iSTANBUL YENi CAMi (YENi UALiDEJ KULLiYESi
ve
19. YUZYILDA
GE~iRDiGi
DEGi§iMLER
Yrd.
Do~.D
r
. N
u
r
d
an $A
FAK
Fatih Sultan Mehmet Vak1f Oniversitesi
Eminonu/ Bahc;ekap1'daki Yeni Cami Kulliyesi (Yeni Valide Kulliyesi) lstanbul'un abidevi eserlerindendir. Bu abidevi klilliyenin 1938 sonras1 c;evre duzenlemeleri, yap1lan i~gallerin kaldmlmas1 ic;in yuksek istimiAk bedellerinin Odenmesi ve basmm konuyu man~etlere ta~1mas1 1940'11 y1llarda kamuoyunun Yeni Cami'ye dikkatlerinin c;evrilmesini saglam1~t1r. Muhtemelen bu dikkat uzerine 1940'11 y1llarda bu kulliye hakkmda ilmi ne~riyat ba~lam1~t1r. Bu eser hakkmda ilk c;all~ma gunumuzden yetmi~ sene once Mimar Ali Saim Olgen tarafmdan yaz1lm1~t1r. Olgen, Vak1flar Dergisi'nde yaymlanan kapsamll makalesinde kulliyenin tarihi, hususiyeti ve mimari ozelliklerine yer vererek yapmm gec;irdigi degi~imlerden bahsetmi~tir.1
Bu makaleden k1sa bir sure sonra 1944 y1llnda Vak1flar Genel MuduriOgO tarafmdan Istanbul Yeni Cami ve Hunkar Kasn isimli bir eser yaymlanm1~t1r. Bu c;all~ma hAia Yeni Cami hakkmdaki en kapsamll eser olarak nitelendirilebilir.2
Eserin esas kurgusu Hunkar Kasn'd1r. Bu kitaptan otuz y1l sonra ise tarihc;i $ehabettin Tekindag, detayll bir makale ile Yeni Cami Kulliyesi'nin tarihc;esini yazm1~t1r.3
Bu yaymlar kulliyenin tarihc;esi ve mimarisi hakkmda bilgi verirken kulliyenin hassaten 19. yuzy1lda gec;irdigi degi~imler ise eksik kalm1~t1r. Bu makalede Yeni Cami Kulliyesi'nin son as1rda gec;irdigi degi~imlere yer verilecektir.
Eminonu/Bahc;ekapl semti bilindigi Ozere ticari ac;1dan gunumuzde onemi haiz sur ic;inde insan hareketliliginin en yogun oldugu semtlerden birisidir. M1s1r <;ar~1s1'yla Yeni Cami Kulliyesi geni~ bir alam kaplayan an1tsal bir eserdir. 350 ya~mdaki bu eser ve c;evresi hala gunumuzde Eminonu siluetinin en temel parc;as1 olarak nitelendirilebilir. Nitekim bir vak1f eseri olmas1 hasebiyle Yeni Cami Kulliyesi sayesinde lstanbullular Eminonu semtinin bu en i~lek noktasmda hala meydans1 ve geni~ bir alanda hareket imkam bulabilmektedirler.
Tarih~e
Makalenin ilk k1smmda once kulliyenin tarihinden bahsedilecektir ki 19. yuzy1ldaki degi~imler daha net anla~1labilsin. Kaynaklarda kulliye Valide-i Cedit, Cedit Valide Sultan Valide Sultan Camii4 veya Val ide Cami ~eklinde gec;er. Yeni Cami tabiri ise yeni bir tabir olup 19. yuzy1lda kullan1lmaya ba~lam1~ ve kulliyenin ad1 o ~ekilde kalm1~t1r.
Eminonu semti gunumuzde kalaballk ve dinamik bir yer ise kulliyenin yap1ld1Q1
17
.
yuzy1lda da gumruk anbarlannm bulunmas1 ve limam sayesinde oldukc;a i~lek bir yerdi. Semt bu anbarlardan otUru once Gumrukonu sonra da Eminonu adm1 alm1~t1r. Istanbul Agas1'nm nezaretinde alan odun depolan ile saraya ait mezbahay1 kapsayan saha (Agac; Pazan) ise Meydan lskelesi adm1 ta~1rd1. Ballkpazan adm11. Ali Saim Otgen, "Yenicami", Vaktflar Dergisi, II, Ankara 1942, s. 389-397.
