Türkçe Ses Dizgesinin İşleyişi - I
Dr. Öğr. Üyesi İpek Pınar Uzun
Carr, P. (2008). A Glossary of Phonology. Edinburgh University Press.
Clark, J. (2007). An Introduction to Phonetics and Phonology. Üçüncü Baskı. Blackwell Yayınları.
Crystal, D. (1980). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Wiley Yayınları.
Ergenç, İ. (2002). Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü. Multilingual Yayınları.
Gussenhoven, C. (2011). Understanding Phonology. 3. Baskı. Hodder Education.
Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet.
(1999). Cambridge Üniversitesi Yayınları.
Johnson, K. (2003). Acoustics & Auditory Phonetics. Blackwell Publishing. İkinci Baskı.
Katz, W.F. (2013). Phonetic for Dummies. John Wiley & Sons.
Kent, R.D. ve Read, C. (2002). Acoustic Analysis of Speech. Thomson Learning. İkinci Baskı.
Lacy, de P. (2007). The Cambridge Handbook of Phonology. Cambridge University Press.
Ladefoged, P. (2005). Vowels and Consonants. Blackwell Publishing. İkinci Baskı.
Ladefoged, P. (2006). A Course in Phonetics. Thomson/Wadsworth Yayınları. Beşinci Baskı.
Odden, D. (2005). Introducing Phonology. Cambridge University Press.
Özsoy, S., Erk-Emeksiz, Z., Turan, Ü.D. ve Uzun, L. (2011). Genel Dilbilim II. (Ed. Özsoy, S., Erk-Emeksiz, Z.). Anadolu Üniversitesi Yayını.
Reetz, H. ve Jongman, A. (2009). Phonetics: Transcription, Production, Acoustics and Perception. Blackwell Yayınları.
Seikel, J.A., King, D.W. ve Drumright, D.G. (2009). Anatomy & Physiology for Speech, Language and Hearing. 4.
Baskı. Delmar Cangage Learning Yayınları.
Stevens, K. (2000). Acoustic Phonetics. The MIT Press. Birinci Baskı.
Zsiga, E.C. (2013). The Sounds of Language: An Introduction to Phonetics and Phonology. Wiley-Blackwell Yayınları.
Okuma Listesi
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/a/: düz, geniş, arkadil
/a/: düz, geniş, arkadil
Alt çene sarkık, dudaklar açıktır. Dil, arkaya çekilip ağız boşluğunda yayılır. Dilucu, alt sıra dişlere dokunmadan onlara doğru uzanır ve dilin arka kısmı artdamağa doğru yükselir.
Bu sesin, dilin ağız boşluğundaki devinimine göre bu ünlünün artdamaksıl (postdorsal) [α] ve öndamaksıl (predorsal) [a] olmak üzere iki değişkesi vardır.
kar / kâr
Türkçede /a/ sesi, sözcüğün ön-iç- ve sonsesinde bulunur.
‘alp, abla, tane, reklam, kova’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/e/: düz, geniş, öndil
/e/: düz, geniş, öndil
Dilucu alt sıra dişlere değer. Dilin önü ve ortası öndamağa yükselip iki kenarıyla üst sıra dişlerin kıyısına değecek kadar yaklaşır.
Dilin ağız boşluğundaki yükseklik derecesine göre, /e/ ünlüsünün kapalı [e], açık [ε] ve yarı açık [ae] olmak üzere üç değişkesi vardır.
Türkçede /e/ sesi, sözcüğün ön-iç- ve sonsesinde bulunur.
‘dede, değer, memur, etkilemek, melek’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/o/: yuvarlak, geniş, arkadil
/o/: yuvarlak, geniş, arkadil
Alt çene hafif sarkıktır. Dudaklar öne doğru uzanır, yuvarlak bir biçim alır. Dil, ağız boşluğunda geriye doğru çekilir, ön kısmı serbesttir, dilin arkası artdamağa doğru hafif yığılır. Ağız boşluğunun arka kısmında dilin kenarları, azı dişlerine ve dişetlerine değer. Dil ile damak arasındaki geçit orantılı dardır.
Dilin ağız boşluğundaki yükseklik derecesine göre, /o/ ünlüsünün kapalı [o] ve açık [Ɔ] olmak üzere iki değişkesi vardır.
Türkçe sözcüklerde ön- ve içseste, yabancı kökenli sözcüklerde sonseste bulunur.
