup, konsantrik sarÝlÝmlar yaygÝndÝr. Yatak- ta olduk•a az miktarda izlenen diyaspor, bšhmi- tin polimorfudur. Gibsit ve bšhmit bakÝmÝndan zengin boksit veya boksitli killerin, dolomitlerin ve diÛer alŸminyumlu kaya•larÝn metamorfizma- sÝ ile ortaya •ÝkmaktadÝr. Bununla beraber Sin- kove«c (1971) tarafÝndan boksit yataklarÝnda gš- rŸlen pek •ok diyasporitin her hangi bir termodi- namik deÛißikliÛe uÛramaksÝzÝn yŸzey (atmosfe-

(10)

Þekil 6. ‚atmakaya yataÛÝnda farklÝ cevherleßme tiplerini gšsteren XRD difraktogramlarÝ: a) masif cevherin XRD difraktogramÝnda bšhmit, hematit ve anataz, pikleri, b) oolitik cevherin XRD difraktogramÝnda bšhmit, hematit, anataz ve kaolinit pikleri, c) demirli oolitik cevherin XRD difraktogramÝnda bšhmit, gštit, anataz, hematit ve diyaspor pikleri.

Figure 6. XRD diffractograms which shows various mineralization types in the ‚atmakaya deposit: a) boehmite, hematite and anatase peaks in the diffractogram of the massive oresÕ XRD, b) boehmite, hematite, ana- tase and kaolinite peaks in the diffractogram of the oolitic oresÕ XRD, c) boehmite, goethite, anatase, he- matite and diaspore peaks in the diffractogram of the ferrous oolitic oresÕ XRD.

(a)

(b)

(c)

(11)

rik) koßullarÝ altÝnda da olußabileceÛi belirtilmektedir.

Kaolinit: ‚atmakaya boksit yataÛÝnÝn bileßimin- de bulunan en šnemli kil minerali olup, yataktaki ortalama bulunuß oranÝ %10Õdur. Yanal ve dŸ- ßey yšnde dŸzensiz olarak daÛÝlmasÝna raÛ- men, yataÛÝn Ÿst kesimlerindeki kire•taßÝ cevher sÝnÝrÝnda daha yoÛun olarak izlenmekte ve bšh- mit ile ters, kalsit ile doÛru orantÝlÝ daÛÝlÝm gšs- termektedir. Kaolinitin bulunduÛu seviyelerde cevher daha a•Ýk renkler almaktadÝr.

Hematit: ‚atmakaya boksit yataÛÝnda olduk•a yaygÝn (% 7.3) oranda hematit belirlenmißtir. Ya- taktaki daÛÝlÝmÝ dŸzensiz olmakla birlikte, daha

•ok oolitik cevherde ooidlerin •ekirdeklerini olußturmaktadÝr (Þekil 7b). BazÝ durumlarda sšz konusu oolitlerin •evresini sarmaktadÝr. AyrÝca boksitlerin eklemlerinde bol miktarda Ò•atlak dol- gusuÓ ßeklinde yer almaktadÝr. Boksitin kÝrmÝzÝ, koyu kÝrmÝzÝ ve kahverengi renkleri hematitten kaynaklanmaktadÝr.

Gštit: Yatakta bulunan šnemli demir mineralle- rinden biridir. Genellikle boksit i•indeki boßlukla- rÝ doldurmuß •ok ince tanecikler, oolitleri saran konsantrik kabuklar ve pizolitlerin etrafÝnda ÝßÝn- sal dizilmiß kŸmeler ßeklinde izlenir. ‚oÛunlukla amorf demir oksit, limonit ve lepidokrositle birlikte daÛÝlÝm gšsterir (Þekil 7c). Gštit amorf demir hidroksit bileßiklerinin kristalleßmeleri, diÛer demir minerallerinin oksidasyon ßartlarÝndaki ay- rÝßmalarÝ ile ortaya •ÝkmaktadÝr.

