Dijital Cemaatler ve Postmodern Kabile Örneği: İnci Sözlük
Gül Dilek Türk1, Bahar Tugen2,
1Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi, Halkla İlişkiler ve Tanıtım Arş. Gör.
2Marmara Üniversitesi İletişim Fakültesi, Radyo, TV, Sinema Arş. Gör.
Özet: Postmodern kabileleşme olarak da tanımlanan dijital cemaatler artık sosyal medyada yaygın olarak karşılaşılan bir olgu olarak ortaya çıkmaktadır. Ortak bir ilgi alanı etrafında sosyal ağlar üzerinden bir araya gelen insanlar duygu ve düşüncelerini paylaşmakta ve ortak hareket etmektedir.
Bu bağlamda insanların neden mensubiyet duygusu arayışı içinde oldukları inci sözlük örneği üzerinden üyeleri birer cemaat üyesine dönüştüren ritüeller ve ortak eylemler incelenecektir.
Keywords: İnternet, Community, Virtual Community.
Abstract: Virtual communities who defined postmodern tribalization emerges as a phenomenon commonly on the social media. People come together on the base of an idea, a passion, happiness or suffering on the social networks sharing their thoughts and feelings through ritual-like activities and act in a common way as a result.
Considering this aspect of social networks, this paper tries to shed light on ritual-like practices of fan communities which actually turn them into a real-life community within which every member of inci sozluk acts in common.
1. Giriş
İnternetin ve sosyal ağların yaygınlaşması bireylere zaman ve mekândan bağımsız bir iletişim ortamı sunarken gençlik kültürünü, gençlerin sosyalleşmesini ve günlük hayattaki konumlarını etkilemekte ve şekillendirmektedir. Gençlerin sosyal ağlarca şekillenen alışkanlıkları, gündelik
yaşamda birincil ve ikincil çevreleri ile ilişkilerini de şekillendirmektedir.
Bourdieu’ya göre bireyler bu alışkanlıklarına göre kendilerine benzeyenlerle bir araya gelerek sanal (dijital) veya gerçek cemaatlerini oluşturmakta ve kendilerinden farklı olanları ise ötekileştirerek aralarına keskin sınırlar koymaktadırlar. Aynı şekilde gençler,
gerçek yaşamdaki alışkanlıklarını da sanal yaşama adapte etmekte ve sanal kimliklerini şekillendirmektedirler(1). Cohen’e göre,
“İnsanlar, simgesel olarak topluluğu inşa ederler; böylece onu anlamın deposu ve kaynağı olarak görürler ve kendi kimliklerinin gösterenine dönüştürürler”(2).
Dolayısıyla bir cemaat oluşumu için fiziksel mekâna ihtiyaç kalmamakta gerçek ya da sanal gruplar kendilerini diğerlerinden ayırmak ve bir cemaat bağı oluşturmak üzere bir takım kurallar ve sınırlar belirlemektedir. Anthony Cohen’e göre, sınır çizmek cemaat kimliğini de belirlemek demektir(3). Maffesoli; dijital cemaatleri,
postmodern kabileler olarak
nitelendirmektedir. (1996) Maffesoli’ye göre, modern toplumlarda sığ ve geçici kültürü paylaşan mikro gruplar oluşmakta ve bu gruplar (ya da Maffesoli’nin tanımıyla postmodern kabileler) kısa ömürlü de olsa üyeleri arasında duygusal bir bağ olan ortak paylaşıma sahip oluşumlardır(4). Bauman’a göre modern kabilecilik “...doğru ve yanlış ya da güzel ve çirkin konusunda sadece kabile hakikatlerini ve kabile kararlarını tanıyan bir kabile dünyasıdır. Fakat bu aynı zamanda da, çok yaşamsal bağlamlarda orijinal kabile antikitesinden ayrılan bir yeni kabile dünyasıdır”(5). Gerçek hayatta olduğu gibi dijital cemaatlerde de inşa edilmiş totem ve tabuları bulunmaktadır. Bu zihnen kabul edilmiş totem ve tabular cemaat üyelerini diğer cemaatler ve onların
habituslarından ayıran sınırlar mekanizması olarak işlerler. Bu süreçte, cemaat liderleri sahip oldukları simgesel repertuarı kullanarak yeni bir cemaat kimliği ve bağlılığı yaratır(6).
