Prof.Dr. Hacer HARLAK - RPD208

?

?

? ?

TUTUMLAR

sorular – sorular - sorular



Tutum terimi ne anlama gelir? Hayvansever için? Spor antrenörü için? Sosyal psikolog için?



İnsanlar insanların tutumlarını saptamanın boşa para harcamak olduğunu söyler, bu tür saptamaların seçimlerle ilgili iyi tahminler

ortaya koymadığını söylerler. Tutum ve davranış arasında bir bağlantı var mıdır?

Belirli bir tutum nasıl ölçülür?

Tutum Kavramının Gelişimi



T. Znaniecki, 1918



Watson, 1930



Allport, 1935

 “Tutum, bireyin tüm nesne ve durumlara tepkisi ve bununla tüm tepkileri üzerinde yönlendirici ve dinamik etkide bulunan,

deneyimlerle düzenlenmiş, zihinsel ve sinirsel bir hazırlık durumudur” (Allport, 1935)

Tutum kavramının ele alınışının üç aşaması

1.

1920-30’lar  Tutum ölçümü, tutum- davranış ilişkisi

2.

1950-60’lar  Tutum değişiminin dinamikleri

3.

1980-90’lar  Tutum sistemlerinin yapısı

ve işlevleri

Tutum terimi



Tutum  attitude

 Lat. Aptus  “eyleme uygun ve hazır”



Tutum bir çeşit eğilim ya da yönelimdir.

Neler hakkında tutumumuz vardır?



Sosyal gruplar



Eşya veya kurum/kuruluşlar



Olaylar



Soyut olgular



Sosyal Sorunlar



Bilimsel-teknolojik yenilik ve uygulamalar

Tutum bileşenleri



Tutumun kaç bileşeni vardır??

 Tek bileşenli tanımlar

 “Psikolojik bir obje hakkında lehte ve aleyhte duygu”

(Thurstone)

 “Tutumlar hoşlanma hoşlanmamadır” (Bem, 1970).

 “Tutum belirli bir varlığı bir ölçüde lehte veya aleyhte değerlendirme ile ifade edilen psikolojik bir eğilimdir”

(Eagly ve Chaiken, 1993).

 “İnsanlar (kendisi dahil), nesneler veya konular hakkındaki yaygın ve genel değerlendirmelerdir”

(Petty ve Cacioppo, 1986)

Tutum bileşenleri

 İki bileşenli tanımlar

 “Tutum, bireyin tüm nesne ve durumlara tepkisi ve bununla tüm tepkileri üzerinde yönlendirici ve

dinamik etkide bulunan, deneyimlerle düzenlenmiş, zihinsel ve sinirsel bir hazırlık durumudur” (Allport, 1935)

Tutum bileşenleri



Üç bileşenli tanımlar

 “Bir bireye atfedilen ve o bireyin herhangi bir psikolojik obje ile ilgili düşünce, duygu ve

davranışlarını düzenli bir şekilde oluşturan bir eğilimdir” (Smith, 1968).

 Tutum

 Bireyseldir.

 Doğrudan gözlemlenemez.

 “Psikolojik obje”ye yöneliktir.

 Duygu+düşünce+davranış yönü vardır.

Tutumun bileşenleri



Üç bileşenli model

 Bilişsel (düşünce)

 Obje hakkındaki bilgi ve değerlendirmeler

 Duygusal

 Objeye yönelik duygular

 Davranışsal

 Objeye yönelik davranışlar (davranış niyeti)

Tutumların özellikleri

Bireyin,

 her tutumunun (lehte/aleyhte)bir yönü vardır

 bazı tutumları güçlü bazıları zayıftır.

 bazı tutumları daha merkezidir.

 bazı tutumları yalın, bazıları karmaşıktır.

 bazı tutumları tutarlı bazıları tutarsızdır.

 Tutarlılık-tutarsızlığın iki yönü vardır:

 Ögelerarası

 Tutumlararası

Tutum ve davranış



Tutum tek başına davranışı meydana getirebilir mi?