Amorf demir hidroksit (limonit): Yatakta bulunan amorf veya kriptokristalin topraÛÝmsÝ demir bile- ßikleri, limonit olarak tanÝmlanmÝßtÝr. Yataktaki boksit cevherleßme tiplerinin yaygÝn minerallerinden biridir. Hematit, gštit, siderit, pirit gibi demir mineralleri ve demir bulunduran kaya• oluß- turan minerallerin atmosferik koßullardaki sulu ortamda yŸzey ayrÝßmasÝ ile olußmußtur (bkz.

Þekil 7c). Demir oksit ve hidroksitlerin yaygÝn ol- duÛu kesimlerde boksitin rengi de deÛißmekte- dir. Buna gšre; kÝrmÝzÝ renkli boksitlerde hematit, sarÝ ve kahverengi boksitlerde ise gštit ve demir hidroksitler (limonit) daha yaygÝndÝr. Hema- titce zengin boksitler kÝrmÝzÝ, koyu kÝrmÝzÝ, gštit ve (demiroksit) limonitce zengin boksitler sarÝ ve a•Ýk kahve renkler almaktdÝr.

Psilomelan: Psilomelan ‚atmakaya yataÛÝnda olduk•a az miktarda bulunmaktadÝr. Boksit i•in-

deki tabakamsÝ yŸzeylerde ve bazÝ •atlaklarda dentritler halinde izlenmißtir.

Pirit: ‚atmakaya yataÛÝnda šzellikle yataÛÝn killi kesimlerinde, olduk•a az miktarda taneler halinde daÛÝlmÝß šz ßekilli pirit olußumlarÝ saptanmÝß- tÝr. Yer yer bazÝ oolitlerin piritleßtiÛi gšzlenmißitr (Þekil 7d). Piritin varlÝÛÝ, boksit olußumu sÝrasÝn- da ortam ßartlarÝnÝn indirgen olduÛunu veya zaman zaman indirgenleßtiÛini gšstermektedir.

Anatas ve rutil: Rutil ve anatas birbirinin diamor- fu olan iki titan minerali olup, rutil yŸksek sÝcak- lÝklarda kararlÝ iken, anatas daha dŸßŸk sÝcaklÝk- larda yoÛunlaßmaktadÝr. Yatakta ortalama % 2.5 oranÝnda TiO₂(anatas + rutil ) belirlenmißtir. Bu minerallerden anatas, rutile gšre daha yagÝn olup, matriks i•inde •ok kŸ•Ÿk boyutlu kristaller halinde daÛÝlÝm gšstermektedirler. AyrÝca oolitlerin i•inde de bu minerallere rastlanmaktadÝr (Þekil 7e ve 7f).

Kuvars ve tridimit: 35 šrneÛin ortalamasÝna gš- re, ‚atmakaya yataÛÝnda ortalama % 0.6 kuvars ve % 1.1 tridimit belirlenmißtir. Genellikle olduk-

•a ince kristalli olarak bšhmitle karÝßmÝß durumda, bazen de ooidlerin sarÝlÝmlarÝ ve •atlaklarÝn- da gšzlenmektedir (Þekil 6 g). Kimyasal analiz- lerde belirlenen SiO₂ i•eriÛinin tamamÝ, kuvars veya diÛer SiO₂polimorflarÝ olmayÝp, bunun bir kÝsmÝ kaolinitin kristal yapÝsÝnda yer alan Si- O₂Õden de kaynaklanmaktadÝr.

Kalsit: Cevher i•erisinde ortalama % 0.8 oranÝn- da kalsite rastlanmÝßtÝr. Kalsit; bazen oolitik cevherde ooidleri baÛlayan •imento olarak bulunsa da, •oÛunlukla ooid •ekirdekleri olarak ortaya

•ÝkmaktadÝr Bunlar; ya ayrÝßma sonucu ortamda kalan kalsitler veya organizma kavkÝ ve iskelet par•alarÝdÝr. Breßik cevher i•inde breß par•alarÝ kalsitten olußmaktadÝr (Þekil 7h). Bu breßler, KatrangediÛi formasyonuna ait kire•taßlarÝ ile ilißkili olup aynÝ petrografik šzellikleri gšstermek- tedirler.

