ELEŞTİREL EKONOMİ POLİTİK
“Birçok bilim dünyayı tanımayı konu edinmiştir. Bunlardan bazıları doğa olaylarını bazıları da toplum olaylarını
incelerler. Maddenin yapısını inceleyen bilimlere doğa bilimleri denmiştir. Toplum gelişmesinin çeşitli yönlerini inceleyen bilimlere ise toplum bilimleri denir. EKONOMİ POLİTİK TOPLUMSAL BİR BİLİMDİR.
Toplum gelişiminde ekonomik yasalar önde gelir; insanlar arasında kurulmuş olan toplumsal üretim ilişkilerindeki farklılığı ekonomik yasalar belirler, yani üretim, bölüşüm, değişim ve tüketim alanında ilişkileri belirleyen ekonomik yasalardır. Bir bilim olarak ekonomi politik için en önemli olan toplumun gelişmesinin ekonomik yasalarının
bulunmasıdır” (Nikitin, Ekonomi Politik, 1962)
• Marx ve Engels’in öncülüğünde
geliştirilmiş olan ekonomi-politik yöntemi anlamak için için öncelikle bu yöntemin klasik ekonomi politik yöntemden farkını ortaya koymak gerekir.
• Eleştirel ekonomi politik ana akım ekonomi biliminden başlıca dört bakımdan farklılık gösterir.
• 1- Bütüncüldür (ekonomi-politik-toplumsal)
• 2- Tarihseldir
• 3- Merkezi olarak kapitalist teşebbüs ile devlet müdahalesi arasındaki dengeyle ilgilenir.
• 4- Adalet, eşitlik ve kamu yararı gibi temel ahlaki
sorunlarla ilgilenmek için verimlilik gibi teknik konuların ötesine geçer. Emeğin özgürleşmesi, bireyin
yabancılaşmadan kurtulması gibi ahlaki felsefi konuları kapsamına alır.
• Ana akım ekonomi politik, ekonomi ayrı ve uzmanlaşmış bir alan olarak görürken,
eleştirel ekonomi politik, ekonomik örgütlenme ile siyasal, toplumsal ve kültürel yaşam arasındaki etkileşimle ilgilenir.
• Tarihsellik ve birey anlayışı farkı ve
evrensel bilim anlayışının eleştirisi yani
tarihsel kategorileri doğal evrensel yasalar olarak ele alan klasik iktisada eleştiriler
üzerinde ayrıntılı olarak duralım.
Birey anlayışı farkı
• Bir bilimsel inceleme alanı olarak klasik iktisat ekonomik olanı açıklarken bazı temel kurumsal varsayımlarla gelir. Bu varsayımlar en genel şekliyle rasyonel seçimler yapan birbirinden izole olmuş ekonomik insan açıklaması temeline
dayanır. Ekonomi, bu ekonomik insanların karşılıklı etkileşimlerinin bir sonucu olarak nitelendirilir.
• Marx, 18. yüzyılın (aydınlanma çağının) geliştirdiği insan ve toplum anlayışını eleştirmektedir. Liberal iktisat
teorisinin en önemli isimleri olan A. Smith ve D.
Ricordo’da bile aynı anlayışın hakim olduğunu belirtir. Bu anlayışın temel özelliği toplum öncesi “birey” anlayışıdır.
Felsefi, siyasi, iktisadi bütün doktrinler hep aklıyla kendi çıkarını ve iyiliğini düşünüp bulabilecek özgür birey
anlayışı üzerine inşa edilmiştir. Oysa Marx’a göre böyle bir birey 16. yy.’dan itibaren Avrupa’da başlayan
değişimlerin ürünüdür.TARİH BÖYLE BİR BİREY ANLAYIŞINDAN HAREKETLE ÇÖZÜMLENEMEZ,
ÇÜNKÜ BU BİREY ANLAYIŞI TARİHSEL GELİŞMENİN BİR SONUCUDUR.
“(18. yüzyıl peygamberleri) için 18. yüzyılın bu bireyi, sanki geçmişte var olmuş bir ideal gibi görünmektedir. Onu tarihsel bir sonuç değil, tarihin hareket noktası olarak görmektedirler;
çünkü bu bireyi tarihin bir ürünü gibi değil de, kendi insan doğası anlayışlarına uygun, doğal bir şey, doğal bir veri gibi ele almaktadırlar. Bu yanılgı bugüne kadar hep paylaşıla gelmiştir.”
(K. Marx)
• Marx’a göre tarihsel açıklamanın hareket noktası maddi üretim olmalıdır.
• Ancak, her zaman her dönem için geçerli genel bir üretim tarzından söz edilemez.
• Oysa, Ricardo da dahil olmak üzere klasik
iktisatçılar, doğal birey anlayışına paralel olarak her zaman için geçerli olduğunu iddia ettikleri üretim teorileri geliştirmişlerdir. 18. ve 19.
yüzyılın başında gittikçe yerleşmiş bulunan
kapitalist üretim koşullarını üretiminin evrensel koşullarıymış gibi ele almışlardır.
