İÇİNDEKİLER
TAKDİM...7
ÖNSÖZ...9
İÇİNDEKİLER ... 11
GİRİŞ ... 21
BİRİNCİ BÖLÜM ÇEVRE KAVRAMI, ÇEVRE HAKKI VE ÇEVRE SORUNLARI I. ÇEVREKAVRAMI ... 25
A. Çevre Kavramının Tanımı ve Gelişimi... 25
B. Ekosistem Kavramı ve Çevre... 28
C. Ekoloji ve Çevre... 29
II. ÇEVREHAKKI ... 29
A. Çevre Hakkı... 29
1. Tanım... 29
2. Hakkın Varlığı Sorunu ... 30
3. Çevre Hakkının İnsan Hakları Kategorisinde Yeri... 33
4. Çevre Hakkının Gelişimi ... 34
a. Karşılaştırmalı Hukukta Çevre Hakkının Gelişimi ... 34
(1) Genel Olarak... 34
(2) Bazı Ülke Anayasalarında Çevre Hakkı... 38
(3) Türk Hukukunda Çevre Hakkı... 41
(i) Osmanlı Döneminde Çevre Hakkı... 41
(ii) Türk Hukukunda Anayasal Bağlamda Çevre Hakkı... 41
(iii) Türk Hukukunda Çevre Hakkının Yasal Dayanağı... 46
b. Uluslararası Hukukta Çevre Hakkının Gelişimi... 47
(1) Stockholm Bildirgesi... 48
(2) Dünya Doğa Şartı... 50
(3) Brundlant Raporu... 51
(4) Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı Belgeleri ... 51
III. ÇEVRESORUNLARI ... 54
A. Genel Olarak Çevre Sorunu... 54
B. Çevrenin Sosyal Bilimler Arasında Yer Bulması... 56
C. Çevre Sorunlarının Çeşitleri...63
1. Kirlilik...65
a. Tanım ...65
b. Kirliliğin Unsurları...66
c. Kirlilik Türleri...67
(1) Hava Kirliliği ...68
(2) Su Kirliliği...72
(3) Toprak Kirliliği...78
(4) Gürültü Kirliliği...80
2. Ormansızlaşma ...83
3. İklim Değişikliği...85
4. Ozon Tabakasının Tahrip Olması...89
IV. ÇEVREVEEKONOMİİLİŞKİSİ... 90
İKİNCİ BÖLÜM BEYAZ ENERJİ I. ENERJİKAVRAMIVEENERJİTÜRLERİ... 97
A. Genel Olarak ...97
B. Enerjinin Sınıflandırılması ...98
1. Yenilenebilirlik Açısından...98
a. Yenilenemeyen Enerji Kaynakları...99
(1) Kömür...99
(2) Petrol... 100
(3) Doğalgaz... 101
(4) Nükleer Enerji ... 101
b. Yenilenebilir Enerji Kaynakları... 102
(1) Kavram Karmaşası... 102
(2) Yeşil Enerji İle Yenilenebilir Enerjinin Harcı: Yeşil İşler... 105
(3) Yeşil Enerji ve Yenilenebilir Enerji Kavramlarının Ayrılma Zorunluluğu... 106
(4) Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Türleri... 106
(i) Rüzgar Enerjisi... 108
(ii) Güneş Enerjisi... 109
(iii) Hidrolik (hidroelektrik) Enerjisi ... 110
(iv) Jeotermal Enerji... 111
(v) Biyokütle Enerjisi... 113
(vi) Dalga, Akıntı ve Gel-git Enerjisi... 114
2. Temiz Olup Olmama Açısından... 116
a. Yeni Bir Kavram İhtiyacı: Beyaz Enerji... 116
b. Beyaz Enerji Hakkı ...117
(1) Beyaz Enerjinin Ayrı Bir Hak Olarak Kabulünün Gerekliliği ...120
(2) Türk Hukukunda Beyaz Enerji Hakkının Varlığı ...122
(i) Anayasal Bağlamda Beyaz Enerji Hakkı...122
(ii) Yasal Bağlamda Beyaz Enerji Hakkı...140
(3) Dünya’da Beyaz Enerji Açısından Durum...142
(i) Amerika Birleşik Devletleri...142
(ii) Avusturya...143
(iii) Almanya...145
(iv) İngiltere...145
(v) Fransa...147
(vi) Çin ...148
(4) Beyaz Enerji Hakkının İçeriği ...150
c. Beyaz Enerjinin Belirlenmesinde Yararlanılabilecek İlkeler...154
(1) Önleme İlkesi Çerçevesinde Olabildiğince Az Atık ve Etkili Atık Yönetimi İlkesi ...155