SONU‚LAR

Bu •alÝßmadan elde edilen baßlÝca sonu•lar aßaÛÝda sunulmußtur.

(1) ‚atmakaya boksitleri; †st Kretase (Seno- maniyen) yaßlÝ KatrangediÛi formasyonunun yŸzeyinde gelißen bir paleo •ukurluk

(12)

Þekil 7. ‚atmakaya yataÛÝnda gšzlenen bazÝ minerallere ait fotoÛraflar: a) demirli boksitlerde oolitik hematit (Hem) ve bšhmit (Boh) olußumlarÝ.(+N, X10), b) boksitlerin (bx) i•inde hematit olußumlarÝ (He) (YaÛ obj, //N, X320), c) boksit i•inde konsantrik yapÝlÝ gštit (Go) ve limonit (lim) (//N, X320), d) piritleßmiß oolit ve pisolit olußumlarÝ (//N, X 63), e) boksit i•inde anatas olußumlarÝ (An), (YaÛ objektifi, //N, X320), f) boksit i•inde rutil olußumlarÝ (Ru), (YaÛ objektifi, //N, X320), g) bir oolitin merkezinde kuvars olußumlarÝ (Q), (//N, X100), h) masif boksit i•inde boßluklarÝ dolduran kalsitler (Ca), (+N, X100).

Figure 7. Microphotographs of various minerals in the ‚atmakaya Deposit: a) oolitic hematite(Hem) and boehmi- te (Boh) formations in the ferrous bauxites. (+N, X10), b) hematite (Hem) formations in the bauxite. (Oil obj, //N, X320), c) concentric structures goethite (Go) and limonite (lim) formations in the bauxites (//N, X 320), d) pyritized oolite and pisolites formations (//N, X 63), e) anatase (An) formations in the bauxites, (Oil obj., //N, X320), f) rutile (Ru) formations in the bauxites, (Oil obj., //N, X320), g) quartz formations in the center of an oolite (Q), (//N, X100), h) vuggy fills with calcites (Ca) in the massive bauxites.(+N, X100).

Hem Boh

Hem

Ru

Ca Go

Lim

An

Q

a b

d

f

h c

e

g

(13)

i•inde bulunmakta ve †st Kretase (Senoni- yen - Maestrihtiyen) yaßlÝ DoÛankuzu formasyonu tarafÝndan šrtŸlmektedir. DiÛer bir ifadeyle, Seydißehir-Akseki bšlgesinde yer alan diÛer boksit yataklarÝ ile aynÝ stratigrafik seviyede bulunmaktadÝr.

(2) YataÛÝn yŸzeylediÛi alan KD-GB uzanÝmlÝ, uzun ekseni 200 m kÝsa ekseni ise 50 m olan bir merceÛe benzemektedir. Yatak gŸ- neydoÛuya doÛru yaklaßÝk 20^oÕlik bir eÛimle 450 m boyunca dalmaktadÝr.

(3) Cevher kŸtlesi bulunduÛu karstik •škŸntŸ- nŸn morfolojisine uyumlu olarak yerleßmiß olup, kalÝnlÝÛÝ en fazla 10 m ve ortalama ka- lÝnlÝÛÝ 3 m civarÝndadÝr.

(4) Yatakta breßik, masif, benekli, killi ve demirli boksit ßeklinde beß tip cevher ayÝrt edil- mißtir.

(5) Oolitik tip cevherin yaygÝn olmasÝ, cevher olußumu sÝrasÝnda sÝcak, sÝÛ ve •alkantÝlÝ bir ortamÝn varlÝÛÝnÝ gšstermektedir.

(6) Yatakta bulunan en yaygÝn cevher minerali bšhmit olup (% 61.6), ayrÝca diyaspor, kaolinit, anatas, rutil, kuvars, tridimit, kalsit, hematit, gštit, limonit ile az miktarlarda psilomelan ve pirit yer almaktadÝr. Buna gšre

‚atmakaya yataÛÝ, bšhmitik tiptedir. Bšhmi- tin daÛÝlÝmÝ dŸzensiz olup, masif ve benekli boksit i•inde daha yoÛundur. ‚atmakaya yataÛÝ mineral i•eriÛi yšnŸnŸnden yšredeki diÛer boksit yataklarÝyla aynÝ benzerlik gšs- terirken, Al₂O₃i•eriÛinin yŸksek olmasÝ nedeniyle de farklÝlÝk gšstermektedir.