Bu çalışmada, çevrimiçi ortamda oluşan dijital cemaatler İnci Sözlük sitesi üzerinden analiz edilecektir. Bu bağlamda, öncelikle geleneksel cemaat kavramı üzerinde durulacak; buna bağlı olarak da sanal ya da gerçek grupları bir arada tutan ve ortak değer ve düşüncelerini oluşturan ve mensubiyet duygularının nasıl oluştuğu noktasında dijital cemaatler kavramı incelenecektir.
2. Cemaat Oluşumu
Sözlük tanımına göre cemaat, “belirli bir coğrafyada toplanmış, aynı dil ve aidiyet hissi gibi ortak değerler etrafında bir araya gelen insan topluluğu” olarak tanımlanmaktadır(7). Ortak bir alan üzerinde oluşmuş, mensubiyet duygusuna ve kimliğe sahip kendi topluluk kültürünü oluşturmuş bu toplum birimlerini ilk dile getiren kişi Ferdinand Tönnies’tir. Tönnies’e göre kişilerarası iletişim ile meydana gelen toplumsal birimler; Gemeinschaft (Cemaat) ve Gesselschaft (Cemiyet) olmak üzere ikili bir sınıflamaya tabi tutmuştur.
1. Cemaat; belirli bir alanı ya da coğrafyayı paylaşan bireylerin oluşturduğu ve
birebir, samimi, doğal ilişkilerin var olduğu ortak inanç ve değer yargılarının paylaşıldığı toplumsal birimlerdir.
Üyelerinin arasındaki yüz yüze iletişimin sonucu olarak cemaatte güçlü bir toplumsal dayanışma, cemaat kültürü, birlik duygusu ve ortak iradenin hâkim olduğu homojen eğilim gösteren yapılardır. Cemaatin menfaati, üyelerin menfaatinin üzerindedir. Yakın bir çevre içinde yaşayan cemaat üyelerini akrabalık, komşuluk ve arkadaşlık gibi unsurlar bir araya getirmektedir(8). Van Dijk’a göre cemaatlerin kendilerine has yapıları, örgütlenme biçimleri, eylem ve etkinlikleri, dilleri/jargonları, kültür ve kimlikleri vardır(9).
2. Cemiyette ise modern endüstriyel ve ticari ilişkilerin hüküm sürdüğü, heterojen eğilim gösteren, bireyselliğin hâkim olduğu, geçici, resmi ve profesyonel iletişimin gerçekleştirildiği, rasyonel irade ile oluşturulan, üyelerinin
“cemaate oranla daha hızlı, rekabetçi ve dinamik bir yaşam sürdükleri”(10) toplumsal birimleri ifade eder. Üyelerinin ilişkileri hukuk, rasyonellik, işbölümü, sözleşme, kamuoyu, para ekonomisi gibi profesyonel olarak oluşturulmuş kurallarla belirlenmiştir(11). Topluluk menfaati yerine bireysel çıkarlar önemlidir ve ortak alana bağlılık daha azdır(12).
Tönnies’e göre “cemaat tüm bölücü faktörlere rağmen birleşik (united) kalan;
cemiyet ise tüm birleştirici faktörlere rağmen bölünmüş olan bir varlıktır”(13).
Tönnies cemaat ile cemiyet arasında iki önemli fark belirlemiştir(14).
1. Cemaatlerde bireyler tüm varlıklarıyla içinde bulundukları topluluğun üyesidirler, amaçlarının tümünü veya çoğunu bunların içinde gerçekleştirirler.
Cemiyette ise bireyler üye oldukları topluluğa kişiliklerinin bir kısmıyla üye olmakta ve belirli amaçlarını tatmin etmek için bulunmaktadırlar.
2. Cemaatte bireyler duygu ve düşünce itibariyle uyum içinde olan bir topluluktur, buna karşın cemiyet ise rasyonel çıkar anlaşmalarına dayalı bir birlikteliktir.
