·.
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYlNLARI
IX. Dizi - Sa. ıo•
X. TÜRK TARİH KONGRESİ
ANKARA : 22·26 Eylül 1986
KONGREYE SUNULAN BİLDİR.İLER IV.Cilt
TÜRK TARİH KURUMU B A S l M E V i - ANKARA ı 9 9 3
MÜNİR ATALAR
S ur re Vakıflar ı: "Eğer İstanbul, Osmanlı Devleti'nin siyasi ve kültürel merkezi is~ Haremeyn, yani "iki mukaddes şehir" diye tavsif edilen Mekke ve Medine de İslam dünyasının manevi iki merkezini teşkil ediyor- du. Bu sebeple Osmanlı padişalıları Hadirnü'l-Haremeyn yani, "iki mukad- des şehrin hizmetçisi" Ünvanını taşıyorlardı. O halde Türk viikıfları, müslümanlar tarafından hürmet göstcrjlen bu yerler yarurma vakıflar kur-
mayı unutamazlardı. Gerçekten, XVIII. asırda tanzim edilen vakfıyelerde
Mekke ve Medine ile ilgili şartların bulunduğu gözlenmektedir. Bu şartlara
göre, Osmanlı plidişalu ve halifesinin Mekke'dek.i temsilcisin~ bu iki şehirdeki
cami personelin~ Medine-i Münevvere hizmetçikrine maaşlar tahsis ediliyor;
ayrıca Peygamber'in soyundan geldiklerini iddia eden ve sa.dat denen
kişiler~ Mekke ve Merune'de bulunan Türk bacılara ve bu hac yerlerinde
yaşayan fakiriere ödenekler ayrılıyordu. Diğer taraftan, vakıflardan bir
kısnu, bazı Mekke'li ve Medine'Jileri, ruhlarının kurtuluşu için dua etmekle görevlendiriı-ken diğerleri onlardan zevrak denen şişelerle İstanbul a
zem.ııem suyu göndermelerini istiyorlardı. Burada özetleneo gayelere tahsis
edilmiş vakıf gelirlerinin tamamı, önce sarayda haremeyn dolabı adıyla
bilinen husilsi bir kasada toplanıyordu. Bu vakıf gelirleri ve sultanın her
yıl Haremeyn fakirlerine surre adı altında gönderdiği hediyeler, her sene Receb ayının ilk günlerinde büyük bir merasinıle yola çıkarılırdı"1•
Haremeyn Vakıflarını oluşturan birçok vakıftan bir tanesi de, Surre
Vakıflarıdır. Yani Surre Vakıfları, genel bir terim olan Haremeyn Evkarı
bünyesinde olup, onun bir cüzünü ve çeşidini teşkil eder. Bu yönüyle de özel bir anlam kazamr. Aslında her iki vakfın amacı arasında, hiçbir fark yoktur. Her iki vakıfta da amaç ve hedef, Mekke ve Medine'yi gözetmektir.
Sofu Sultan Hatun diye arnlan ve Sofu Mustafa paşa ile evli bulunan
saraylı bir kadının, vakıflarının geliriyle yaptığı tahsisler içinde, konumuzu ilgilendireni şöylerdir: "Hz. Peygamber'in türbesine bir mushaf ve bu
1 Bahaeddin Yedi yıldız, "Vakıf Müessesesinin XVIII. Asır Türk Toplumundaki Rolü" VD, An k.
1982, c. XIV, ss. 1-27, s. 3.