Kişinin tutumunu biliyorsak davranışını tahmin edebilir miyiz?



LaPiere, 1934; Minard, 1952

 Davranış-önyargılı tutum ilişkisi araştırmaları



Tutum  davranış

 Eksik!

Tutum ve davranış

Tutum Davranış

Ortamsal etkenler (gerekli ve önemli)

Tutum ve davranış



Hangi koşullarda davranışın sebebi tutum?

Şunlar önemlidir:

 Hangi tutumlar?

 Genel tutumlardan çok duruma özgü (spesifik) tutumlar

 Zaman faktörü

 Davranıştan ne kadar önce ölçüldü?

 Tutumun gücü

 Bilişsel ögenin zengin, duygusal ögenin belirgin ve davranışa dönüşmüş olması gerek

Tutum ve davranış



Tutumun ulaşılabilirliği

 Hangi tutumun bellekten çağrılacağını 1’deki bağlantının rolü belirler.



Farkındalık

Tutum objesi

Bellekten çağrılan tutum

Tutum objesi ve durumun algılanışının değişmesi

Tutum objesine karşı davranışın etkilenmesi

1

Tutum ve davranış ilişkisine kapsamlı bir açıklama: Mantıksal Eylem Kuramı



İnançlar, niyetler ve davranış

 Fishbein (1967; 1971)

 Tutumun duygu yönüne vurgu

 Beklenti-değer tekniği ile tutum ölçümü

 Özgül/spesifik tutumlar

 Örn. Doğum kontrolüne yönelik tutumlar – D.K. ilacı kullanımı

 Genel olarak D.K.ne yönelik tutumlar (r=0.08)

 D.K.ilaçlarına yönelik tutumlar (r=0.32)

 D.K. İlacı kullanmaya yönelik tutumlar ((r=0.53)

 Gelecek 2 yıl D.K. İlacı kullanmaya yönelik tutumlar (r=0.57)



Ajzen ve Fishbein (1975)

 Tutumların spesifikliği-davranışı öngörme ilişkisi

 Mantıksal eylem (Reasoned action)

(Fishbein ve Ajzen, 1975; 1980)

 3 süreci biraraya getirir: İnançlar, niyetler ve eylem

 Bileşenleri

 Öznel norm

 Başkaları ne diyor?

 Davranışa yönelik tutum

 Objeye değil, davranışta bulunmaya yönelik tutum

 Davranışsal niyet

 Davranışın içsel ilanı

Davranış

Bir eylem eğer;



Kişinin tutumu lehte ise,



Sosyal norm lehte ise,



Algılanan davranışsal kontrol düzeyi yüksek ise

yapılır.

Tutum ve davranış ilişkisine kapsamlı bir açıklama:

Planlanmış Davranış Kuramı

 Ajzen ve Fishbein’in (1975, 1980) “Mantıksal Eylem Kuramı”nın uzantısı

 “Davranış, niyetin sonucudur.”

 Niyete etki eden 3 öge

 Davranışa yönelik tutum

 Öznel değerler

 Algılanan davranışsal kontrol

Mantıksal eylem ve planlanmış eylem kuramlarında tutum-davranış ilişkisi

ÖZNEL NORM

Normatif inançlara dayanır

DAVRANIŞA YÖNELİK TUTUM Davranışsal inançlara dayanır

ALGILANAN DAVRANIŞSAL KONTROL

Kaynaklar ve fırsatlar

hakkındaki inançlara dayanır

DAVRANIŞSAL

NİYET Davranış

İNANÇLAR NİYET EYLEM

Mantıksal eylem ve planlanmış eylem kuramlarında tutum-davranış ilişkisi

ÖZNEL NORM

Devam zorunluluğunun kaldırılması isteyenlerden yanayım.

DAVRANIŞA YÖNELİK TUTUM Devam zorunluluğunun kaldırılmasını her öğrenci ister.

Devam zorunluluğunun kalkması motivasyonu arttırır.

ALGILANAN DAVRANIŞSAL KONTROL

Bu eyleme katılmayı istersem işlerimi ayarlayabilirim.