‘doymak, oğlan, obur, yorum, palto’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/ö/: yuvarlak, geniş, öndil
/ö/: yuvarlak, geniş, öndil
Bu ünlünün çıkışında dudaklar öne doğru uzatılıp yuvarlaklaşır.
Konuşma organları /e/ sesinde olduğu gibidir: dil, öne doğru yığılır, dilucu, alt sıra dişlerin ardına değer.
/ö/ ünlüsünün açık [œ] ve kapalı [Ø] türleri bulunur. Bu iki tür dilin ağız boşluğunda yükseklik derecesine göre değişmesine rağmen konuşmada bunlar süresine göre ayırt edilir: kapalı [Ø] uzundur, açık [œ] kısadır.
Türkçe sözcüklerde ön- ve içseste bulunur, sonseste bulunmaz.
‘örnek, öğüt, gövde’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/ı/: düz, dar, ortadil
/ı/: düz, dar, ortadil
Dudaklar yarı kapalıdır. Dilucu geriye çekilir. Dilin kenarları üst sıra dişlere değer ve dilin arka sırtı yumuşak damağa doğru kalkıktır.
Türkçe sözcüklerde ön-, iç- ve sonseste bulunur. Türkçede yalnızca açık ve kısa [ ] sesi bulunur.
Bazı araştırmalarda /ı/ sesi, [ɯ] ‘şıva’ olarak da gösterilmektedir.
‘ısırgan, kılıç, sarı, yığıl’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/i/: düz, dar, öndil
/i/: düz, dar, öndil
Alt çene üstçeneye yaklaşır. Dudaklar dar ve açıktır. Dilin tümü öne doğru uzatılır. Dilin önü ve ortası orta damağa doğru kabarır. Dilucu, alt sıra dişlere, dilin iki yanı üst sıra dişlerin kenarlarına değer.
Dilin ağız boşluğundaki yükseklik derecesine göre, /i/ ünlüsünün kapalı [i] ve açık [y] olmak üzere iki değişkesi vardır.
Türkçede /i/ sesi, sözcüğün ön-, iç- ve sonsesinde bulunur.
‘iğde, inek, etik, keçi, idam’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/u/: yuvarlak, dar, arkadil
/u/: yuvarlak, dar, arkadil
Alt çene üst çeneye yaklaşır. Dudaklar öne doğru uzar ve yuvarlaklaşır. Dil, geriye çekilip artdamağa doğru yükselir.
Dilucu, alt sıra dişlerinin arkasındadır.
Türkçede /u/ sesinin kapalı [u] ve açık [U] olmak üzere iki değişkesi vardır.
Türkçede sözcüğün ön-,iç- ve sonsesinde bulunur.
‘kuğu, kura, uğultu, tavuk, umut’
TÜRKÇEDE ÜNLÜLER
/ü/: yuvarlak, dar, öndil
/ü/: yuvarlak, dar, öndil
Dudaklar öne doğru çıkıp yuvarlaklaşır. Dil öne doğru uzanıp öndamağa yaklaşır. Dilucu alt sıra dişlere, dilin kenarları ise üst azı dişlere değer.
Türkçede /ü/ sesinin kapalı [y] ve açık [¥] olmak üzere iki değişkesi vardır.
Türkçede sözcüğün ön-, iç- ve sonsesinde bulunur.
‘küme, ümit, üzüntü, öğüt, üye’
ÜNLÜ DÖRTGENİ (Vowel Quadrilateral)
Ünlülerin ağız boşluğundaki konumları belirleyen ünlü dörtgeni
(vowel quadrilateral/vowel trapezia), ünlülerin sınıflandırılmasına dayalı olarak oluşturulmuş temel bir diyagramdır. Bu diyagram, dilin ön bölümü, arka bölümü ve orta bölümleriyle birlikte dilin yüksekliğini kapsayan dört temel bölüme ayrılmıştır.
Açık Öndil
Kapalı
Arkadil
Kapalı
Yarı- kapalı Yarı-açık
Açık
Öndil Ortadil Arkadil
TÜRKÇEDE ÜNLÜ DÖRTGENİ (Vowel Quadrilateral)
Ünlü dörtgeninin dikey konumu ünlülerin kapalılık durumunu, yatay konumu ise ünlülerin ağız boşluğundaki devinim ve yükseklik ilişkisini sunmaktadır.
Formant değerlerinin değişimi açısından incelendiğinde, ünlülerin kapalılık durumlarını gösteren dikey kısım F1’i, ünlülerin ağız boşluğundaki devinimi ve yükseklik ilişkilerini belirleyen yatay kısım ise F2’yi vermektedir.