1636 MÜNİR ATALAR
mushaftan her gün bir cüz okuyacak kişiye günde iki akçe verilmesi'' istenmektedir2•
Haremeyn görevlilerine tahsis edilen vakıf gelirlerine örnek: "Medine
Kadısına ve Şeylıü '1-Harem'e hüküm, Veziriazam Mehmed P8§a'nın Rav-
zayı Mutalıhara'ya vakfettiği mülk kariyeler mahsulatından cüzhanlara ve müsehbihiinlara ve ınuarrife ve ferriişa ve lib-keşllna tahsis ettiği mebiliğ,
he ı· sene Emirü'l-Hac olan zftt vasıtasıyla iı'88l olacağından müstehak olanlara tevzi edilmesi" hakkındadır3•
Şam'da Haremeyn Evkafı Katibi Ahmed mühür ve imzasıyla,
Diirü'ssaade Ağasına, özet olarak şu meiilde bir mektub gönderildi~ tesbit etmekteyiz: "Bu sene hayb zahmet ve mC§akkate ma'ruz k.alınnıasma rağmen
vakıf hasılatından diğer senelere ııisbetle 22.400 akçe, ziyade tahsil edilerek emir-i hacc Arapkirli Ahmed Bey'in kapu kethüdası Davud Çelebi'ye teslimen gönderilıniştir"4•
Şaın-Mekke yolundan seyahat edecek hacılara su dağltılmasını belirten bir vakıfnlime şöyledir: "Eğriboz Sancağında sahibi bulunduğu sekiz köyün geliri ile hac mevsiminde ücretle 30 deve tutularak Şam~Mekke yolundan seyahat edecek hacılara su dağıtılmasmı, Mekke ve Medine m uhlaçlarına elbise ve sadaka verilmesi" hakkındadır5•
Vakıfname'de bazı kısımlar şöyledir:
"Vilayet-i Rum ilinde Eğriboz Sancağında viiki levlitiyye hassından
hibe ve temlik ve mülk-name-i humayiin-ı ihsiin huyurdukları dadi ve rehve ve Dilkoz ve Feyle ve Viidiye ve Ekserhiire ve Martmujuk ve Garar- tiçer nam karyeler ki cümlesinün hududı sunul'name ve milknamesinde mesture ve ma'luınedir. Şer-'i kavlnıde istisnası lazım olanlaı·dan gayri ki her yerin hududu ma'luma mesacid ve me'abid ve tarik-i
am
ve şevari-iizim ve ariizi-i mekibir ve evkaf ve sayirlerdür. Vikıfe-i salifeti'l-evdfi tekahhela'llahü te'JHii minbii lıazihi'l-evkiif avatif-1 aliyye ... (Varak:
8a-8b).
1 Bkz.: Lütfi Barkan -E. Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri; 953 (1546) tarihli, İst., Babil Mtb., 1970, s. XXIX.
3 8.4. MD. 711808: sene 97611558.
• TSMA., D 5635/6, sene: 100111592.
' Bkz.: Kösem Suluın Vakıfnamesi Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi (Tarih Kısmı), no: 931, sene: 1026.
'Ve bir çift cebbilnin sandık ve tabh-ı ta'am içün bir kazan iştir&
oluna ... Mekke fukarasma her sene 100 adet gömlek ve 100 aded 'ahil ve Medine fukarasına dahi kezillik 100 aded gömlek ve 100 aded 'aba ve yolda ınuhtilcine tevziçün dahi kezattk 100 aded gömlek ve 100 aded
4abii iştir§. olunuh veeh-i meşrilh üzre muhtacine tevzi oluna ve 100 çift çadik ve başmak dalıl iştira olunuh SO çifti Mekke salihasma ve 50 çifti Medine siilihasına tevzi oluna. Ve 400 çift pahuç dabi iştira olunuh her sene yolda perişan olan fukariiya tevzi oluna ve yollarda yorulub kalan piyade fokarayı bir konakdan bir konağa isal ... " (Va rak: ila).
Saraçlar katibi Hacı Ali Efd. b. Abdulkadir'in, Kadırga'daki
emlakinin iradından her sene Üçeı· sikke-i haseneyi Haremeyn fukal'8sına vakfettigine dair Vakfiye metni de şöyledir: "Hasbeten lillııhi te§la vakf-ı
sahib-i şer'! ile vakf-ı müebbed ve babs-i muhaHed eyledikden sonra şu
vech üzre ta'yin ve şart eyledim ki zikrolunan odaları madiima ki hayat- da olam kendiim mutasarrıf olub biisıl olan gillesinden her sene Surre ile fukara-i Haremeyn-i Muhteremeyn'e üçer sikke-i hasene irsal idtib
fazlasını masarıf-ı lazımerne sarf idem ve ba'dehu ... öldüıtimde zikrolunan o dalara halile m... Fatıma Hitun ibnete Muharrem mutasaıTıf olu b
gıllesinden ta'yin-i sabık üzre her sene fukara-i Haremeyn'e üçer sikke-i hasene irsiH idüb fazlasını kendi masrafına sarf eyleye ... "6•
1073/1663 Tarihli, "Turhan Sultan Vakifnamesi'~ hacıların yolda
susuzluklarının giderilmesi amacına yöneliktir:' Hicaz'n giden hacılarm
suzuzluk sıkıntısını gidermek için, her sene 65 deve kullanarak yollar- da hacılara su dağıtmak maksadıyla, 7800 riyali kuru~ vakfettiğine dair"7 bir vakıfniimedir.
Resmi' görevli veya halktan, birçok kimsenin evkafında, yıllık belirli bir miktar paranın Snrre ile birlikte Haremeyn'e ulaştırılması, husüsu, vakfın şartları arasında yer almaktadır. Örnekler:
"Valide Sultan'ın, Üsküdar'daki evkiifmdan Medine'ye, yıllık belirli bir akçenin Surre ile gönderilmesi" kaydedilmiştir8•
• TSMK., F:. H., 3030, Ali Efendi Valrfiyı!ai, Yk.: 4, sene: 103811628.