2. Istanbul Yen/ Cam/ ve Hiinkar Kasn, Vaktflar Gene/ Miidiirlii{jii Yaymlan, Ankara 1944.
3. ~ehabettin Tekinda{j, "17. Yiizyt/ Tiirk Sanat Eserlerinden Bir Abide Yenicami Kiilliyasi~ Tarih Dergisi, 28-29, Ankara 1974-1975, s. 167-191. 4. "Valida Sultan Cami evkafmdan alan ... • Ba~bakanltk Osman/1 A~ivi (bundan sonra BOA), AE. SMMD IV. 20/2200, 29 Zilhicce 1086/15 Mart 1676.
-istanbul Veni Cami (Veni Ualidel Kiilliyesi ve 19. Viizytlda Ge~irdigi Degi§imler
alan yer ise bal, don, yag fiCIIan ile doluydu ve uzak diyarlardan tl.iccarlar buraya mi.icevher, k1ymetli ta!iilar, demir, kur!iiun, boya deri, pamuk, kenevir gibi i.iri.inler getirirlerdi. Gi.imri.ikoni.i Meydam'nda Bursa Tekyesi adm1 ta!ii1yan $eyh Mehmed Geylani Tekyesi (Arpac1lar Mescidi), Manast1r Mescidi ve Yeni Cami'nin denize bakan kap1smda yer alan Gumri.ikonu Mescidi mevcuttu. Eminonu meydanmda St. Antoine Manastm ile bir de kilise bulunuyordu. Semt, 17. yuzy1lda Yahudi/Karay cemaati ile meskQndu. 5
Ilk lmjaat Te§ebbusu
Sultan Ill. Mehmed'in annesi Safiye Sultan (6.1605), 1597 senesinde Bahcekapi/Eminonu'nde bir ki.illiye yapt1rmaya karar verdi. Semtte ya!iiayan Yahudilere ait evlerin bir k1sm1 satm ahmp y1ktmlarak oncelikle cami icin arazi temin edildi.6 Kaynaklar bu tarihte bir havra ile bir kilisenin ylklldiQinl belirtmektedirler. Kulliyenin yap1m1 kutlu bir saat tespit edildi ve 20 Agustos 1598 ·de caminin temeli at1ld1. 7 Caminin ilk miman, Mimarba!iil Davud Aga'd1r.6 Davud Aga, caminin temelleri at1hrken bolca su c1kmas1 uzerine gece gunduz call!iiarak tulumbalarla suyu bo!iialtml!ii ve kaz1klar i.izerine blok ta!iilar atarak duvarlan yer seviyesinden yukseltmeyi ba!iiarml!iitlr. Bunun icin Rodos'tan ta!iilar getirilmi!iitir. Bununla beraber bir sene kadar devam eden in!iiaat s1rasmda Mimar Davud vefat etmi!ii onun yerine Daigle Ahmed Aga mimarba!iil yap1lm1!iit1r.9 Mart 1600 tarihinde ise ki.illiyenin bina emini Kara Mehmed Aga baz1 usulsuzlukler yapt1g1 icin azledilmi!ii ve yerine Kap1c1lar Kethudas1 Nasuh Aga getirilmi!iitir.10 Akabinde Safiye Sultan'm oglu Ill. Mehmed'in 1603'te vefat1 ve dolay1s1yla eski Saray·a si.iruten Safiye Sultan'1n valide sultanhgmm hitama ermesiyle in!iiaat sureci ink1taya ugram1!iit1r. 1605 senesinde Safiye Sultan'm vefat1yla cami in!iiaat1 tamamen akim kalml!ii ve semti, tekrarYahudi evleri kaplamaya ba!iilaml!iitlr.
lkinci ln§aat: Nlhayet Kulliye Tamamlamyor
Yanm as1r sonra 24 Temmuz 1660'da lstanbul'da Clkan buyuk yangmda !iiehrin Unkapam'ndan Eminonu'ne kadar alan k1sm1 bi.iyi.ik olci.ide tahrip olmu!ii11 ve Eminonu yeniden !iiekillenebilecek hale gelmi!iitir.12 Bu yangm yanm kalan ki.illiyenin de makus talihini degi!iitirmi!iitir.
