GALATA
‹lhan Berk (1918, Manisa - 2008, Bodrum) Necatigil’in deyimiyle “şi- irimizin uç beyi”, Memet Fuat’a göre ise “dokunduğu şiir”. ‹lk şiirleri Manisa Halkevi dergisi, Uyanış, Varlık, Çığır gibi dergilerde çıktı. 1944 yılında Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü’nün Fransızca Bölümü’nü bi- tirdi. Destansı yönünün ağır bastığı, adeta bir Türk Walt Whitman’ı olarak adlandırıldığı dönemde ‹stanbul (1947), Günaydın Yeryüzü (1952), Türkiye Şarkısı (1953) ve Köroğlu’nu (1955) yayımladı.
1953 yılına kadar çıkardığı kitaplarla gerçekçi bir şair görüntüsü veriyordu. 1953’te Yenilik dergisinde yayımladığı “Saint-Antoine’ın Güvercinleri”, ileride ‹kinci Yeni adını alacak şiir akımının habercisi oldu. Bu özellik daha sonraları gelişerek sürdü ve ‹lhan Berk’in öz- gün tutumu durumuna geldi. Giderek ‹kinci Yeni şiirinin öncüsü ve en güçlü savunucusu olarak anılmaya başladı. Şiirlerinde cinsellik ve tarih ana temalar olarak belirdi. Çeşitli nesneleri, kent, sokak gibi ol- guları ayrıntılı bir “kimlik kartı” somutluğu taşıyan bir biçimde şiir- leştirdi. Düzyazı şiirlerden aforizmalara harfleri, nesneleri ve semtleri sevmeye dek genişleyen çok kollu bir şiir ırmağıdır ‹lhan Berk.
Başlıca Yapıtları
Şiir: Bütün yapıtları üç ciltte toplanmıştır Eşik (1947-1975): ‹stan- bul (1947), Günaydın Yeryüzü (1952), Türkiye Şarkısı (1953), Köroğlu (1995), Galile Denizi (1958), Çivi Yazısı (1960), Otağ (1961), Mısırkal- yoniğne (1962), Âşıkane (1968): Şenlikname (1972), Taşbaskısı (1975);
Aşk Tahtı (1976-1982): Atlas (1976), Kül (1978) ve Deniz Eskisi/
Şiirin Gizli Tarihi (1982); Akşama Do€ru (1984-1996): Delta ve Ço- cuk (1984), Güzel Irmak (1998), Dün Dağlarda Dolaştım Evde Yoktum (1993), Avluya Düşen Gölge (1996). Ayrıca Kuşların Doğum Günün- de Olacağım (2005), Ev (1997), Çok Yaşasın Sayılar (1998), Şeyler Ki- tabı (2002) adlı kitapları vardır. Deneme / Günlük / Otobiyografi:
Uzun Bir Adam (1982, genişletilmiş baskı 2005), Şifalı Otlar Kitabı (1982, 2004), El Yazılarına Vuruyor Güneş (1983, genişletilmiş baskı 1992), Şairin Toprağı (1992), ‹nferno (1994, genişletilmiş baskı 2004), Kanatlı At (1994), Logos (1996), Poetika (1997), Kült Kitap (1998); Çe- viri / Antoloji: Başlangıcından Bugüne Beyit Mısra Antolojisi (1960, 2.
baskı 2004), Fransız Şiiri Antolojisi (2001), Seçme Kantolar - Ezra Po- und: (1969), Seçme Şiirler - Arthur Rimbaud (1962), Asılı Eros (1996), Güldeste - Başlangıçtan Bugüne Türk Şiiri Antolojisi (2004); Yabancı dillere çevrilmiş yapıtları: Estambul / ‹stanbul, Madrid, 1988; His- toire Secrète de la Poésie / Şiirin Gizli Tarihi, Paris: Arfuyen 1991;
Poemas / Şiirler, Madrid, 1992; Rio Hermoso / Güzel Irmak, Madrid, 1995; Selected Poems / Seçme Şiirler, Londra, 2006, Mar de Galilea / Ga- lile Denizi, 2006, Madrid; Selected Poems /Seçme Şiirler, United King- dom, 2007.