1 Süleymaniye KUtUphanesi (Yeni Crunii), no: 15014; Ayrıca, Bezmiiilem Viiiide Sulıan'a ait, 15 Şaban 125819 Eylül 1842 tarilıli bir vakfiye Medine'de hacılara ve bütün susuzlara su tevzii için yaptırılan sebil ile ilgilidir (lbrahim At~, Hayrr ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar, Vakıflar
Dergisi, Ank. 1982, s. 77).
0 BA., Cev. Evk. 22871, sene: 112411712.
1638 MÜNİR ATALAR
"Fındıklı'da vaki; Melek Ahmed Paşa vakfından, Medine'ye Surre gönderilmesi" istenmektedir9•
Bir belge, "Sarriiç Ahmet Çelebi evkiifından yıllık 50 sikke ile ravza-i Mutahhara'da cüzhan cihetinin tevcihi" hakkındadır10•
Bir diğer belge, "Sultan Murad evkafından, yıllık 50 sikke ile Ravza-i Mutahhara'da cüzhiin cihetinin tevcihi" hakkındadırıı.
İkinci Sultan Ahmed Evkaf'ından, Medine'de Surre tertibinden para
alanların isimlerini muhtevi ve başında III. Ahmed'in tuğrası bulunan bir defterin, yaldızlı olan cilt kapa~ında şu ibare vardır: "Defter-i Surre horiin, der-Medine-i Münevvere, an-Evkif-ı ma'fftr-leh Sultan Ahmed
Han-ı Sani tabe-serıiht1 der-Mısır-Kahire, derviicib sene: 1168/1754"12•
"Köprülü Zade evkafından, Medine'ye gönderilen Surre'den
vazifedarı gaib bir cihet ber'atının yeniden verilmesine" dair bir belge, ll 71/17 5 7 tarihlidir13•
Medine'ye Surre gönderen padişahların ve sıiir zevatın vakıflarını
gösteren, 1189/1775 tarihli bir defterin varlığına tanık olmaktayız14•
Bir Vakıfnıime'de: Viikıfın malik olduğu çiftlik gelirleri, Medine mücavirlerine ayrılmıştır15•
• BA., Cev. Evk., 22882, oene: 112411712.
10 8.4., Cev. Eıık., 23023-23026, eenc: ll24/l712; Medine'de olduıu gilıi Mekke'dc de her gün DulıRri Şerif okunmıuı için Şcvval J241/l826'da Iride-i Seniyye elidır olınu~tur. Bubi! ri- hlinlı~ına, Mekke lemôsından ca-Seyyid Uliseyin lı. Alıdurralıman Efendi. yıllık 1, 500 kr§. nakit ücretle tayin cdilnıi~tir (Nııv.if Öztürk, "EvkBf-ı HümliyOn N caliretinin Kuruluş Torilıçesi ve Nlizırların Ha ller·
cümeleri", Vakıflar Dergüi, c. XVI, s. 31-32).
11 BA., Cev. Evk., 23029, 23069, sene: 112411712.
12 BA., Süleymaniye Thanifai.z Depoau, 2 no'lu Katolog Defteri, sıra no: 273.
,. BA., Cev. Evk., no: 7498.
•• Bu defter, BA., Cev. Evk., no: 18033'de kayıtlıdır. Aynı 'ekilde yukarıdakiler gibi Medine'ye tahsis yapılan vakıfların ,öylece tesbitini verebiliriz:
BA .. Cev.Evk.,
İr.Dah.,
27959 Sene: 1122/1710 22769
8569 15518 1860
119311779 1219/1804 1249/1833 1257/1841
" Dimeıokalı Mehmed b. Y4•uf Efendi Vakıf-namesi, Es'ad Efendi (Süleymaniye) 829/1.
Muhtemelen, Sultan IV. Mehmed'in annesi Valide Sultan Evkafı'ndan,
Medine'de Kur'an, okuyaniara gönderilen akçelerin belgesi
bulunmaktadır16•
"Sultan Hamid Evkifı'na mülhak, üçüncü hazinedar nevres Kadın Vakfı hıisılatından, Mekke ve Medine ahilisinden; heberine 25'er kuruş
verilmek üzere; 40 nefere 2000 kuruş gönderilmiştir17•
Buraya kadar, özellikle Medine için tahsisli vakıflardan söz ettik. Oysa, Mekke ve Medine'ye (Haremeyn'e), birlikte tahsisi yapılan vakıflar da mevcuddur. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
Bir belge, ''Mekke, Medine, Kudüs ve Halilü'r -Rahman Surreleri için, Kara Mustafa Paşa Evkafından, Niğde sancağından İncesu ve levi- biinin cizye İstirdildı olan 8946 akçenin i'tası" hakkındadır18•
Haremeyn Vakfı'na ait Hı::midiye Evkifı'ndan, Trabzon valisi Abdi
Paşa para yemiş. Surreye katılması gereken bu miktarın, derhal hazineye teslimi için ferman sildır olmuştur19•
Laleli Çeşmesinde sakin, sibık Sadiret Kethüdası el-Hac Mustafa Efendi'nin Vakfı'ndan, Surre-i Hümayun'la birlikte Mekke ve Medine'de,
bazı kimselere gönderilmek üzere müretteb Surre Defteri'nden
anladığımıza göre:
Medinelilere İlk sayfada Cem-i yekun 44 altın
" ,, ''
" " 154 kuruşMekkelilere İkinci sayfadaCem-i yekun lO altın
"
" " " " 35 kuruş"
" " " " 6 esame gönderilmiştir20Bu defterin sonundaki kayıt enteresandır: "Mekke ve Medine'ye müret- teb olunan Surremiz, Surre-i Hümıiyun Defteri'ne kayıt ve fi-ma-ba'd
•• TSMA., E. 1532.