(2) Çevre Mevzuatının Önlenebilirlik İlkesi Bakımından Değerlendirilmesi ...157
(i) Çevre Kanunu...157
(ii) Sıfır Atık Yönetmeliği...158
(iii) Atık Yönetimi Yönetmeliği ...161
(iv) Maden Atıkları Yönetmeliği...162
(v) Egzoz Gazı Emisyon Kontrol Yönetmeliği...164
(vi) Sera Gazı Emisyonlarının Takibi Hakkında Yönetmelik...165
(vii) Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği...166
(viii) Değerlendirme...166
(3) Önleme İlkesi Kapsamında Yakınlık İlkesi ...167
(4) Çevresel Etki Değerlendirmesine Tabi Olma İlkesi ...167
(5) Katılım İlkesi...170
(6) Teknoloji İlkesi...172
(7) Enerjinin Yol Açtığı Olumsuz Sonuca Göre Ayrım İlkesi ...174
3. Beyaz Enerji Kavramı Kapsamında Enerji Kaynaklarının Sınıflandırılması...175
a. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ...176
(1) Hidrolik Enerjinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ...176
(2) Rüzgâr Enerjisinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ...178
(3) Güneş Enerjisinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ...181
(4) Jeotermal Enerjinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından
Değerlendirilmesi ... 183
(5) Biokütle Enerjisinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ... 186
(6) Dalga ve Gel-git Enerjisinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ... 189
b. Yenilenemeyen Enerji Kaynaklarının Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi ... 190
(1) Petrolün Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi... 190
(2) Kömürün Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi... 191
(3) Doğalgazın Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi... 193
(4) Nükleer Enerjinin Beyaz Enerji Niteliği Açısından Değerlendirilmesi... 195
c. Genel Değerlendirme... 198
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ENERJİ FAALİYETLERİNİN ÇEVRESEL ETKİLERİNİN ÖNÜNE GEÇİLMESİNDE HUKUKUN ROLÜ I. GİRİŞ ...205
II. ÇEVRESELETKİLERORTAYAÇIKMADANÖNLENMESİNDEHUKUKUNROLÜ ...207
A. Denetim Ve Gözetim Faaliyetleri İle Önleme... 208
1. Önleyici Kolluk Faaliyeti... 209
2. Önleyici Kolluk Faaliyetlerinin Ana Sebebi Olarak Çevresel Kamu Düzeni ... 212
3. Çevre-Enerji İlişkisi Bağlamında Önleyici Kolluk Faaliyeti ve Enerji Kolluk Makamları ... 218
a. Nükleer Enerji Alanında... 218
b. Sıvılaştırılmış Petrol Gazı (LPG) Alanında... 220
c. Petrol Alanında ... 221
d. Doğal Gaz Alanında... 222
e. Jeotermal Enerji Alanında ... 222
f. Elektrik Enerjisi Alanında... 224
g. Enerji Verimliliği Alanında... 226
ğ. Diğer Birimler... 227
h. Enerji Tüketiminin Yol Açtığı Bazı Durumlarda Yetkili Kılınan Diğer Birimler ... 227
4. Enerji Faaliyetlerinin Çevresel Etkileri Alanında Önleyici Kolluk Faaliyetleri İle İlgili Yetkili İdarenin Belirlenmesi... 230
5. Önleyici Kolluk Faaliyetleri İle İlgili İdarenin Sorumluluğu ... 232
a. Genel Olarak... 232
b. Kusura Dayanan Sorumluluk ... 236
c. Kusursuz Sorumluluk... 239
d. AİHM ve Anayasa Mahkemesi Kararlarından Örnekler... 241
B. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yolu İle Önleme ...243
1. Tanım ve Tarihsel Süreç ...243
2. Çevresel Etki Değerlendirmesinin Hukuki Niteliği...250
3. ÇED Sürecinin ve Süreç Sonucu Ortaya Çıkan İdari İşlemin Unsurları Yönünden İrdelenmesi...252
a. Her İki Süreç İçin Ortak Hükümler...254
(1) Yetki...254
(2) Yükümlülükler ...255
(3) Karar Zorunluluğu...255
b. Seçme Eleme Kriterleri Değerlendirme Sürecine Tabi Projeler...255
(1) Değerlendirme Süreci ...256
(2) Karar Süreci...257
c. ÇED Sürecine Tabi Projeler...260
(1) ÇED Sürecinin Başlaması ve Ön İnceleme ...260
(2) Ön İncelemenin Bitmesi ve Komisyonun Oluşumu ve Halka Duyuru...261
(3) Halkın Katılımı Toplantısı ...262
(4) Kapsam ve Özel Formatın Belirlenmesi ...267
(5) ÇED Raporunun Hazırlanması...268
(i) ÇED Raporunun Hazırlanması ve Ön İnceleme...268
(ii) Komisyon İnceleme ve Değerlendirme Toplantısı...270
(iii) Nihai Karar ...273
d. Seçme Eleme Kriterleri Değerlendirme Sürecine Tabi Projeler ile ÇED Sürecine Tabi Projeler Sonunda Verilen Bakanlık Kararlarının İdari İşlem Unsurları Yönünden İncelenmesi ...275
(1) Seçme Eleme Kriterleri Değerlendirme Sürecine Tabi Projeler Sonunda Verilen Bakanlık Kararlarının İdari İşlem Unsurları Yönünden İncelenmesi ...275
(i) Yetki...275
(ii) Şekil ...276
(iii) Sebep...277
(iv) Konu ...278
(v) Amaç...278
(2) ÇED Sürecine Tabi Projeler Sonunda Verilen Bakanlık Kararlarının İdari İşlem Unsurları Yönünden İncelenmesi ...279
(i) Yetki...279
(ii) Şekil ...279
(iii) Sebep...282
(iv) Konu ...284
(v) Amaç...284
4. Çevresel Etki Değerlendirmesine Yargı Organlarının Yaklaşımı...285
C. Ruhsat (İzin-Lisans) Yolu İle Önleme ... 300
1. Ruhsat Kavramının İkili Yapısı... 301
2. Enerji Lisansları ile Çevre İzin ve Lisanslarının Hukuki Niteliği ... 302
3. Lisans ve İzinlerde Uygulanacak Mevzuatın Belirlenmesi ... 304
a. Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliğine Tabi Olan Enerji Faaliyetleri... 305
(1) Genel Olarak... 305
(2) Çevre İzin veya Çevre İzin ve Lisansı Prosedürü... 311
(i) Geçici Faaliyet Belgesi... 311
(ii) Çevre İzni veya Çevre İzin ve Lisansı... 313
(iii) Çevre İzni veya Çevre İzin ve Lisansı ile İlgili Özel Durumlar... 316
(iv) Çevre İzni veya Çevre İzin ve Lisansının İptali... 317
(v) Faaliyetin Sona Ermesi ... 318
b. Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliğine Tabi Olmayan Enerji Faaliyetleri... 319
(1) Lisanstan Muaf Tutulmak Suretiyle Çevresel Etki Değerlendirmesinden Muaf Tutulan Enerji Faaliyetleri... 320
(2) Lisansa Tabi Olsa da Doğrudan Çevresel Etki Değerlendirmesinden Muaf Tutulan Enerji Faaliyetleri... 321
c. Diğer Mevzuattaki Düzenlemeler... 321
D. Mali Mekanizmalar İle Önleme... 322
1. Önleyici Nitelikte Mali Araçlar ... 325
a. Bir Mali Yükümlülük Olarak Karbon Vergisi ... 327
(1) Genel Olarak... 327
(2) Karbon Vergisinin Etkinliği Sorunu ... 330
(3) Türkiye’de Karbon Vergisi ... 333