‹lhan Berk’in YKY’deki kitapları:
El Yazılarına Vuruyor Güneş (1992)
‹nferno (1994) Kanatlı At (1994)
Logos (1996) Asılı Eros (1996) Uzun Bir Adam (1997)
Poetika (1997) Kült Kitap (1998)
Eşik (1947-1975) (Toplu Şiirler I, 1999) Aşk Tahtı (1976-1982) (Toplu Şiirler II, 1999) Akşama Doğru (1984-1996) (Toplu Şiirler III, 1999)
Galata (2000) Pera (2000) Şeyler Kitabı (2002) Toplu Şiirler (Delta-1, 2003)
Requiem (2004) Şifalı Otlar Kitabı (2004)
Kuşların Doğum Gününde Olacağım (2005) Adlandırılmayan Yoktur (2006)
Tümceler Geliyorum (2007)
Çiğnenmiş Gül (Haz.: Gonca Özmen, 2011) Elin Üstünde Gezsin - İlhan Berk’ten Memet Fuat’a
Mektuplar (Haz.: Sevengül Sönmez, 2012)
Galata
İLHAN BERK
YapıKrediYayınları-4641 Şiir-345 Galata/İlhanBerk Resimler:AbidinDino Kitapeditörü:FahriGüllüoğlu Kapakresmi:PlandeGalata,Godeffroy,1891
Tasarım:NahideDikel Grafikuygulama:GülçinErolKemahlıoğlu BaskıveCilt:ErtemBasımYayınDağıtımSan.veTic.Ltd.Şti.
BaşkentO.S.B.22.Cad.No:6Malıköy/Ankara Tel:(0312)6401623
SertifikaNo:26886 1.,2.baskı:AdamYayıncılık,1985,1997 YKY’degözdengeçirilmiş1.baskı:İstanbul,Mart2000
YKY’deciltli,özelbaskı:İstanbul,Mayıs2016 ISBN978-975-08-3659-6
©YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.,2013 Sertifika No: 12334
Bütünyayınhaklarısaklıdır.
Kaynakgösterilerektanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışında yayıncınınyazılıizniolmaksızınhiçbiryollaçoğaltılamaz.
YapıKrediKültürSanatYayıncılıkTicaretveSanayiA.Ş.
KemeraltıCaddesiKaraköyPalasNo:4Kat:2-3Karaköy34425İstanbul Telefon:(0212)2524700(pbx)Faks:(0212)2930723
http://www.ykykultur.com.tr e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr İnternetsatışadresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr
YapıKrediKültürSanatYayıncılık PENInternationalPublishersCircleüyesidir.
İÇİNDEKİLER
Öndeyiş•11 I. Ki tap
GalataKulesiAlanı’nıveYeditepeler’iOnlarıAnlatır•21 GalataKulesi’niOnuAnlatır•25
VoyvodaCaddesi’niOnuAnlatır•30
‹lkbelediyeCaddesi’niOnuAnlatır•40
‹lkbelediyeCaddesi’ninBirSakiniDemirÖzlü’yüOnuAnlatır•45 ŞairZiyaPaşaCaddesi’niOnuAnlatır•47
GalataKulesiSokağıileHacıaliKartçınarSokaklarını
OnlarıAnlatır•49
KartçınarSokak’taBirKahvedekiBirTaşbaskısınıOnuAnlatır•52
II. Ki tap
Yüksekkaldırım’ıOnuAnlatır•57
BirYüksekkaldırımSakiniŞairŞeyhGalip’iOnuAnlatır•60 Galata’nınŞahkulu,Serdar-ıEkrem,Lülecihendek,
AlageyikSokaklarınıOnlarıAnlatır•62 Serdar-ıEkremSokağı’nınBirSakiniAbidinDino’yu
OnuAnlatır•69
Serdar-ıEkremSokağı’nınBirBaşkaSakini CavitYamaç’ıOnuAnlatır•87