3. Dijital Cemaatler
İletişim teknolojilerinin gelişimi ile birlikte bireyler zaman ve mekândan bağımsız olarak kendileriyle benzer görüş ve ilgi alanlarına sahip olan insanlarla bir araya gelmeye, paylaşımlarda bulunmaya ve ortak değer yargıları yaratmaya başlamış, bu durum cemaat ve cemiyet gibi toplumsal birimleri de değişime uğratmıştır. Wellman;
teknolojik değişimler sonucunda cemaat yapısının değişime uğrayarak sosyal ağlara dönüştüğünü belirtmiş ve sosyal ağları;
“sosyal kimlik ve aidiyetin bulunduğu,
sosyalleşme ve bilgi paylaşımına imkân veren sosyal örgütlenmeler”(15) olarak tanımlamıştır. Cemaat kavramı, artık ortak mekânı paylaşan bireyler topluluğu anlamından uzaklaşarak; dijital ortamlar üzerinden ortak değer ve ilgi alanı etrafında bir araya gelen sanal toplulukları ifade etmeye başlamıştır.
Bu bağlamda dijital cemaat kavramını ilk defa Rheingold; farklı mekânlar da bulunup yüz yüze iletişim imkânı bulamayan bireylerin dijital iletişim ortamlarını kullanarak bilgi paylaşımında bulunmaları sonucunda oluşturdukları topluluklar olarak tanımlamıştır. Ona göre dijital cemaat; “Kişisel ilişkiler ağının yaratılması için yeterli sayıda insan bir araya geldiğinde, networkler (internet) vasıtasıyla yaratılan sosyal gruplardır”(16).
İnsanlar, dijital ortamlarda gerçek dünyada yaptıkları eylem ve aktiviteleri gerçekleştirmekte, ait oldukları geleneksel cemaatleri içerisinde edindikleri alışkanlıklarını ve değer yargılarını dijital ortama taşıyarak kendileri ile benzer görüş ve düşüncedeki insanlarla ortak bir dijital mekân üzerinde toplanarak yaptıkları her paylaşım ile mensubiyet duygularını güçlendirmekte ve kendi dijital cemaatlerini oluşturmaktadırlar. Dijital cemaat üyelerini bir araya getiren ve bir arada tutan onların ortak ilgi alanlarıdır.
Dawson’a göre dijital bir ortamda bulunan insanların dijital cemaat olarak kabul edilmesi için değişmeyen bir nickname’e sahip olan üyeler arasında etkileşim, devamlılık, sosyal kontrolü, üyelerin grup etkinliklerine ilgisi ve katılımı, herkese açık bir alanda gerçekleşmesi gerekmektedir(17).
4. Postmodern Kabile Örneği olarak İnci Sözlük
İnci Sözlük, 19 Aralık 2009 tarihinde İsmail Alpen ve Serkan İnci tarafından kurulmuş, bugün 15 moderatörü, 387 bin yazarı ve günlük ortalama 200 bin ziyaretçisi ile internet dünyasında boy gösteren interaktif sözlüktür(18). Bir dijital cemaat ya da Maffesoli’nin tanımıyla postmodern kabile olarak İnci Sözlük’ün
%25’ini kadınlar oluşturmakla birlikte sözlükte yer alan ve online kadınları gösteren “karı butonu” nedeniyle genellikle erkek nickleri ile sözlükte yer almaktadır(19). Toplumun sorgulamadan duyduğu her şeye inanmasından rahatsızlık duyan üyeler buna yönelik olarak, hedef aldıkları kişi ya da grupların zaaflarını tespit edip kullanarak eğlenmekte ve kendilerince ders vermektedirler. İnci Sözlüğü dijital cemaat yapan özellikler şunlardır(20):
Mekan: Bir dijital cemaat olarak İnci Sözlük sozlukspot .net ’in altyapısı üzerinden incisozluk.com.tr, Facebok ve twitter ‘incisözlük’ profilleri üzerinden üyelerini bir araya getirmektedir.