(7) DeÛißik miktarlarda Al i•eren kaya•larÝn atmosferik koßullarda bozunmasÝ sonucunda šnce gibsit olußmaktadÝr (Keller, 1964;

Grubb, 1973). Boksit yataklarÝnda diyaspor ve bšhmitin bulunußu diyajenez ve metamorfizma ile a•ÝklanmaktadÝr. Harder (1952)Õa gšre, Guyana boksitlerinde bulunan bšhmit sÝcak, tropikal ve gŸneßli ortamlarda gibsitin dehidratasyonu ile olußmuß- tur. ‚atmakaya boksitlerinin de dahil oldu- Ûu Akdeniz Ÿlkeleri, Rusya, ‚in, Jamaika ve Haiti boksitlerinde bšhmit diyasporla birlikte gšzlenen baßlÝca alŸminyum mineralidir. …rneÛin, AvustralyaÕda gibsitin yanÝnda

% 3 (Anon, 1970), JamaikaÕda karst tipi boksitlerin i•erinde bulunan terra-rosalarda

% 20 (Harder ve Greig, 1960) oranÝnda bu- lunmaktadÝr.

(8) Al₂O₃Ð H₂O sisteminde dŸßŸk sÝcaklÝklarda gibsit kararlÝ iken sÝcaklÝk ve su buharÝ ba-

sÝncÝ arttÝk•a bšhmite ve diyaspora dšnŸß- mektedir. Bu sistemde Ervin ve Osborn (1951)Õa gšre 130ôC, Laubengayer ve We- iss (1943)Õe gšre 155ôCÕnin altÝnda gibsit kararlÝ iken, bu sÝcaklÝÛÝn ŸstŸnde bšhmit kararlÝ hale ge•mektedir. Bu durumda ‚atmakaya boksitleri, 155ôCÕnin Ÿzerindeki sÝ- caklÝk koßullarÝnda olußmuß olmalÝdÝrlar.

(9) Parks (1972)Õa gšre suyun etkisinin az ol- duÛu kurak mevsimlerde gibsitin yerine doÛrudan bšhmit ve diyaspor olußabilmek- tedir. Ancak sulu ortamlarda diyaspor ve bšhmit kararlÝ kalamayÝp, gibsite dšnŸß- mektedirler. ‚atmakaya yataÛÝnda gibsitin bulunmayÝßÝ, ortamda karasal koßullarÝn daha baskÝn olduÛunu gšstermektedir.

(10) ‚atmakaya boksitleri •ok az miktarda diyaspor i•ermektedir. Diyaspor pek •ok me- tamorfik boksit yataÛÝnÝn ana bileßenini olußturmakla birlikte metamorfizma ge•ir- memiß yataklarda da bulunabilmektedir.

Vrace boksit yataklarÝnda (Yugoslavya) her Ÿ• mineralin de birlikte bulunduÛunu ve diyasporun doÛrudan kaolinitten tŸrediÛini belirten Sinkovec« (1971), bu mineralin yŸ- zey koßullarÝnda da olußabileceÛini šne sŸrmektedir. Bu durumda ‚atmakaya yata- ÛÝndaki diyasporun varlÝÛÝ bu mekanizma ile a•Ýklanabilmektedir. DiÛer bir ifade ile yatakta mevcut diyasporitlerin yŸksek ba- sÝn• ve sÝcaklÝk altÝnda (metamorfizma sonucu) deÛil, yŸzeysel koßular altÝnda oluß- muß olabileceÛi sšylenebilir.