17. yi.izy1lda Eminoni.i/Bahcekapl bolgesi sur icinde ticaret ve insan hareketliligi ac1smdan i!iilek bir yer oldugundan burada buyi.ik bir kulliye in!iia etmek icin yer bulabilmek zordu. Nitekim Hatice Turhan Sultan'm Vakfiyesi'nde Yeni Valide Ki.illiyesi'nin yap1mmm, lstanbul'un merkezinde/Sur lci'nde cami ve mektep in!iiasma uygun geni!ii bir yer olmad1gmdan uzun mi.iddet ertelendiginden bahsedilmektedir.13
1660 yangm1 sayesinde kulliye in!iiaat1 icin yer ac1lm1!iit1r. Donemin mimarba!iillanmn tavsiyesi i.izerine Hatice Turhan Sultan, akim kalan bu eski kulliye in!iiaatma yonelmi!iitir. Sultan, 1661'de araziyi yeniden istimlak etmeye ve in!iiaat1 tamamlamaya niyetlenmi!iitir. Bu niyet i.izerine semtteki Yahudiler Haskoy tarafma gonderilmi!ii, ev ve vergi muafiyeti saglanml!iitlr.14
Nihayet kulliye 1665 senesinde 3080 (16.000.000) akceye mal olarak vi.icut buldu. 17. yuzy1lda in!iia edilen ikinci selatin camiidir.15 Caminin ac1l1!ii toreni 31 Ekim 1665 tarihinde, cuma namazm1 muteakip
5. §ehabeddin Teklnda(J, agm, s. 167-169.
6. "Ve emr-i §ehen~ilhT 1/e Villide-1 sa'ildet-pentJh hazretleriniin Emin lskelesi'nde olacak cilml'-1 ~er"vi imllret ve ribiltlan ve hayriltl mahalfi YahOd til 'ifeslniin mahalliltmden klfilyet mikdiln kilrgTr yap1h evleri almup, kal' o/unup, yerleri haz1rianma(Ja ~iirO' o/und1" bkz. SelilnlkT Mustafa Efendi, Tarlh-i Se/ilnlkT, /1, haz. Mehmet lp§lrli, TTK, Ankara 1999, s. 723.
7. Tarlh-1 Se/ilnlkT, s. 761.
B. Aynnti/1 bilgi /fin bkz. Ahmet Refik, Tiirk Mimartan, yay. Haz. Zeki Stlnmez, Sander Yaym/an, lstanbu/1977, s. 61-72.
9. SalanlkT, Davud A{1a'nm taundan vafat etti(Jinl belirtir. Bkz. Tarih-i Selanikt, /, s. 763.
10. Tarih-1 Selaniki, I, 849-851.
11. Silahdar Mehmed A(Ja yangm1 detay/1 bir §Bkilde anlatlf bkz. Si/ahdar Fmd1kllll Mehmed A(Ja, Si/ahdar Tarihi, Devlet Matbaas1, lstanbul1928, s. 183.
12. 1660 yangm1 hakkmda ayrmti/1 b/lg/ /fin bkz. Ylld1z, 1660 Istanbul Yangmmm Sosyo-Ekonomik Tah/i/1, Marmara Oniversites/ Tiirklyat
Ara~1rma/an Enstitiisii, Yaymlanmam1~ Doktore Tezi, Istanbul 2012 ve Marc Beer, "The Great Fire of 1660 and Islamization of Christian and Jewish Space in Istanbul", IJMES (36), s. 159-181.
13. Hatice Turhan Sultan Vakfiyesl, 17a.
14. Robert Mantran, 17. Yiizy1lm lkinci Yansmda Istanbul, fev. Mehmet All Klilfbay-Enver Ozcan, V Yaymlan, lstanbul1986, s. 61. 15. Mantren, age, s. 47.
-Yrd Do~ Dr. Nurdan $AFAK
1- Yenl Caml Umuml goriinu§Q, Gravurde goriilduQu azere Yen I Cam I etraf1nda blr sur bulunmakta ldl.
