Türkçe Ses Dizgesinin İşleyişi - I
r. Öğr. Üyesi İpek Pınar Uzun
Carr, P. (2008). A Glossary of Phonology. Edinburgh University Press.
Clark, J. (2007). An Introduction to Phonetics and Phonology. Üçüncü Baskı. Blackwell Yayınları.
Crystal, D. (1980). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Wiley Yayınları.
Ergenç, İ. (2002). Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü. Multilingual Yayınları.
Gussenhoven, C. (2011). Understanding Phonology. 3. Baskı. Hodder Education.
Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet.
(1999). Cambridge Üniversitesi Yayınları.
Johnson, K. (2003). Acoustics & Auditory Phonetics. Blackwell Publishing. İkinci Baskı.
Katz, W.F. (2013). Phonetic for Dummies. John Wiley & Sons.
Kent, R.D. ve Read, C. (2002). Acoustic Analysis of Speech. Thomson Learning. İkinci Baskı.
Lacy, de P. (2007). The Cambridge Handbook of Phonology. Cambridge University Press.
Ladefoged, P. (2005). Vowels and Consonants. Blackwell Publishing. İkinci Baskı.
Ladefoged, P. (2006). A Course in Phonetics. Thomson/Wadsworth Yayınları. Beşinci Baskı.
Odden, D. (2005). Introducing Phonology. Cambridge University Press.
Özsoy, S., Erk-Emeksiz, Z., Turan, Ü.D. ve Uzun, L. (2011). Genel Dilbilim II. (Ed. Özsoy, S., Erk-Emeksiz, Z.).
Anadolu Üniversitesi Yayını.
Reetz, H. ve Jongman, A. (2009). Phonetics: Transcription, Production, Acoustics and Perception. Blackwell Yayınları.
Seikel, J.A., King, D.W. ve Drumright, D.G. (2009). Anatomy & Physiology for Speech, Language and Hearing.
4. Baskı. Delmar Cangage Learning Yayınları.
Stevens, K. (2000). Acoustic Phonetics. The MIT Press. Birinci Baskı.
Zsiga, E.C. (2013). The Sounds of Language: An Introduction to Phonetics and Phonology. Wiley-Blackwell Yayınları.
Okuma Listesi
Ses Üretim Organları (Speech Organs)
Ses üretimini gerçekleştiren organlar arasında ağız, boğaz, akciğerler, nefes borusu ve burun bulunur. Boğazın iç kısmı, boğazın üst bölümünde bulunan yutak ve ses tellerini kapsayan alt bölümündeki gırtlaktan oluşur.
Yutak, ağız ve burunun bulunduğu bölüm ses üretim yolu olarak tanımlanır. Ses yolunun şeklinin değişmesi, ses yolundaki organların hareket ettirilmesiyle mümkündür.
Dilbilim YL – Pınar Uzun 14
Dural Hava Akımı ve Aerodinamik Süreçler (Static Airflow and Aerodynamic Processing)
Konuşma eylemi sırasında akciğerlerin işlevi oldukça fazladır.
Pulmonik hava olarak da adlandırılan akciğerlerdeki havanın dışarı atılması sonucu çıkış havası (egresif hava) ortaya çıkar.
Egresif hava aracılığıyla konuşma seslerinin büyük bir kısmı üretilir.
Egresif havanın tersine, havanın akciğerlere akması sonucu konuşma eylemi igresif havayla gerçekleştirilebilir. Ancak günlük konuşmalar sırasında bu havayla üretilen sesler pek fazla kullanılmamakta, bu seslerin kalitesi düşük, boğuk ve belirsizdir.
http://web.udl.es/usuaris/m0163949/airflow.htm
İşitme Organları (Auditory Organs) – Dış Kulak
Dış kulak, ses dalgalarının kulağa gelmesinde etkin rol oynayan kulak kepçesi ve halkalardan oluşur. İşitme kanalı olarak da tanımlanabilen dış kulak yolu 2,5 cm uzunluğundadır ve 3000-4000 Hz aralığında belirli frekanstaki sesler için yükseltme özelliği taşır.