DAVRANIŞSAL NİYET Devam zorunluluğuna karşı bu toplantıya katılacağım.

Davranış

İNANÇLAR NİYET EYLEM

Tutum oluşumu



Tutumlar öğrenilmiştir.

 Öğrenmenin kaynakları

 Ebeveynler

 Kitle İletişim araçları

Tutum oluşumu



Tutumlar nasıl öğrenilir?

 Davranışçı açıklamalar

 Doğrudan deneyimin etkileri

 Klasik koşullama

 Araçsal öğrenme

 Gözlemsel öğrenme/Model alma

 Bilişsel açıklamalar

 Bilişsel tutarlılık kuramları

 Enformasyon bütünleştirme kuramı

 Bem’in Kendini Algılama Kuramı

Tutumlarla ilişkili kavramlar



Tutumların duygu yüklü olduğunu ve inanç yönünün varolduğunu kabul edersek 

DEĞER



Değerler (Values) (Rokeach, 1960)

 Bireyin spesifik tutumları üzerinde yaygın

kontrolü olan yüksek düzeydeki bir kavram.

 Amaç değerler

 Araç değerler

Rokeach’in değer tanımı

 Değer, belirli bir davranış biçimi ya da nihai

varoluş durumunun, ona zıt ya da onun aksi bir davranış biçimi veya nihai varoluş durumuna

kişisel ya da sosyal olarak tercih edilebildiği kalıcı bir inançtır.

 Değer sistemi ise, tercih edilebilir davranış tarzları ve nihai varoluş durumlarına ilişkin

inançların göreli önemini gösteren bir süreklilik doğrusu (continuum) boyunca kalıcı bir

örgütlenişidir.

Rokeach’in değer kavramlaştırmasının temelindeki beş varsayım:

1. Bir kişinin sahip olduğu değerlerin toplam sayısı göreli olarak azdır.

2. Her yerde, herkes aynı değerlere farklı düzeylerde sahiptir.

3. Değerler değer sistemleri içinde örgütlenir.

4. İnsan değerlerinin temelleri kültüre, topluma ve toplumun kurumlarına bağlıdır.

5. İnsan değerlerinin sonuçları, sosyal bilimcilerin incelemeye ve anlamaya değer buldukları tüm olgularda kendini gösterir.

Değerlerin özellikleri

1. Arzulanır davranış ve hedefler hakkındaki genel inançlardır.

2. İstekler ve ihtiyaçların tersine, “iyilik” ve

“kötülüğü” içerir.

3. Tutumları hem etkiler hem de aşar.

4. Eylemleri değerlendirme, kanaatleri

meşrulaştırma ve davranışı planlama, yapma için standart sağlar.

5. Kişi için hiyeraraşik olarak düzenlenmiştir ve

göreli önemi kişinin ömrü ilerledikçe değişebilir.

6. Değer sistemleri bireyler, gruplar ve kültürler

AMAÇ DEĞERLER ARAÇ DEĞERLER

AHİRET SELAMETİ BAĞIMSIZ AİLE GÜVENLİĞİ BAĞIŞLAYICI BARIŞ İÇİNDE BİR DÜNYA CESARETLİ

BAŞARI HİSSİ DÜRÜST

BİLGELİK ENTELEKTÜEL

EŞİTLİK GENİŞ GÖRÜŞLÜ

GERÇEK DOSTLUK HAYAL GÜCÜ KUVVETLİ GÜZELLİKLER DÜNYASI HIRSLI

HEYECANLI BİR YAŞAM İTAATKAR

İÇ HUZURU KENDİNİ KONTROL EDEN

KENDİNE SAYGI KİBAR

MUTLULUK MANTIKLI

OLGUN SEVGİ MUKTEDİR

ÖZGÜRLÜK NEŞELİ

RAHAT BİR YAŞAM SEVECEN

Değerler Tutumlar

1. Bir değer, tek bir inançtır.

2. Değer, objeler ve durumları aşar.

3. Değer bir standarttır.

4. Değerler az sayıdadır.

1. Tutum, belirli bir obje ve duruma ilişkin birtakım

inançların örgütlenmiş halidir.