Gorsel1 -17. Yuzy1lda Yeni Cami Kulliyesi Gravuru
yap1ld1. Caminin vaizi ise donemin onemli din
adamlanndan Vani Mehmed Efendi16 idi.17
Ac;11i~ torenine eserin banisi Valide Sultan,
Padi~ah IV. Mehmed, Veziriazam Kopruluzade
Faz11 Ahmed Pa~a. $eyhulislam Minkarizade
Yahya Efendi gibi donemin list duzey devlet erkan1 kat1ld1. Bu gorevlilere samur kl.irkler,
ce~itli hediyeler verildi. 18
ln~a edilen bu buyuk kulliyenin ayakta kallp kendini finanse etmesi ic;in Hatice Turhan Sultan'm Istanbul ve Rumeli'deki mulkleri, c;iftlikleri ve hatta koyleri vakfedildi. M1s1r
<;ar~1s1 kulliyenin en muhim gelir kaynag1 idi. 19 19. Yuzyllda Kulliye
Yukanda verilen gravur kulliyenin yap1mmdan on yedi y1l sonraya aittir (1680'1er). Grelot Seyahatnamesi'nden allnan bu gravurde kl.illiye butl.in
ayrmt1s1yla ve orijinal haliyle c;izilmi~tir. Soz konusu gravurde Yeni Cami'nin etrafmm surlarla cevrili
oldugu gorulmektedir. Nitekim vakfiye kay1tlanndan da sur kap1lannm gece kapan1p gunduz ac;lld1g1
anla~1lmaktad1r. Bir cok yazara gore bu surlar, 19. yuzy11in ikinci yansma kadar baki idi. Son as1rda
buradaki dukkanlann c;ogalmas1 ve d1~ avluyu dahi istila etmesi uzerine avlu duvan y1kt1nld1.20
Bu
surlardan yaln1z Yeni Cami Hl.inkar Kasn'n1 ta~1yan kule kald1.21
Surlann belediye tarafmdan y1ktmld1gl
yonunde iddialar mevcuttur.l~te bu tarihten itibaren Yeni Cami'nin hususiyetine halel gelmi~tir.
--=--
.
. -·- -=--·:---Gorsel 2 - Yeni Cami Kulliyesi Plam
Yeni Cami Kulliyesi cami, mahfil, ce~me, sebil,
darl.ilkurra, s1byan mektebi, tl.irbe, car~1 ve
kulliye haricinde bir cok dukkandan
mute~ekkildi. Turbe giri~inin sagmda Sultan Ill. Ahmed (1703-1730) tarafmdan yapt1nlan bir kutuphane vard1r. Turbenin kuzeybat1smdaki c;1kmtmm arkasma da Havatin ve Cedid Havatin tl.irbeleri denen kubbeli iki kuc;uk tl.irbe
, 18. yuzy1lda eklenmi~tir.
Bugun Osmanl1 Bankas1'nm bulundugu mahalde eskiden bir duvar ile bir avlu kap1s1
vard1. Darulkurranm yerinde ise I~ Bankas1
mevcuttur. Darulkurranm bat1smdaki kapmm ustl.inde ise s1byan mektebi vard1. Darulkurra ile turbenin bahcesi arasmda kalan bu yap1,
gunumuze kadar gelememi~ ac;1lan bir sokak
16. Mehmed Vl1ni Efandi (ii. 1685) Van/1 a/mas1 nadaniyla Vl1ni alarak tammr. Diinamin 11/im/arindandi. Yeni Valida Kiil/iyasi Cami'nin ilk vaizidir. Sultan IV. Mahmed Vl1ni Efandi'ye hiirmat ader biitiin miihim merasimlerde yanmda bulunmasm1 istardi. 1683'ta Viyana Seferi'ne ardu vaizi alarak katlld1. Pak ~ak asari vard1r. Miijdat U/u~am, "Mahmad Efendi (Viini)", Ya§amlan va Yap1tlany/a Osman/1/ar Ans/klapedisi, II, s. 128-129. 17. Tarih-i Ra§id'da a~l/1§ giinii 22 Rabiii/ahir 1076 a/arak varilmi§tir. Lakin bugiin, tarih ~avirma k/avuzuna gore pazara dank galmaktadir. Esarda Cuma a/du(ju bilhassa belirtildi(jindan a~l/1§ giinii 20 Rabiii/ahir 1076 a/arak dii§iiniilabilir. Bkz. Ra§id Mahmed Efendi, Tarih-i Ra§id, 1-2, Matbaa-i Amire, /stanbu/1282, s. 106-107.
18. Tarih-i Ra§id, 1-2, s. 107-109. 19. Hatica Turhan Sultan Vakfiyasi, 26a.
20. Saim 0/gan, agm, s. 390.
21. Istanbul Yeni Cami ve Hiinkar Kasn, Vaklflar Gene/ Miidiirlii(jii Yaymlan, s. 12-13.
8 9 -i
I
I
I
I
I
i
I
istanbul Yeni Cami (Yeni Ualidel Kiilliyesi ve 19. Yiizytlda Ge~irdigi Degi~imler
nedeniyle kap1 ile berabery1k1lm1~t1r.22 Sebil ise darOikurranm y1k1lmas1yla gOnOmlizde camiden aldukcya
uzakta kalm1~t1r.