ŞahkulubostanıSokağı’nıveLülecihendekCaddesiile AlageyikSokağı’nıvedeSalâhBirsel’iAnlatır•89 EskiYüksekkaldırımSakinleriniOnlarıAnlatır•96 Yüksekkaldırım’ıÇıkanlarıÇıkmayanlarıOnlarıAnlatır•99
Yüksekkaldırım’ınBirBaşkaSakiniRessam HabipGerez’iOnuAnlatır•103
Yüksekkaldırım’ınKüçükEsnafınıOnlarıAnlatır•105 Tünel’ivedeBirTünelYolcusunuOnuAnlatır•111 YüksekkaldırımlıBirCaniyiBıçakçıPetri’yiOnuAnlatır•115
Yüksekkaldırım’ın1984Yılı5MayısPerşembeGünü SakinleriniOnlarıAnlatır•118
EskiGalataSakinleriniOnuAnlatır•122 II I. Ki tap
Karaköy’üKaraköy’ünRıhtımveKemankeşCaddelerini OnlarıAnlatır•129
Karaköy’ünLeblebiciŞaban,KademveMangırSokaklarını
OnlarıAnlatır•133 Tophane’yiOnuAnlatır•141
Karaköy’ünTersaneCaddesi’niOnuAnlatır•146 PerşembePazarı’nınYanıkkapıSokağı’nıOnuAnlatır•149
PerşembePazarı’nınAnlatılmazlığınıOnuAnlatır•151
‹nsanoğlununUğraşlarSözlüğü•152
Karaköy’ünEskiBankaSokağıileBankerSokağı’nıvede GalataBankerleriniOnlarıAnlatır•155
BankerAvramKamondo(1785-1873)•161 BankerZarifi•163
GalataBankerlerinin‹şAdamlarınınAvukatıYazar-Noter MithatCemal’iOnuAnlatır•165
Galata’nınKaraköySınırlarınıOnuAnlatır•167 MinyatüreÇıkmayanGalataSokaklarıBaladı•170 MatrakçıNasuh’unMinyatürününEliniSonKezTutup
Galata’yıNoktalamamızıOnuAnlatır•174
Sultanahmet ve Pera (Galata)
Galata’yaderyadanyokuşyukarıbirsaatteçıkılır.
Evliya Çelebi
Matrakçı Nasuh: Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han adlı yapıtındaki bir minyatürde Galata, 1537.
11
Öndeyiş
I
MatrakçıNasuh’unbirminyatüründeüçgeneçalıyorGalata.Üçgenbirtepeye.
Dik,engebeli,girintiliçıkıntılı.Sanki‹stanbul’aözeniyordur,onungibi
körfezler,burunlar,koylarçıkıp,tepeler,vadilerinecektir.Hembununiçinde
birburunabenzemekistemeyecekmidir?Hızlauzun,dikyollargeçipaçıkka- palıaçılardüşürüp,hendekler,surlarkazıp,sonradabirdendüşecektir:‹ncecik
gölgelerbırakıparkasında:
GALATA
diyeyazmakiçinadını.Kendidilinde.
Birtepe,KörlerÜlkesi’nigörürdiyegeçerDelfkâhinlerinintarihinde.
Vekatkatvekârgir.
Vesatrançsokaklı(dikey,yataylar,doğrular:‹çteniçebirehramadönüş- mekiçinmi?).
Vesurlar,surlar,surlar.
MarruffusBaldasar’ın*adınıkazdığıgiderayak:
* Bir Cenevizli asker. 1110 Mayıs ayında “vahim bir zamanda” diye Mumhane Kapısı’na bir tarih düşmüştür.
12
Mhs. M. CCCC. XXXXVI. May
Erexit Pretor Marruffus Baldasar ista Menia, plus aliis nobile fecit opus. Grandis is aspectu formoso human, habudus Evoqu in serio, Tristitiaque pari. Hec sibi servabut Romanu Munera
Nomen. Quodque Diis Divum cunque celebreit.
Bütüntepelergibidedikvedurağan.
Vebirazdarsolaçısı(buyüzdenbirazdışardakalmamışmıdırGalata
kapıları?).
