13
Ocak 2006 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
De¤erli tafllar denince akla gelen, genellikle Güney yar›küre. Örnek: Güney Afrika’daki elmas madenleri, Myanmar’›n yakutlar› Güney Amerika’n›n zümrütleri vb. Oysa yerbilimciler Kuzey Amerika’n›n en kuzey bölgelerinin de elmas, safir, zümrüt ve yakut gibi de¤erli tafl yata¤› oldu¤unu uzun süredir söylüyorlard›. Ancak bunlar›n ticari olarak aranmas›na, ancak yeni yeni bafllanm›fl bulunuyor. Nedeni basit: Küresel ›s›nman›n, Kanada’n›n kutup dairesi içinde kalan bölgelerindeki kar örtüsünü kald›rmaya bafllamas›. Asl›nda Kanada dünya elmas piyasas›nda varl›¤›n›
göstermeye bafllam›fl bile. True North Gems adl› flirket, ayr›ca Yukon bölgesinde zümrüt toplamaya bafllam›fl. Kuzeyin yerli halklar›ndan ‹nuitler de Baffin adas›nda safir yataklar› bulmufllar. Ama True North Gems flirketinin sahibi Andrew Lee Smith’e bak›lacak olursa, as›l hazine Grönland adas›nda. Smith “Grönland’da yakutlar yüzeye adeta saç›lm›fl” diyor. “Neredeyse her ad›m att›¤›n›zda befl-alt› yakutun üzerine bas›yorsunuz!”
Discover, Aral›k 2005
Deprem Üreten Bina
Tayvan’da meydana gelen baz› depremlerin san›¤› bulundu: Dünyan›n en yüksek binas› olma özelli¤ini tafl›yan 101 katl› “Taipei 101” adl› gökdelen. 2003 y›l›nda baflkent Taipei’de yap›m› tamamlanan gökdelen, 509 metre uzunlu¤unda. Kulenin 705.132 tonluk çelik ve beton yap›s›n›n, alt›ndaki zemin üzerine hat›r› say›l›r bir bask› uygulad›¤› aç›k. Bu nedenle, 2004 y›l› sonlar›nda ve 2005 y›l› bafllar›nda binan›n tam alt›nda 3,8 ve 3,2 büyüklü¤ünde iki deprem meydana geldi¤inde Taipei’dekiAcademia Sinica’n›n Yer Bilimleri Enstitüsü’nden sismoloji uzman› Cheng-Horng Lin, nedenlerine bir göz atmak istemifl.
Depremlerin, yap›n›n 10 kilometre alt›nda, daha önce hissedilemeyecek kadar küçük depremler üretti¤i için varl›¤›
belirlenememifl bir fay üzerinde meydana geldi¤i görülmüfl. Ve binan›n a¤›rl›¤›n›n da, fay›n tam olarak 2004’teki gibi kaymas›na yol açacak biçimde etki yapt›¤› belirlenmifl. Lin, Geophysical Research Lettersadl› derginin 30 Kas›m say›s›nda yay›mlanan araflt›rmas›nda depremi bu megayap›n›n tetiklemesinin güçlü bir olas›l›k oldu¤unu belirtiyor. Nükleer patlamalar ya da baraj gölleri gibi insan kaynakl› etmenlerin deprem tetikledi¤i biliniyor, ancak bir binaya ilk kez yöneltilen suçlama, baflka baz› deprembilimcilere fazla inand›r›c› gelmiyor. ABD Yerbilim Araflt›rmalar› Kurumu’ndan (USGS) sismolog Ross Stein, gökdelenin, bir kad›n ayakkab›s›n›n yüksek topu¤unun biraz daha büyük ölçekteki biçimi oldu¤unu söylüyor. Araflt›rmac›ya göre binan›n hemen alt›ndaki gerilimler oldukça yüksek olabilir. Ancak bu stresler daha derine indikçe h›zla sönümleniyor; çünkü binan›n profili son derece dar. Science, 16 Aral›k 2005