2. Tutum belli bazı obje veya durumlara odaklanır.

3. Tutum herhangi bir standart oluşturmaz.

4. Tutumlar değerlerden çok daha fazla sayıdadır.

 Değerler insanın kişiliğinde ve bilişsel sisteminde tutumlara kıyasla çok daha merkezi konumdadır;

DEĞİŞMEYE AÇIKLIK

MUHAFAZAKARLIK KENDİNİ

AŞMA

Başarı Hazcılık

Uyarılım

KENDİNİ GELİŞTİRME

Özyönelim

Evrenselcilik

İyilikseverlik

Uyma

Güvenlik

Gelenek

Güç

Tutumlarla ilişkili kavramlar



İdeoloji

 Genellikle sosyal veya politik bir referansı olan bütünleşmiş bir inanç sistemidir.

 Kavram olarak değerle kesişir.

 İdeoloji  değer

 İdeolojiler belirli değerlere öncelik atfetme bakımından farklılaşırlar.

Tutumlarla ilişkili kavramlar



Sosyal temsiller (Moscovici, 1988)

Social representations

 İnsanların inançlarının sosyal olarak nasıl inşa edildiğini açıklamak için kullanılan bir kavram.

 E. Durkheim’ın “kollektif temsiller” kavramına benzer ancak, temsilin sosyal ve psikolojik

yönlerini vurgulaması farklılaşmaktadır.

Sosyal temsiller



Sosyal temsiller, gündelik düşünmenin içeriğiyle ve nefes alır gibi kendiliğinden yarattığımız, dini inançlar, politik inançlar ve bağlantılarla uyuşan fikirler birikimi ile ilgilidir



Günlük yaşam içerisinde bireylerarası iletişim sırasında temellenen bir dizi

kavram, ifade ve açıklamalar olarak da

tanımlanabilir

Sosyal temsiller



Sosyal temsiller, toplumun belirli

alanlarıyla ilgili sağduyu kuramlarıdır.

 Örneğin, belli bir toplumdaki ırkçılık

incelenirken, belirli stereotipler, belli bazı ayrımcı davranışlar gözlemlenebilir. Bütün bunların temelinde insanın ne olduğu veya

nasıl bir varlık olduğu ile ilgili bir insan doğası temsili bulunmaktadır.

 İşsizlik veya bazı bilim dalları (örn. nükleer

Tutumları ölçme

 Tutum Ölçekleri

 Thurstone – Eşit görünen aralıklar tekniği

 Likert – Toplamalı sıralama tekniği

 Guttman –Scalogram –Birikimli ölçekleme tekniği

 Osgood- Duygusal anlam/Anlamsal fark ölçeği

 Fizyolojik Ölçümler

 Açık davranış ölçümleri

 Örtülü (implicit) ölçümler

 Yanlı dil kullanımı, hazırlama (priming), örtülü çağrışım testi (IAT)

Likert’in Toplamalı Sıralama Tekniği



Thurstone’un tersine, bir kişinin tutumu her bir ifadeye katılma derecesini

göstermesini istemek suretiyle ölçülür.

Çoğunlukla “tamamen katılıyorum”dan

“hiç katılmıyorum”a doğru değişen 5’li

dereceleme kullanılır.

Likert türü tutum ölçeği hazırlama aşamaları

1. Bir tutum objesi belirlenir.

2. Tutum ölçeğine konulacak tutum ifadeleri toplanır. Bu aşamada bazı noktalara dikkat edilmelidir:

1. Tutum cümleleri basit, kolay anlaşılır ve kısa olmalıdır.

2. Her cümlede bir tek fikir bulunmalıdır.

3. İfadeler, incelenecek tutumu yansıtmalıdır.

4. Cümleler çok sıradan, ya da çok tuhaf davranış veya düşünceleri konu almamalıdır; herkesin katılacağı veya hiç kimsenin katılmayacağı

görüşleri içeren cümleler gereksizdir.