AzapKapısıKâğıthanederesiniyalıyor.
Yenikapı’ylayerdeğiştirmiş‹çAzapKapısı.
VeBaşhisariyiceiçinedüşmüşüçgenin:MeyitKapısı’nısıyırıyor.
Şişhaneönlerindebirdenkırılıpbirdendüzeliyorsolkenarçizgisi VeHaripKapısı’nagelipçarpıyor.
KürkçüKapısıYelkenciHan’açıkıyor.
‹yiceuzaklaragidipdurmuşBüyükkuleKapısı.
YaYağkapanıKapısımı?Ogörünmüyor(amabirminyatürbirharitade- ğildir,onuniçinherşeyinedenyerliyerindearamalı?Değilmikiönümüzdeki
birresimdir,öyleysebirresmebaktığımızıbilelim).
BelliamaMatrakçı’nın“Ey Kapılar!”deyipkapılardançizmeyebaşladığı
Galata’yı(kiçokyalnızyaşadıbiliyoruzveçatkılıçivithırkalıpazenurbaları
sevdi).HembilirkiGalatademekbirazdakapılardemektir.Bununiçindebir
birsayacaktırGalatakapılarınıiçinden,hepiçinden:
—BirincikapıMeyitKapısı’dır;KasımpaşaTersanesi’neçıkar;ikincikapı
AzapKapısı’dırgüneyebakar;üçüncükapıKürkçüKapısı’dır–kisessizbir
kapıdır–odagüneyebakar;dördüncüYağkapanıKapısı’dır;beşincikapı–ki
denizeçıkar–BalıkpazarıKapısı’dır;altıncıkapıKaraköyKapısı’dır;yedinci
KurşunluMahzenKapısı’dır;sekizinci–kiezikbirkapıdır–KireçKapısı’dır;
13 dokuzuncuTophaneKapısı’dır;onuncuKüçükkuleKapısı’dır;onbirinci–ki
yalnızbirkapıdır–BüyükkuleKapısı’dırvehiçbiryerebakmaz.
Yaadı“Meçhul”kapılarmı?Onlarminyatürevurmuyor.
ÇokkoyugölgelerdüşürdüğündenanlıyoruzAzapKapısı’ndanbaşladığı- nıüçgenikurmaya(hemençoksevdiğikapıdaodeğilmidir?Öyleysebizde
oradanbaşlayacağızokumayaresmi,dışlayıpEyüp’ü,Kasımpaşa’yı,Pera’yı.
MademkonumuzGalata’dır).
Üçgeninsağkenarçizgisinegeçmeden,GalataKulesi’nibirdaireiçinealıp
bıraktığıbelli.“Orayaensonrageleceğim!”midiyor?
ÖyleyakabataslakdaolsaönceGalata’nınsınırçizgilerinikoymalıdır.
Öyleyapıyor.
Yavaşçasağkenarçizgisininelindentutuyor.Tutupdenizkıyısınainiyor.
‹nipordakalıyor.
Artık ordan, ordan bakacaktır. Hızla alt kenar çizgisini çizip. Kulelere,
surlara,burçlara,mazgallarageçmeden,sıralayıpbirbirhepsini.
Dizergibibiripe.
AzapKapısıCamisi’yleKılıçAliPaşaCamisi’nionuniçinişaretleyipbı- rakmıyormu?
‹kisınırtaşıgibi.Yalın.Som.
Karaköyönlerindemişimdide?Öyleolmalı.
OrdanadımlamayabaşlamayacakmıdırGalata’yı?
Öyleyse?
14
II
BirdenizfenerigibiişaretleyipbırakmışBalıkpazarıKapısı’nı.
Vebirdeniçvedışkapılarageçmiş(birdendiyoruzçünküGalataKulesi’ne
geçtiğibelli,değilmikiGalataKulesiasıloağırbasacaktır,onusevsedesev- mesedeilkinorayaatacaktırkancasını).Hemordan,hepordanaşağılara,ta
aşağılaraikikoldaninmeyecekmidir?Böylecedeilkağızdaniceniceayrıntıyı
atıp(ayrıntılarnedenligerekliolsada)GalataKulesi’nibaşköşeyeoturtma- yacakmıdır?