17 BA., Cev. Evk., 23. 588-89, sene: 1231-32/1815-16: Yemen Fatibi Gazi Sinan Paşa İbni Ali'ye ait orijinal vakfiyenin, 102-103. sayfalarında, hac farizasının te'diyesi ile Mekke ve Medine fakirlerine para (herbir şehir halkına 20 şer bin akçe) verilmesi şart kılınmaktadır (İ. Ateş, Hay. ve. Sos. Hiz.
Aç. Vakıflar, VD., s. 65).
18 BA., Cev. Evk., 3481, sene: 1138/1725.
19 BA., Cev. Evk., 13595, sene: 1189/1775.
20 TSMA., D. 2743'de kayıtlı bulunan 18. asrın ikinci yarısına ait oldu~nu tahmin eıtiıimiz bir defterdir.
1640 MÜNİR ATALAR
Surre-i mezkfire mutasarrıflarından fevt olanların Surreleri, vakfİyemizde
mezkftr olduğu vech üzre evliid-ı evlildları ve ba'de inkiriizihi, akrabaları mutasarrıf olmak şartıyla, defter-i mezkur beabii ü şehii Harerneyn-İ Şeri
feyn mukataası kalemine kayd buyrulmak niyaz olunur." Vakıf Mütevellisi Mustafa Bey
Aynı şekilde, Haremeyn'le ilgili Surre vakıflarına arşivlerimizde çokca
raslamaktayız21•
Bir belge, "Muhtelif vakıflardan müretteb, Surre emviili tahsilatı ile haderne veziiifi maaş ve miktarları" hakkındadır22•
"Mekke ve Medine'de, ribat denilen bukalarda (yerlerde) oturan, dul
kadınlara verilmek üzere, Kütahyalı Mehmed Arif Efendi'nin, vakfın
dan 2000 kuruş gönderildiği hakkında" belge vardu·.23•
Haremeyn'e mülhak, birçok vakıfların, huruf-ı hecii tertibiyle
tutulmuş fihristlerine, arşivlerimizde rastlamak mümkündür24•
Haremeyn'in leviizımatı ile ilgili olan vakıflara da, tesadüf etmekteyiz.
Örneğin buhur (tütsü) için, vakıf köyleri vardır. İnebahtı'ya tabi Çoko, Akze ve Kolon karyeleri bunlardandır5•
Bir belge, "Senevi muayyen vazife ile, altın oluk ferraşlığının tev- cihi'' hakkındadır26•
"Her sene Medine'ye dökülmemiş mum gönderilip, bu ise karışıklığı
mucib olduğundan, Sultan Mahmud vakfından 160 kıyye (ash ftkiyye, vukye'dir: 400 dirhem: 1282 gr. demektir), dökülmüş beyaz mum gönderilmesi. .. '' istenmektedir27•
lı BA., Cev.Evk. 26712., sene : ll94/l780
29232 ll97/l782 (Merzifoni M. Pa~a vakfı).
13688 1209/1794 (Halep'de S. Gazi Vkf) 8406 123011814 (Şam'da Şehit M. Paşa ve karısı
İsmihan Sultan Evk.)
11 8.4., Süleymaniye Tasnifsiz Depo, no: 3064 ve 3310, sene: 1248·1269 Ayrıca aynı tasnifde, no:
3344, sene: 1288/1871.
13 8.4., Cev. Evk., 7351, sene: 126311846·47.
14 Bkz.: BA., Süleymaniye Tasnifsiz Depo no: 3007, 3128, 3338, sene: 1314/1896.
15 Bkz.: BA., Cev. Evk., 13824, sene: ll15/l703.
16 Bkz.: BA., Cev. Evk., 22867, sene: ll24/l712.
17 BA., Cev. Evk., 290ll, sene: 1208/1793.