b. Bir Mali Araç Olarak Karbon Ticareti ... 337
(1) Karbon Ticaretinin Oluşum ve Gelişimi... 337
(2) Karbon Piyasası ... 339
(i) Genel Olarak... 339
(ii) Türkiye’de Karbon Piyasası... 341
(iii) Karbon Ticaretinin Etkinliği... 343
2. Temiz Enerji Teşvikleri... 344
a. Yenilenebilir Enerji Teşvikleri... 348
(1) Dünya’da ve Avrupa’da Yenilenebilir Enerji Teşvikleri... 348
(2) Teşvik Türleri ... 349
(i) Tarife Garantisi... 349
(ii) Yenilenebilir Portföy Standardı... 351
(iii) Vergi Teşvikleri... 353
(3) Türkiye’de Yenilenebilir Enerji Teşvikleri ... 354
(i) Yenilenebilir Enerji Kaynakları Destekleme Mekanizması (YEKDEM)... 355
(ii) Arazi Tahsis Teşviği...357
(iii) Vergi Teşvikleri ...358
(iv) Genel Değerlendirme ...359
b. Enerji Verimliliği Teşvikleri ...361
(1) Dünya’da ve Avrupa’da Enerji Verimliliği Teşvikleri...363
(2) Türkiye’de Enerji Verimliliği Teşvikleri...367
(i) Verimlilik Artırıcı Proje Destekleri...367
(ii) Enerji Yoğunluğunu Düşürmeye Yönelik Destekler...368
(iii) Diğer Uygulamalar ...369
(iv) Teknik Destek...369
(v) ENVER Etiketi Uygulaması...370
(vi) Binalarda Enerji Performansı Uygulaması...372
(vii) Ulaşımda Enerji Verimliliği Uygulaması ...377
III. ÇEVRESELETKİLEROLUŞTUKTANSONRAÇEVRENİNKORUNMASINDA HUKUKUNROLÜ...379
A. Suç Yaratarak Koruma ...381
1. Suç Yaratarak Korumanın Gelişimi...381
2. Çevrenin Suç Yaratarak Korunmasında Bazı Özel Durumlar...389
a. Nedensellik Bağı Sorunu...390
b. Hukuka Aykırılığın Tespiti Sorunu...395
(1) İlgilinin Rızası ve Meşru Savunma...396
(2) Hakkın İcrası...397
3. Tüzel Kişilerin Cezai Sorumluluğu Sorunu...400
a. Genel Olarak...400
b. 765 Sayılı Türk Ceza Kanunu Döneminde Durum ...400
c. 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nda Durum...401
d. 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu Uyarınca Tüzel Kişilere Uygulanabilecek Güvenlik Tedbirleri...404
(1) İznin İptali...404
(2) Müsadere...405
e. Çevreye Karşı Suçlarda Tüzel Kişiler Hakkında Güvenlik Tedbirleri Hükümleri ...408
f. Çevre Suçlarında Tüzel Kişiliğin Cezai Sorumluluğunun Kabulü ile İlgili Avrupa ve Dünya’daki Eğilim ...409
4. Türk Hukukunda Çevre Suçları...417
a. Çevrenin Kasten Kirletilmesi Suçu ...418
b. Atık veya Artıkların Ülkeye İzinsiz Sokulması Suçu...424
c. Ortak Unsurlar ...426
(1) Manevi Unsur...426
(2) Hukuka Aykırılık ... 427
(3) Suçun Özel Görünüş Biçimleri ... 427
(i) Teşebbüs ve İştirak ... 427
(ii) İçtima ... 427
(4) Suçun Nitelikli Halleri ... 429
(5) Yaptırım ... 431
d. Çevrenin Taksirle Kirletilmesi Suçu... 431
e. Gürültüye Neden Olma Suçu... 435
(1) Fail... 436
(2) Mağdur ... 436
(3) Suçun Maddi Konusu... 437
(4) Hareket ve Netice... 438
(5) Manevi Unsur... 443
(6) Hukuka Aykırılık ... 444
(7) Teşebbüs ve İştirak ... 445
(8) İçtima ... 445
(9) Yaptırım ... 447
f. Yanlış ve Yanıltıcı Bilgi Verme Suçu... 447
(1) Korunan Hukuki Değer... 448
(2) Fail ve Mağdur... 448
(3) Suçun Maddi Konusu ve Hareket... 448
(4) Manevi Unsur... 450