Cemaat Lideri ve Sosyal Kontrol:
Cemaatin liderliğini sözlüğün kurucusu olan Serkan İnci yürütmektedir. Gruba üye olmak isteyenler, sözlüğün belirlediği kuralları kabul ederek üye olabilmektedir. Bu kurallar sözlüğün dilinden kültürüne, eylemlerinden tabularına, yasaklardan ödüllerine kadar her şeyi belirlemekte ve üyeleri de bu kurallara uymakla yükümlü kılarak kendi sınırlarını çizip asabiyyesini oluşturmaktadır.
Dil: Sözlük ilk üyelik kaydında üyelere şart koşulan kurallar içerisinde kullanılması gereken dil ve jargonları belirlemiştir. Üyeleri çoğunlukla 18-35 yaş arası gençlerden oluşan sözlük için
‘küfür’ normal bir ifade biçimi ve üyeleri tarafından demokrasi ve özgürlük olarak görülmektedir.
Birbirlerine hakaretleri de iltifatları da küfürle ifade etmektedirler. Cemaat liderleri ‘İNCİ’ nickli Serkan İnci’dir.
Saygı duydukları kişilere ‘reyis’ diye seslenmektedirler. Birbirlerine ‘pampa’
diye seslenen üyeler dönem dönem
‘trolleme’ ya da ‘trolling’ dedikleri gerçek olmayan haberleri yayarak insanların sorgulamadan, okudukları her
şeye inanmasından duydukları rahatsızlığı onlarla alay ederek göstermektedirler. Bu aynı zamanda sözlük üyeleri arasındaki bağı güçlendirmektedir. Yine hakaret olarak kullandıkları “liseli” tabirini de kendilerini yarattıkları ötekilerden ayırmak amacıyla kullanmaktadırlar.
Totem ve Tabu: Sözlüğün totemleri Baykuş, Vandetta Maskesi, Bayrak, Atatürk, Milli Duygulardan oluşmaktadır. Her şeyle, kendileri ile bile alay eden İnci Sözlük üyelerinin, dokunulmaz değer yargılarını milli değerler oluşturmakta ve Türklüğü, bayrağı, Atatürk ve diğer Ataları ve milli değerleri yücelten paylaşımlarla sözlüğün birlik duygularını güçlendirmekte ve gruba bağlılıkları arttırmaktadırlar.
Kültür: İnci Sözlük moderatörleri belirlediği kurallar ile sözlüğün kültürünü belirlemiş ve üyelerinin de bu doğrultuda hareket etmelerini sağlamıştır. Sözlük içerisinde girilen entry sayısına göre “yazar, çaylak, diğer, gammaz” gibi kademeler bulunmaktadır. Sözlüğün ödül ve ceza sistemi de moderatörler tarafından belirlenmiştir. İkinci yorum (@2) kutsanmakta bu kutsamaya layık olarak entry girilmesi beklenmekte iyi bir entry girilmişse iltifatla ödüllendirilmekte kötü ise üye küfürlere ve hakaretlere
maruz bırakılmaktadır. İnci Sözlük üyeleri yaptıkları paylaşımlarla hayvan ve doğasever olduklarını göstermekte
“mazlumun yanında zalimin
karşısındayız” düsturu ile hareket ederek insancıl paylaşımlarla üyelerinin kültürünü şekillendirmekte ve kendini kutsayarak üyelerinin sözlüğe bağlılıklarını arttırmaktadır.
Birlik ve Mensubiyet Duygusu (Asabiyye) Yaratımı: Sözlük üyeleri genellikle 80 ve 90’lı yıllarda çocukluklarını geçirmiş kişilerden oluşmaktadır. Çocukluk anılarını, milli ve insani duyguları, daha çok alt ve orta tabakaya ait sosyokültürel özelliklerin yer aldığı paylaşımlarla ve capslerle üyelerinin geçmişlerine atıfta bulunarak birlik ve mensubiyet duygularını güçlendirmektedirler.