5. Cümleler, incelenen sorunun değişik boyutlarını kapsayacak çeşitlilikte olmalıdır.

6. Tutum ölçeği son halini almadan önce bir gruba uygulanarak madde analizi yapılmalıdır.

3. Tutum ifadeleri hep aynı (tutum objesine taraftar veya karşı) olmamalı ve dizilişleri karışık sırada olmalıdır. Tutum ölçeği formunun şekillendirilmesinde tutum ifadeleri sol tarafa, cevap seçenekleri sağ tarafa yerleştirilir.

ÖRNEK: Likert tipi bir tutum ölçeği

Aşağıda alternatif tedaviler konusunda bazı düşünceleri yansıtan ifadeler verilmiştir. Belirtilen düşünceye ne ölçüde katıldığınızı işaretleyiniz.

Tamamen katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum Hiç katılmıyorum

1. Alternatif tedaviler konusundaki düşüncelerim genel olarak olumludur.

2. Hastalığın tedavi edilemez olduğu durumlarda hastalar alternatif tedavilere yönlendirilmelidir.

3. Bir yakınımın rahatsızlığı durumunda onu, tıbbi tedavinin yanısıra alternatif tedavilere de yönlendirebilirim.

4. Modern tıp ile tedavi edilemeyen hastalıklarda alternatif

Osgood’un Anlamsal Fark Ölçeği

 Bu teknik belirli bir olgunun bir birey tarafından algılanma tarzını kavramaya uygun bir yaklaşıma dayanmaktadır. Her tür tutum objesi için kullanılabilir nitelikte olmasının yanısıra, pazarlama alanında bir markanın ya da ürünün tüketicilerinin o marka ya da ürüne yönelik değerlendirmelerini saptamak üzere kullanılır.

 Ölçeği hazırlama aşamaları

1. Herhangi bir tutum objesine ilişkin (birbirine anlamsal açıdan karşıt) sıfat çiftleri listelenir.

2. Her sıfat çifti arasında 5’li veya 7’li aralıklar oluşturularak liste düzenlenir.

3. Uygulamada bireylerden belirlenen tutum objesini bu çift kutuplu listede yer alan sıfatlar açısından değerlendirerek işaretleme

yapmaları istenir.

4. Uygulama sonucunda bireylerin her sıfat çifti için verdiği cevaplara göre her birey için ya da (ortalamalardan hareketle) grup için bir profil çizilir.

Örnek: Osgood tipi bir tutum ölçeği

Sosyal Psikoloji dersine yönelik tutumlar ölçeği



Sosyal psikoloji dersini aşağıdaki boyutlarda değerlendiriniz.

Çok Oldukça Kararsız Oldukça Çok

Sıkıcı Eğlenceli

Zor Kolay

Yararlı Yararlı değil

Karmaşık Basit

Gerekli Gereksiz

Tutum Yapısı ve Değişimi

sorular - sorular - sorular

 Askere yeni gittiniz. Başka erlerle birlikte zorlu savaş koşullarında hayatta kalma tekniklerinin kullanımında

yetişmiş bir subaydan şaşırtıcı bir konuşma dinliyorsunuz.

Sizden, başka şeylerin yanısıra kızarmış çekirge yemenizi istiyor: “Bu durumu gerçekmiş gibi hayal etmeye çalışın.

Biliyorsunuz bir gün hayatınızı kurtarmak için yapmak zorunda kalabilirsiniz.”

İlk andaki tepkinize rağmen, gider yersiniz. Subayın

Tutum-davranış uyumsuzluğu

 Eylemli araştırma (Lewin, 1943)

 Tutumları değiştirilecek kişiler pasif değil, aktif ve eylem süreci içinde yer alırlarsa Tutum Değişimi (TD) olasılığı daha yüksek olur.

 Sakatat yedirme çalışmaları

 2 koşul 1. Sakatatın nasıl pişirileceği ve servis edileceği konusunda deneklerin kendi aralarında tartışmaları, 2. Bu tür yiyeceklerin hazırlanması içerikli konferans dinleme

 Sonuç: Yeme yönünde TD

 1. Koşulda %32, 2. Koşulda %3

 Tutuma zıt bir eylemde yer alma TD yaratır.