Engels’in “evrensel bilim” anlayışına yönelik eleştirileri
Bu sözler hem aydınlanma devrinin “büyük Fransız filozofları” hem de o devrin iktisatçıları için
geçerlidir.
“Yeni bilim onlar için kendi devirlerinin şartları ve ihtiyaçlarının bir ifadesi değil, ölümsüz ve
sonsuz aklın ifadesi idi; onların keşfettikleri
üretim ve değişim kanunları, o faaliyetlerin tarihi bakımından belirli şekildeki kanunları değil,
ölümsüz ve sonsuz tabiat kanunları idi; bu kanunlar insan tabiatından çıkarılıyordu…
Tarihin gelişim kanunları değil, tabiat kanunları, sonsuz ve ölümsüz doğrular söz konusu idi.”
• Eleştirel ekonomi politik ile,
18. yüzyılın insanı ya da bilinci ön planda tutan yaygın görüşü terk edilerek, üretici güçler kavramıyla birlikte maddi
gerçeklikler ve insan iradesinden bağımsız olarak ortaya çıkan ilişkilerden hareket
edilmeye başlanmıştı.
Marx’ın Yöntemi
• Marx’a göre, maddi gerçekliğin gelişim ile bu gerçekliğin bilgisinin oluşması farklıdır.
• Bilimin amacı görüntülerin arkasındaki gerçek ilişkileri açıklayabilmektir.
• Bu anlayış çerçevesinde Marx yalnız
iktisat bilimi için değil, toplumun daha da genel olarak gördüğü tarihin bilimsel
açıklaması için öngördüğü teorik yaklaşım şu şekilde özetlenebilir:
• Mevcut toplumsal ilişkiler belirli bir tarihsel sürecin sonucudur.
• Tarihsel sürecin anlaşılması mevcut
ilişkilerin çözümlenmesi ile mümkündür.
• Mevcut toplumsal ilişkiler iktisadi ilişkilerin çözümlenmesiyle mümkündür.
• İktisadi ilişkilerin çözümlenmesi için en basit iktisadi ilişkinin ifadesi olan
kategoriden başlanmalıdır.
• Gerçekliğin bilgisi basitten karmaşığa ya da soyuttan somuta gitmekle mümkündür.
Çünkü düşünce gerçekliği ancak kavramlar yoluyla tanımlayabilir.
Ampiristlerin iddia ettiği gibi somut
gerçeklik karşısında insan aklı “beyaz bir kağıt” gibi değildir. Yani somut gerçeklik dolayımsız olarak insan aklına yansımaz.
• Kapitalist yöntemi incelemek için Marx
soyutlama yöntemini ( a method of abstraction) kullanır. Toplumsal dinamikleri laboratuar
ortamında araştırmak kolay olmadığı için Marx incelemek istediği olguyu zihinsel süreç yoluyla yalıtır (diğerlerinden ayırır.) Esas dinamikler
olarak değerlendirdiklerinin üstünde özellikle yoğunlaşmak amacıyla, analizinin herhangi bir düzeyinde önemsiz saydıklarını geçici olarak dikkate almaz. Süreci araştırdıktan sonra, daha önce dışarıda bıraktığı fenomenleri adım adım incelemeye dahil eder.
• Marx genel olarak yöntemini açıklamak için şunları yazar:
“…ekonomik biçimlerin analiz edilmesinde ne
mikroskopların ne de kimyasal belirteçlerin (kimyada bir maddeyi saptamak ya da ölçmek maksadıyla kullanılan diğer bir madde) faydası olur. Soyutlamanın gücü her ikisinin de yerini almalıdır.” (Kapital, Cilt I., 1967: 8).
• Nesnelliğin kavramsal yeniden üretimini yani başlangıçta soyut, boş, ilkel
kavramdan yol çıkarak somut-gerçek, kapsamlı-dolu, tamamlanmış-yüksek kavrama doğru gelişme ilkesini Marx ekonomi politiğin yöntemi olarak
geliştirmiştir. Bu araştırma sürecinin yolu genel olarak “soyuttan somuta” ya da
“görünüşten öze” deyimiyle dile getirilir.
• Önemli not:
Günlük dildeki “somut kavram” ve “soyut kavram” terimleri Marksist terminolojide farklı bir anlam taşır.
Soyut kavram, belirlenimsiz, bağlantısız kavramdır. Yani bir varlığın bağlantıları, çelişkileri, hareketi ve değişimi hakkında bilgiye sahip olmadığımız ilk durumu dile getirir ve bu onun ilk algılanış haline yani “görünüşüne” denk düşer.
Somut kavram ise, birçok tanımın sentezi olduğu, çeşitli tanımların birliğini temsil ettiği için somuttur. Bu nedenle akıl yürütmede bir toparlanma, bir sonuç olarak ortaya çıkar.
İlk olarak imgeler soyut tanımlar düzeyine indirilir, sonra akıl yürütme yoluyla soyut tanımlardan somut durumların yeniden üretimine ulaşılır.