Kimlik ve Ötekileştirme: İnci Sözlük kimliğini (milliyet, ırk, fanatizm vs.
gibi) yarattığı ötekiler üzerinden inşa etmekte ve onlar üzerinden sınırlarını çizerek üyelerinin asabiyyelerini güçlendirmektedir. Ötekileştirmeyi makro ve mikro boyutlarda yapmakta olan sözlük kimi zaman Türk toplumu ile başka toplumları, kimi zaman bugünkü gençler ile geçmişteki gençleri karşılaştırmaktadır. Ancak inci sözlüğün ve inci sözlükçü olmanın sınırlarını en çok diğer interaktif sözlükleri ötekileştirerek onlara yönelik eleştiriler
ve aşağılayıcı paylaşımlarla çizmektedir.
Örgütlenme Biçimi: Sözlük ataerkil bir biçimde örgütlenmiştir. Oluşturdukları dil ve jargon, konuştukları ve ilgilendikleri konular da bu yönde şekillenmiştir. Sözlüğün 15 moderatörü tarafından belirlenen eylemler, üyelerce toplu halde gerçekleştirilmektedir.
Anketlerde üyelerin toplu oy kullanarak hiç beklenmeyen seçeneği birinci yaptıkları anket, bir kişi ya da mekanın (sanal ya da gerçek) açıklarını keşfedip onu rezil etmeyi hedefledikleri “ziyaret”
ile, diğer bir deyişle toplu halde aynı anda hoşlanmadıkları bir web sitesine girip o sitenin çökmesine neden olan eylemlerle hem eğlenmekte hem de rahatsız oldukları sorunları bu şekilde çözümlemektedirler. Sözlük üyelerinin yaptıkları bazı eylemler; Atilla Taş'ı, Hamham Style isimli şarkısı nedeniyle çeşitli dijital mecralarda ortak hareket ederek Atillas Tasos adıyla Yunan bir şarkıcı gibi göstermek. Dünyanın en büyük sinema portalı IMDB'de toplu oy vermek suretiyle Şahan Gökbakar’ın filmi olan Celal ve Ceren’i en kötü film seçtirmek. Ayrıca kamu kurumlarından T.C. ibaresinin kaldırılmasından duydukları rahatsızlıkla sosyal medyada isimlerinin başına T.C. getirmesi eyleminin sonucunda bu eylemi destekleyen 9 milyon kişinin de
isimlerinin başına T.C. getirmesi ile bir sanal grup hareketinin kitlesel bir eyleme dönüşmesi.
5. Sonuç
Günümüzde ortak bir ilgi alanı etrafında sosyal ağlar üzerinden bir araya gelen insanların ortak hareket etmesi sonucunda postmodern kabileleşme olarak da tanımlanan dijital cemaatler meydana gelmiştir. Eğlenmek amacıyla bir araya gelen gençlerin oluşturduğu Türkiye’nin en aktif dijital cemaatlerinden İnci sözlük bu çalışmanın odak noktası olmuştur.
Dijital dünyada birlik ve mensubiyet duygularının oluşumu, toplumsal örgütlenme, ötekileştirme, toplumun değer yargılarına müdahale, örgütsel dil ve kimlik yapılanması, toplumsal tabular gibi kavramlar İnci Sözlük örneği üzerinde gözlemlenmiştir. İnci Sözlük, zaman zaman ses getiren eylemler yaparak hem eğlenmiş hem de milyonları harekete geçirerek ülke gündemini değiştirmişlerdir.
Bu bağlamda da toplumda fanatikleşme, nefret söylem, ırkçılık, kendinden farklı olanı ötekileştirme v.b.’nin anlaşılması açısından dijital cemaatlerin önemi ortaya çıkmıştır.
Kaynakça
(1) Castronova, E.; (2005) Synthetic worlds: The business and culture of online games, Chicago: The University of Chicago Press 4,7
(2) Cohen, A.P.; (1999) Topluluğun simgesel kuruluşu, Çev. Mehmet Küçük, Ankara: Dost Yayınları, 134 (3) Ibid., 8
(4) Maffesoli, Michael; (1996), The Time of the Tribes: The Decline of Individualism in Mass Society , Don Smith, London and Thousand Oaks : Sage ve Turner; Bryan S. (2012), Post-Seküler Toplumda Din, Çev.
Özcan Güngör, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 12, Sayı 3. 220
(5) Binark, M. ve Bayraktutan Sütcü, G.