Hembaşkatürlübüyükağırlığıonanasılverebilir?
Evet,büyükağırlığıGalataKulesi’neveriyor.Kalınbirçizgiçizipvebas- tırabastıraişaretleyipHaliç’iveBoğaz’ı.Bukardeşikieskisuyu!
VeArapCamisi’neçıkıyor.Hemnerdenbakarsakbakalımdörtyandan
önümüzeoçıkmıyormu,sırtlanıpkocabirtarihi?(Burdabuayracıaçmamhoş
görülmelidir.BusatırlarınyazarıArapCamisi’nintarihdemekolduğunubil- diğiiçin1982yılı18MayısCumagünüelindekalemkâğıt–nezamanonlar- sızyolaçıkmıştırki–burasını“tavaf”etmiş,biruludan,camiüstünenicenice
efsanelerdinleyipvebirkolundaMekkelikervansürücüsüMuhammed,bir
kolundadamavigözlü‹sa,önündedeuzunyüzlü–nedenseuzunyüzlü–Arap
casuslarıylaçıkmıştır.Dememşudurki“kadim”bircamidirvebirdışharemli
veyüksekminarelidirveiçsurlarıyalardır–resimdekigibidir.Minyatür’de
YelkenciHan’avuruyorgölgesi,aşağılarda,taaşağılarda.Vekoşutbirçizgi
çizipkendiniTersaneCaddesi’nebırakıyor.)
ArapCamisi’niordabırakıp,KürekçiKapısı’nainiyor.Galatabedestanıyla
tokuşupveRüstemPaşaHanı’na–kiesmerbirhandır,denizgörür–çıkıyor,
arkasınıYağkapanıKapısı’naveripvebüyükbirboşlukbırakıpönünde.
15
III
Minyatürün dışına taşmış Galata Yenicamisi. Kırmızı kiremitli ve bir evin
ardınagidipdurmuşvedesanki“Geldim,gördüm,gidiyorum!”diyordur.
NedensegörünmüyorPalazzoCommunale.VeeskiCenevizSarayı–kiçatık
kaşlıkitaplargibisıkıntısaçardenir–veiyiceöneçıkmışSaint-PierreHanıve
Saint-GeorgeKilisesi.
TophaneKapısı’nındışınaatılmışKılıçAliPaşaCamisi(kiSinan’ınburda
çalışırken sık sık nezle olduğu söylenmiştir ve III. Murat Han çok rüzgârlı
bircamidiyehiçuğramamıştırveonunyerineMekkesuyollarınınyapımına
vermiştirkendinivebenfakirindoğumyeriManisailinibayındıretmiştir).
—Artıksırakulelerde!
midiyor(kionikidiyeokuyoruz)?Veüçgenintabanınasıralamışkuleleri,
deniziyalıyorlar.Yalnızikişerkuledikipbırakmışüçgeninikikenarına.“Bu
kadaryeter!”deyip.
Vesurlarsurlarsurlar!
Surlarlabağlamışhepsini.(BudaşunugösterirkihastaolanVI.‹oannes,
Dimotika’dadırveCenevizliler–butehlikelimisafirler–onunyokluğundanya- rarlanıpGalataKulesi’nigecedemeyipgündüzdemeyipçıkmışlarveböylece
çeviripbırakmışlarsevgiliGalata’larını.Hembundandaanlıyoruzressamımız
Galata’yabakabakayapmışresmini.Hemyinebununiçin Beyan-ı Menazîl-i Sefer-i Irakeyn diyebirbaşlıkdüşürmemişmidirkitabına:SevgiliPadişahı
KanuniileIrakSeferi’neçıkarken?Sonradayolboyuncagözlerinidörtaçıp
negörüyorsaonuçizmemişmidir?Galata’yıdailkmenzilolarakgörmemiş
midir?Demekki1533-35’lerdeyizveelbetyalnızadıkalmıştırCenevizlilerin.) VenedenseGalatasokaklarındatekkulgörünmüyor.Sankikarartmavarve
bombalandıbombalanacakGalata.