San Andreas Fay›
Zay›fm›fl
ABD’nin bat›s›nda büyük depremler üreten ünlü San Andreas fay› içine bir delik aç-makta olan deprembilimciler, fay›n görece “zay›f” oldu¤unu belirlemekle birlikte nede-nini saptayamad›lar. Depremlerin nas›l bafl-lad›¤›n› ve sönümlendi¤ini belirlemek için yerbilimciler, San Andreas fay›n›n tam orta-s›ndan geçecek bir delik üzerinde yapt›klar› çal›flmalar› ilerletmifl ve üç kilometre derin-li¤e ulaflm›fl bulunuyorlar. Hedef, “Derinde-ki San Andreas Fay› Gözlemevi”ni (San Andreas Fault Observatory at Depth–SAFOD) kurmak. Delme ifllemi-ne fay›n bat›s›ndan bafllayan araflt›rma-c›lar, üç kilometreden sonra deli¤in yönünü, fay›n merkezinde bulunan ve her iki y›lda bir 2 büyüklü¤ünde depremlerle k›r›lan 100 metrelik bir bölümün hemen yan›ndan geçecek flekilde do¤uya çevirecekler. Araflt›r-mac›lar daha sonra deli¤i genifllete-cekler ve içinden, biri söz konusu bölüme olmak üzere çeflitli yönlere k›sa tüneller açacaklar.
Ancak deprembilimciler delikte
dir-se¤e bafllamadan önce var›lan noktada çev-reyi incelemek istemifller ve fay›n, oldukça zay›f oldu¤u bulgusuna ulaflm›fllar. Bunun için önce delik içinden ses dalgalar› gönde-rerek fay k›y›s›ndaki kayalar›n strese karfl› tepkisini ölçmüfller. Stresin kayalar içindeki yay›l›fl örüntüsü, zay›f, yani hafif bir stresle bile kayan faylar için gelifltirilen modellere uyuyor. Araflt›rmac›lar ayr›ca fay›n ›s›
üret-medi¤ini de belirlemifller. Bu da zay›f bir fa-y›n göstergesi. Yüksek sürtünme katsay›lar› nedeniyle güçlü faylar, kayd›klar› zaman bü-yük miktarda ›s› üretirler.
San Andreas fay›n›n zay›fl›¤› konusunda ifla-retler ço¤alsa da nedenleri, belirsizli¤ini ko-ruyor. Birçok jeofizikçi bas›nç alt›ndaki s›v›-lar›n, örne¤in, fay zonunda hapsolmufl tuzlu suyun, fay›n karfl›l›kl› yüzeylerini birbirinden ay›rarak, kayma için normalde gereken stre-sin azalmas›na yol açt›¤›, yani daha düflük stresleri de deprem üretebilir duruma
getirdi-¤i düflüncesindeler. Ancak, delme ifllemini yürüten araflt›rmac›lar, böyle bir afl›r›
ba-s›nç yüklenmesine rastlamam›fllar. Normal bas›nçta zay›f bir fay›n nas›l
dep-rem üretti¤i bilmecesinin yan›t›n›n 2007 y›l›nda, araflt›rmac›lar yan tünellerle
küçük depremlerle kayan fay parças›-na ulaflt›klar›nda ortaya ç›kmas› bek-leniyor. Bu yan›t, belki büyük dep-remlerin oluflum mekanizmas›na da ›fl›k tutacak. Yine de araflt›rmac›lar, küçük bir “deprem makinesi”nin içi-nin, d›flar›dan bakmaktan çok daha fazla bilgi sa¤lad›¤›n›n kesin oldu¤u-nu vurguluyorlar.
Science, 23 Aral›k 2005
Jeoloji
San Andreas Fay’› Derin Gözlem Kuyusu (SAFOD) Pilot kuyu San Andreas Fay’› Fay zonu