(11) Yatakta •okluk bakÝmÝndan ikinci sÝrada bulunan hematit ve gštit ile psilomelanÝn varlÝ- ÛÝ, ortamÝn pHÕÝnÝn 7Õden, EhÕÝnÝn ise -0.2Õden yŸksek olmasÝnÝ gerektirmektedir.

(12) Yatakta •ok az miktarda gšzlenen piritin varlÝÛÝ; atmosferik koßullarda ortamÝn EhÕnÝn -0.3ÕŸn altÝnda (indirgen) olduÛunu gšstermektedir. Ortam bazikten asidiÛe doÛru gittik•e bu deÛer -0.18Õe kadar yŸk- selmektedir.

KATKI BELÜRTME

Yazarlar, deÛerli gšrŸß ve katkÝlarÝndan dolayÝ, dergi editšrŸ Sn. Prof. Dr. Reßat ULUSAYÕa, Yerbilimleri Dergisi hakemlerine, S.†. MŸh.

Mim. Fak. Dergisi EditšrŸ Sn. Prof. Dr. HŸkmŸ ORHANÕa ve bu •alÝßmayÝ destekleyen Sel•uk

†niversitesi Bilimsel AraßtÝrma Projeleri Koordi- natšrlŸÛŸÕne (BAP-2000/076) teßekkŸr ederler.

(14)

KAYNAKLAR

Anon, 1970. Weipa Bauxite. Comalco, Melbourne, 32 pp.

Arni, P., 1940. Antalya ÞeytandaÛlarÝ boksit yataklarÝ.

MTA Raporu, Derleme No. 1165, 5 s (yayÝm- lanmamÝß).

Atabey, E.,1976. Mortaß boksit yataÛÝnÝn mineralojisi, kimyasÝ ve kškeni. TJK BŸlteni, 19, 9-4.

Bardossy, G., 1971. Bauxite deposits of Hungary.

Proceedings of the Second International Symposium of ICSOBA, Vol. 2, 9-20.

Baysal, O. ve Engin, N. A., 1976. DeÛirmenlik Ð KÝzÝl- taß boksit yataÛÝ. Yerbilimleri, 2, 140 Ð 160.

Blumenthal, M.M., 1947. Seydißehir Ð Beyßehir hin- terlandÝndaki Toros daÛlarÝnÝn jeolojisi. MTA YayÝnÝ, 2, 242 s.

Blumenthal, M.M., 1949. BatÝ ToroslarÝn šrtŸ lambo- larÝ. TJK BŸlteni, 11, (1), 30-41.

Blumenthal, M.M. ve Gšksu, E., 1949. Akseki civarÝn- daki daÛlarda boksit zuhuratÝ, bunlarÝn jeolojik durumu ve jenezleri hakkÝnda izahat. MTA Ya- yÝnÝ, 4, 59 s.

Ervin, G., and Osborn, E. F., 1951. The system Al₂O₃ Ð H₂O. Journal of Geology, Vol., 59. 381 p.

Gšksu, E., 1953. Akseki (Antalya) boksit yataklarÝnÝn jeolojisi, jenez ve maden bakÝmÝndan etŸdŸ ve diÛer TŸrkiye ve Avrupa boksitleriyle mukaye- sesi. TJK BŸlteni, 4, 79 Ð 139.

Grubb, P. L. C., 1973. High Ð level and low - level ba- uxidisation: A criterion for classification. Mine- rals Science and Engineering; Vol. 3, 219 Ð 231.

Harder, E. C., 1952. Examples of bauxite deposits il- lustrating variations in origin. Symposium of Problems of clay and laterite genesis, St. Lo- uis. Bulletin of American Institue of Mining and Metallurg Engineers, 1951, New York, 55 Ð 64.

Harder, E. C., and Greig, E. W., 1960. Bauxite; in in- dustrial minerals and rocks Ð nonmetallics other than fuels. J. L. Gillson (ed.), 65-85.

KaradaÛ, M. M., 1987. Seydißehir bšlgesi boksitlerinin jeolojik, petrografik ve jenetik incelemesi.

Sel•uk †niversitesi Fen Bilimleri EnstitŸsŸ Doktora Tezi, 265 s (yayÝmlanmamÝß).