Dilbilim YL – Pınar Uzun 16
İşitme Organları (Auditory Organs) – Orta Kulak
Dış kulak ve orta kulak, daire biçimindeki ve ses dalgalarının titreşmesini sağlayan kulak zarıyla birbirinden ayrılır. Orta kulakta titreşen ses dalgaları kulak zarında mekanik sese dönüşür ve bu ses oldukça ince yapılı üç kemikçik (çekiç, örs, üzengi) tarafından iç kulağa iletir.
İşitme Organları (Auditory Organs) – İç Kulak
İç kulakta denge kontrolünü sağlayan yarım dairesel kanallar ve 33 mm uzunluğundaki salyangoz adı verilen koklea, orta kulakta üretilen mekanik ses dalgalarının sinir hücreleri aracılığıyla elektriksel akımına dönüştürür. Bu akım işitme sinirleri tarafından beyin sapı ve temporal loba iletilir.
Dilbilim YL – Pınar Uzun 18
İşitme Kuramları
Tınlama Kuramı: Hermann Von Herlmholtz tarafından ortaya atılmıştır.
Salyangozdaki liflerin belirli frekans aralığında titreşmesi ve burada bulunan diğer liflerin frekans değişimine dayalı tepki göstermesidir.
Frekans Kuramı: William Rutherford’un sunduğu bu kuramda, sinir lifleri ses dalgasının frekanslarını bir saniyede belirli sayıda sinyaller olarak iletmektedir.
Yaylım Kuramı: E.G. Weger’in öne sürdüğü bu kuram, 5000 Hz’e kadar olan seslerin algılanmasını birçok sinir lifinin bir saniyede belirli miktarda sinir sinyalinin yaylım ateşi şeklinde üretilmesi olarak tanımlanır.
Gezici Dalga Kuramı: Georg Von Bekesy tarafından ileri sürülmüştür.
Ses titreşimlerinin baziler doku üzerinde bir dalga biçiminde hareket ettiğini söylenmektedir.
Sesin Temel Sıklığı/F0 (Fundamental Frequency)
Zaman biriminin saniye içindeki devir sayısı sıklık ya da frekans (frequency) olarak adlandırılmaktadır.
Sıklık ya da titreşim hızı, titreyen cismin özelliklerine göre değişir.
Yüksek Frekans Dalgası
Düşük Frekans Dalgası
Dilbilim YL – Pınar Uzun 20
Sesin Temel Sıklığı/F0 (Fundamental Frequency)
Titreyen her cismin bütün parçaları ayrıca titreşmekte olduğu için temel sıklık (fundamental frequency/F0) dışında başka yan frekanslar da üretilmektedir.
Bu yan frekanslara harmonikler (harmonics) denmektedir.
Karmaşık sesler arasında en yüksek genliği ve en düşük sıklığı olan titreşim, temel sıklık ya da 1.harmonik olarak tanımlanabilir. Bir seste ne kadar harmonik değeri varsa, o sesin kalitesi de o kadar yüksek olmaktadır:
SIKLIK HARMONİ 1 . f = 440 Hz 1. Harmoni 1 . f = 880 Hz 2. Harmoni 3. f = 1320 Hz 3. Harmoni 4 . f = 1760 Hz 4. Harmoni 1. harmonik
2. harmonik 3. harmonik 4. harmonik 5. harmonik 6. harmonik 7. harmonik
Formantlar (Formants)
Ünlülerin sesbilgisel görünümlerinin belirlenmesindeki en temel ölçütlerden biri formant (formant) değerleridir.
Formantların bant aralıkları ses yolundaki akustik kayıplarla belirlenir. Buna göre, konuşma sesleriyle ilişkilendirilen ve 0-5000 Hz arasında değişim gösteren dört formant değeri bulunmaktadır:
Birinci formant (F1/500-1000 Hz), ikinci formant (F2/1000-2000 Hz), üçüncü formant (F3/2000-3000 Hz), dördüncü formant (F4/3000-4000 Hz).
F1 formant frekansı F2 formant frekansı F3 formant frekansı
F1/500-1000 Hz F2/1000-2000 Hz F3/2000-3000 Hz
Dilbilim YL – Pınar Uzun 22