Bilişsel tutarlılık



1950 ve 1960’larda bilişi vurgulayan tutum kuramları

 Bilişsel Denge Kuramı

 Bilişsel Çelişki Kuramı



İnançları vurgular + tutarsızlığın rahatsız edici olduğunu kabul eder.



Tutarsızlık sonucunda bunu yaratan inancı

değiştirmeye güdüleniriz.

Bilişsel Denge Kuramı

(Heider, 1946; 1958; Cartwright ve Harary, 1956)



Heider  Gestalt ekolünden

 “Bir bireyin bilişsel alanının yönleri insanlara, objelere ve olaylara ilişkin algılarıdır.”

 Kişi-diğeri-obje (veya konu) dengeli ise tutarlı.

 Denge öğeler arasındaki ilişkilerin sayısı veya türleri  sevme-sevmeme ve birlikte olma-

olmama ilişkisi

Bilişsel Denge Kuramı

(Heider, 1946; 1958; Cartwright ve Harary, 1956)

Ben

Diğeri Obje

B

D O

B

D O

B

D O

B

D O

B

D O

B

D O

B

D O

(1) (2) (3) (4)

+ +

+

- -

+

- +

-

+ -

-

+ -

+

+ +

-

- +

+

- -

-



8 Olası kombinasyon

 İki veya daha fazla bilişten biri diğeri ile uyuşmuyorsa ya da tersini gerektiriyorsa çelişkilidir.

Önem x Çelişen bilişlerin sayısı

 Çelişki =--- Önem x Uyuşan bilişlerin sayısı

 Çelişki bireyde psikolojik bir gerilim yaratır.

 Bu durumda birey çelişkiden kurtulmaya çalışır.

Bilişsel Çelişki Kuramı (Festinger, 1957)

Bilişsel Çelişki Kuramı (Festinger, 1957)



Çelişki çözümü için ne yaparız?

 Çelişen bilişlerin sayısı azaltılır.

 Uyuşan bilişlerin sayısı arttırılır.

 Önemi azaltabiliriz.



Çelişki istenmediği için seçici açıklık etkisi

yaratır.

Bilişsel Çelişki Kuramı (Festinger, 1957)



Karar sonrası bilişsel çelişki

 «Her seçim bir vazgeçmedir!»

 Her karardan sonra bir bilişsel çelişki yaşarız.

 Olmuş bir davranış ve buna ters bir tutumun yarattığı tutarsızlık

 ... marka televizyon aldım… İyi yaptım.

Bilişsel Çelişki Kuramı (Festinger, 1957)



Zoraki kabul ya da davranışa gerekçe bulma

 Festinger ve Carlsmith (1959) çalışması

 Yalan söylemeniz için 1$ verildiğinde mi yoksa 20 $ verildiğinde mi söylediğiniz yalana siz de inanırsınız?

 Gerçek tutuma ters davranış için açıkça

zorlayıcı bir dış neden bulunamıyorsa tutum değişimi yaşanır.

Bilişsel Çelişki Kuramı (Festinger, 1957)

Ne kadar zevkli?

Kontrol 1$ ödeme 20$ ödeme

Tutum-davranış uyumsuzluğu



Zoraki kabul ve tutum değişimi

 Askeri okul öğrencilerine çekirge yedirme deneyi (Zimbardo ve ark., 1977)

 Çekirge yeme emri veren subayın davranışı manipüle edilir.

 2 deney grubu: 1. Subay güleryüzlü, informel, yumuşak başlı, 2. Soğuk, resmi ve sert

 Beklenti: 1. grupta deneklerin davranışlarını haklı

çıkaracakları bir dış neden açıkça var. Ama 2. koşulda…

 Deneklerin yaklaşık %50’si yarım tabak çekirge yemişler.

 2. grupta bilişsel çelişki yüksek (TD yüksek). «Hmmm.

çekirge lezzetliymiş!»