(2009), “Devasa Çevrimiçi Oyunlarda Türklüğün Oynanması: Silkroad Online’da Sanal Cemaat İnşası ve Türk Klan Kimliği“, Dijital Oyun Rehberi- Oyun Tasarımı, Türler ve Oyuncu, Der.
Binark, M, Bayraktutan Sütcü, G. ve I.
B. Fidaner. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 109
(6) Cohen, 1999: 20, 57
(7) Wellman, Barry; (1996), “An Electronic Group is Virtually A Social Network”,
erişim:www.homes.chass.utoronto.ca/~
wellman/publications ve Wellman, Barry; (2001), “Physical Place and
Cyberplace: The Rise of Personalized Networking”, International Journal of Urban and Regional Research, c. 25 (2) ve Haberli, Mehmet; (2012), “Yeni Bir Örgütlenme Biçimi Olarak Sanal Cemaatler”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt.1, Sayı:3, 119-120
(8) Tönnies, Ferdinand; (2001), Community and Civil Society, Cambridge: Cambridge University Press, 22-28
(9) Van Dijk, Jan; (2006), The Network Society Social Aspects of New Media, London: Sage, 166
(10) Slattery, Martin; (2008), Sosyolojide Temel Fikirler, (Yayına Haz., Ü.
Tatlıcan - G. Demiriz), Bursa: Sentez Yayıncılık, 60
(11) Tönnies; 2001, 52-53
(12) Şentürk, Ünal; (2005), “Değişim Sürecinde Cemaatleşme ve Yeni Cemaatler”, Toplumsal Yapı, Ed. Yaşar Kaya, İstanbul: Turan Yayınları, 133 (13) Sarıbay, Ali Yaşar; (1995),
Postmodernite, Sivil Toplum ve İslam, (2.baskı), İstanbul: İletişim Yay.,158 (14) Bottomore, T. M., (1984),
Toplumbilim, Çev.:Ünsal Oskay, İstanbul: Beta Basım Yayınları ve Efe, Adem; “Türkiye’de Dini Grupların Çevre Ve Çevre Sorunlarına İlişkin Görüşleri (İskenderpaşa Cemaati Örneği)”, Vı. Ulusal Sosyoloji
Kongresi, “Toplumsal Dönüşümler Ve Sosyolojik Yaklaşımlar”, Ekim 2009, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın, 654
(15) Haberli; 2012, 122
(16) Rheingold, Howard; (1998), The Virtual Community, New York ve Bozkurt, Veysel; (1999), "Yıkıcı Gemenschaft"Tan "Öteki"Siz Postmodern Kabilelere: Sanal Cemaatler”, Birikim Dergisi, Kasım 1999
(17) Dawson, Lorne L.; (2004), “Religion and the Quest for Virtual Community”, Religion Online: Finding Faith on the Internet, (Edt. Douglas E. Cowan- Lorne Dawson), London: Routledge, 83-84
(18) İnci Sözlük
http://inci.sozlukspot.com/ ve İnci Sözlük http://incisozluk.com.tr/ ve İnci
Sözlük / İnci Caps
http://www.incicaps.com/
(19) “Bu da Küfürlü Sözlük Panpa”, Habertürk, 22.05.2013, erişim http://www.haberturk.com/gundem/hab er/846482-bu-da-kufurlu-sozluk-panpa (27.10.2014)
(20) İnci Sözlük Kurallar erişim:
http://inci.sozlukspot.com/w/inci%20s
%C3%B6zl%C3%BCk-ile-ilgili-s
%C4%B1k-sorulan-sorular/
(24.10.2014) ve İnci Sözlük Facebook
Kurallar erişim:
https://www.facebook.com/permalink.p hp?
story_fbid=340311519386148&id=340 310329386267 (24.10.2014) ve İnci Sözlük Yazarları TRT’de erişim http://www.youtube.com/watch?
v=A1a01_u4L3k (27.10.2014) ve İnci Sözlük / İnci Caps Facebook https://www.facebook.com/incicapsfan
?fref=ts ve İnci Sözlük Facebook https://www.facebook.com/incisozluk?
ref=br_rs