KaradaÛ, M. M., 1996. Seydißehir yšresi boksitlerinin jeolojik ve petrografik incelemesi. Karadeniz Teknik †niversitesi Jeololoji MŸhendisliÛi Bš- lŸmŸ 30. YÝl Sempozyumu. S. Korkmaz ve M.

Ak•ay (eds.), Trabzon, Cilt 1, 96-111.

Keller, W. D., 1964. The origin of high-alumina clay minerals. Nationals Conference on Clays and Clay Minerals, 12 th, W. F. Bradley, (ed.), Pro- ceedings, Macmillan Company, New York, 129-151.

Kovenko, V., 1946. Akseki havalisi boksit yataklarÝ hakkÝnda rapor. MTA EnstitŸsŸ Rapor No.

6/1693, 9 s (yayÝmlanmamÝß).

Laubengayer, A. W., and Weiss, R.S., 1943. A hydrothermel study of the equilibrium of the Al₂O₃-H₂O systems. American Chemicial So- ciety Journal, 65, 247-250.

Lauber, T., 1980. Zur Genese der Bauxites der Mine Mortaß bei Seydißehir (Turkei)., Bern †niversitesi, Doktora Tezi, Bern, 207 pp (yayÝnlanma- mÝß).

Monod, O., 1967. BatÝ Toros kalkerlerin temelindeki Seydißehir ßistlerinde bulunan Ordovisiyen bir fauna. MTA Dergisi, 69, 76-87.

Monod, O., 1977. Recharches geologique dans le Ta- urus occidental au sud de Beyßehir Ð Turkuie.

UniversitŽ Paris, Ph.D. These, Orsay, 442 pp.

Orhon, Þ. ve TepebaßÝ, E., 1976. Seydißehir ‚atmakaya KšyŸ •evresinin jeolojisi ve boksit ola- naklarÝ. Etibank AlŸminyum Tesisleri Grup BaßkanlÝÛÝ Rapor No. 019, 14 s (yayÝmlanma- mÝß).

Orhon, Þ., Altan, N. ve Vuran, A., 1977. ‚atmakaya boksit yataÛÝ arama raporu. Etibank AlŸmin- yum Tesisleri Grup BaßkanlÝÛÝ Rapor No.

ARE-048, 25 s (yayÝmlanmamÝß).

…z•elik, O., 1984. ToroslarÕda BozkÝr yšresinin jeolojisi, tektonik evrimi ve petrol olanaklarÝ. Sel•uk

†nivesitesi Fen Bilimleri EnstitŸsŸ Doktora Te- zi, Konya, 221 s (yayÝmlanmamÝß).

…zgŸl, N., 1976. ToroslarÕÝn bazÝ temel jeoloji šzellik- leri. TJK BŸlteni, 19, 65 Ð 78.

…zlŸ, N., 1978. Etude Geologique, Mineralogique et Geochimique des Bauxites de la region dÕAk- seki-Seydißehir (Taurus occidental-Turquie).

UniversitŽ Pierre - Marie Curie, Ph.D. These, Paris, 455 s.

Parks, G., 1972. Free energies of formation and aqu- eous solubilities of aluminium hydroxides and oxides at 25^oC. American Mineralogist, 57, 1163-1189.

Sinkovec, B., 1971. Geological features and origin of the Vrace bauxite deposit, Croatia. ICSOBA, 2, 39-52.

Weisse, J. G., 1956. Bauxites karstiques sur calca- ires recents. TRAVAUX, 13, 51-62.

Wippern, J., 1962. Toros boksitleri ve bunlarÝn tektonik durumu. MTA Dergisi, 58, 47-70.

Wippern, J., 1965. Boksit teßekkŸlŸnŸn baßlangÝ• kaya•larÝ. MTA Dergisi, 64, 37-41.

Ziegler, K. G. J., 1939. Garbi Toros mÝntÝkasÝnda ya- pÝlmÝß olan maden ve jeoloji tetkikatÝ. MTA Ra- poru Derleme No. 953, 9 s (yayÝmlanmamÝß).