(5) Hukuka Aykırılık ... 450
(6) Teşebbüs ve İştirak ... 450
(7) İçtima ... 451
(8) Yaptırım ... 451
B. Kabahat Yaratarak Koruma... 451
1. Caydırıcılık Noktasında Çevre Suçu ile Kabahatlerinin Kıyaslanması... 455
a. Kanunilik İlkesi Açısından... 455
(1) Türkiye’de Kabahatlerde Kanunilik İlkesi... 456
(2) Diğer Ülkelerde Kabahat ya da İdari Suçlarda Kanunilik İlkesi... 461
b. Suç Olmaktan Çıkararak Kabahate Dönüştürme Açısından... 463
2. Tüzel Kişi Sorumluluğu Noktasında Çevre Suçu ile Kabahatlerinin Karşılaştırılması ... 466
3. Uluslararası Alanda Çevre Kabahatleri... 468
4. Beyaz Olmayan Enerji Kullanımının Çevreye Etkilerini Önlemeye Yönelik Çevre Kanununda Yer Alan Kabahatler ... 471
a. Egzoz Emisyonu ile İlgili Kabahatler... 472
b. Hava Kirliliği ile İlgili Kabahatler ... 475
c. Çevresel Etki Değerlendirmesi Süreci İle İlgili Kabahatler ...482
d. Atık Tesisleri İle İlgili Kabahat ...483
e. Bilgi Verme Yükümlülüğünün İhlali Kabahati ...483
f. Gürültü Kurallarının İhlali ile İlgili Kabahatler ...483
g. İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon Yayılımı Kabahati...487
ğ. Atıkların Toprağa Bırakılması Kabahati...488
h. Çevre Kanunu 9. Maddesine Aykırılığa İlişkin Kabahatler...489
ı. Umuma Açık Yerlerde Çevreyi Kirletme Kabahati...492
i. Sera Gazı Emisyonlarına İlişkin Kabahatler...492
j. Ortak Hükümler...493
5. 5686 Sayılı Kanunda Düzenlenen Kabahat...496
6. 6491 Sayılı Kanun’da Düzenlenen Kabahat...497
7. Nükleer Düzenleme Kurumu Mevzuatındaki Kabahatler...498
8. Kabahatlere İlişkin İdari Yaptırım Kararlarının Alınma Usulü ...500
a. Yetki...501
b. Şekil ...504
c. Sebep ve Konu...512
d. Amaç...513
9. Kabahatlerle İlgili İdari ve Yargısal Başvuru Yolları...514
C. Hukuki Sorumluluk Yolu İle Koruma...517
1. Çevresel Zararlara İlişkin Tazminat Sorumluluğunun Ülkesel ve Uluslararası Düzeyde Gelişimi ...519
a. Dünya Ölçeğinde Gelişim...519
b. Avrupa Ölçeğinde Gelişim ...521
c. Ülkeler Ölçeğinde Gelişim ...524
2. Türk Hukukunda Çevresel Zararlara İlişkin Hukuki Sorumluluk ...528
a. Çevre Kanununa Göre Tazminat Sorumluluğu...529
(1) Kirletenin Varlığı...530
(2) Çevrede Kirlenmenin Oluşması ...532
(3) Nedensellik Bağının Varlığı ...535
(4) Zararın Gerçekleşmesi...539
b. Çevre Kanunu’nda Tazminat Davası Dışında Öngörülen Davalar ...548
c. Çevre Kanunu Dışında Tazminat Sorumluluğuna İlişkin Düzenlemeler...549
(1) Tehlike Sorumluluğu...550
(2) 5710 Sayılı Kanun’dan Kaynaklanan Sorumluluk...552
(3) 6491 Sayılı Kanun’dan Kaynaklanan Sorumluluk...557
3. İdarenin Çevreye Yönelik Zararlara İlişkin Mali Sorumluluğu...558
a. İdarenin Önleme Yükümlülüğünü İhlalinin Mali Sorumluluğa Dönüşmesi...563
b. İdarenin Ekolojik Zarara Yol Açması Halinde Tazminat Sorumluluğu... 564
c. İdarenin İkincil Çevre Zararına Yol Açması Halinde Tazminat Sorumluluğu... 567
(1) İdareye Karşı Tam Yargı Davası Açılması... 569
(2) İdareye Karşı Tazminat Davası Açılması... 578
SONUÇ...583
KAYNAKÇA ...599