Vebütünkuleler,bütündenizlersankigökyüzüneağmayahazır.
16
IV
KulelerkapamışYağkapanıveBalıkpazarıkapılarını.Pekçoklarıgibionlarda
görünmüyorlar(varsıngörünmesinler,bizonlarıbiliyoruzya).
Galata Kulesi’nin hemen yanına getirip oturtmuş ‹slam mahallelerini.
(‹lkin ‹slam mahallelerinden mi başlamak istemiştir evleri çizip boyamaya?
Biliyoruzonsekizmahalledirve“kâfir”komazlar.)
BuyukarlardaKuledibi’niyalayıpgeçenYahudiMahallesi’dir.(Sankibir
denizkuşudur,birdenizkıyısında.)
Bu Voyvoda Caddesi’yle kesişen Rum Mahallesi’dir (ki yukarı alındığı
günlerekadarordaolmuştur).
BudaTophaneCaddesi’neinenFrenkMahallesi’dir.
(Kiyaprakkadarincedir).
Buuzayıpgiden,sonradabirdenkesilenOtçuSokağı.Bugündeeskisi
gibihüzünlereğirirvehâlâesnafruhuylakonuşur.Ve“Tarihyinelenmelidir,”
diyordur ve bunun için 1947’lerde, Belediye Şehir Rehberi paftalarında, bir
tornacı,birmarangoz,birtenekeci,birberber,birkahvediyegeçerhâlâ(ki13,
15,77,6,48,91kapınumaralarıdır).
Bu,“Budünyayıunut!”dergibiHacıAliSokağı’nıkesenHorozSokağı.
VeYüksekkaldırım’ıtepedenbölüpZürefaSokağı’nadüşer.
Bu,Minyatür’ünaltbaşınadüşenMuhakemeSokağı’dırkiAbdülselam
Sokağı ile Perşembe Pazarı arasında uzanır ve Hoca Hanım Sokağı’yla bir
dörtyol ağzı yapıp kesişir ve Samur, Zencefil ve Kurtçıkmazı’yla kavşakları
vardır.Resimdekigibidealtlarıdükkândır.
Bu,GalataMandırasıSokağı’dırveHacıemmiMahallesi’neçıkarveGala- taBeyazıtSokağıarasındadönervekârgirevlibirsokaktır.Bugündebirtor- na,üçmarangozatölyesivardır.Hepsininkapınumaralarıda1-19ve2-34’tür.
BunlarKaraköyönlerindetoplananGalatameyhaneleridirkiyetmişma- halleliRummilletinindir.Veayyaşlıklasıkıcayanyanayürürdiyegeçertarih- tevedemahbupuşaklarıodilberoğlanlardırkişahbazlıkları,cilvelihizmetçi- leriiçinanılır:
17 Şiir
“Öylesermestimkiidraketmezemdünyanedir Benkimimsakiolankimdirmeyisahbanedir.”
Bu,yatıkbirdikdörtgeneçalanLavirentosMeyhanesi.Vekatkatoharabaha- nelerdendirveyalnızbiraygölgesigörürveyazıylaanlatılmaz.
Bu,TaşmerdivenMeyhanesi’dir(kisakızbeyazlığındadırveşairFasihçok
severdi.Nasılsevmesinkigünyüzlübirsakiyigönlüneyazmıştırveböylece
decihanıunutamamıştır).
—Yaşunlar!
mı?
Gümüşhane Han, Uluğ Han, Deniz Han, Emlak Han, Veli Alemdar
Han’lardırvedahadünekadarresimdekiyerlerindeydiler.
ŞuGalataMumhaneCaddesi’dirkiKemankeşMustafaPaşaMahallesi
yollarındanGümrükSokağı’ylaAlipaşaMedresesiSokağıarasındauzanırve
ŞarapiskelesiSokağıveKölemenSokağıveMangırSokağıveTophaneKasap- larıSokağıilekavşaklarıvardır.Bütünharitalaradaiştetamböylevurmuş- lardır.
Vurupkalmışlar.