Bu tebligde benim sarum bu kalelerin ne zaman y1k1ld1Q1 ve kOIIiyenin 19. yOzy1lda gecyirdigi
degi~imler ve bu degi~imlerin mahiyeti. Ba~bakanllk Osmanll ar~ivindeki belgelere gore tespit etmek
mOmkl.indOr. Bu belgelerde farkll tarihlerdeki cyevre dOzenlemesi, geni~letme ve istimlak faaliyetleri takip
edilebilmektedir.
Esasen Yeni Cami ve etrafmdaki degi~iklikler veya evkafa mudahale lstanbul'daki imar
faaliyetlerinin bir parc;as1 alarak tan1mlanabilir. Payitahttaki ilk imar hareketinin Ill. Selim doneminde
ba~lad1g1 bilinir. Yeni Cami tarafmdaki imar ve geni~letme c;al1~malan ise daha gee doneme tekabOI eder. Sultan AbdOimecid (1839-1861) doneminde Bahcyekapi/EminonO semtlerinde 1850'den sanra yal
geni~letme, cyevre duzenlemesi gibi faaliyetlere giri~ildigi gorOimektedir. Yeni Cami etrafmda yap1lan dOzenlemeler asllnda 19. yuzy1lda yap1lan imar hareketlerinin bir cOzOdl.ir. 8 Temmuz 1839 tarihli vesikada bir imar planmdan bahsedilir fakat bu planm uygulamp uygulanmad1g1 bilinmemekle birlikte
herhangi bir iz almad1gmdan hayata gecyirilemedigi du~un01mektedir.23
Osman Ergin · e gore bu bahsedilen dOzenlemeler Istanbul' daki uc;uncu imar te~ebbusOnOn bir
paryas1d1r. Bu imar dOzenlemeleri 1271 (1854-1855)-1284 (1868) y1llan arasmda gorl.ill.ir. Zira
Tanzimartan sanra Avrupa ile temas ziyadele~mi~ bir cyak Avrupall bu ~ehre gelmeye ba~lam1~ yine
Osmanll teb'asmdan daAvrupa'ya gidi~ geli~ler artm1~t1r. Hal boyle alunca lstanbul'da daAvrupai tarzda
imar yap1larak caddelerin, sakaklann geni~letilmesi ve dOzgl.in hale getirilmesi isteniyardu. Peki neden
1271 senesi zira bahsi gecyen senede lstanbul'u imar etmek, yallann1 geni~letmek ve temiz tutmak icyin
~ehremaneti yani belediye te~kil etmek icyin bir kamisyan kurulmu~tu. Daha sanra bu kamisyan
belediyenin kurulmasmda muvaffak alamad1 ve dart sene sanra 127 4 • deAitmc1 Belediye Dairesi acy1ld1. 24
Devletin resmi kaynaklan alan Osman II Ar~ivi belgelerinden takip edilebildigi kadanyla Yeni Cami
avlusuyla alakall ilk esasll dOzenleme 25 May1s 1863 tarihinde avludaki sala~lann kaldlnlmas1d1r. Sala~
alarak tabir edilen ~eyler ise 19. yOzy1lda Yeni Cami avlusuna vakfa ayk1r1 ~ekilde in~a edilen dOkkanlard1r.
Bunlann kald~nlma sebebi:
"Yeni Cami avlusunun DarOihifaletilaliyye'nin en i~lek yerlerinden aldugu halde sozO
gecyen dOkkanlar bayag1 halkm mOrurve uburuna engel aldugu ve araya mahsus alan
pazann kli~ad1 gl.inlerinde mO~kilatalu~turdugu"
meselesi ~eklinde izah edilmi~tir.
May1s 1863'te Evkaf-1 HOmayun Nezareti'nden Meclis-i Vala'ya gonderilen raparda Yeni Cami
avlusunda bulunan sala~ dOkkanlann kald~nlmas1 istenmi~ fakat yap1lan ara~t1rmada bu dOkkanlarm
ekserisinin mutevelli temessOkleriyle/senetleriyle kullamld1g1 ve ayn1 zamanda kullanan ki~ilere resmi
intikallerinin yap1larak Evkaf Nezareti'nden de anayland1g1 anla~1lm1~t1r. Buna gore bu dOkkanlardan
senetsiz alanlann tamamen y1k1lmasma senetleri alanlann dahi kenar yerlere naklinin uygun alduguna
karar verilmi~tir.25 1860'11 y1llarda Yeni Cami avlusunun i~galinde hem vak1f ml.itevellerinin hem de evkaf
nezaretinin kabahati aldugu belgenin sat1r aralanndan anla~1lmaktad1r. Nitekim Osman Erg in de bu bilgiyi
teyit eder mahiyette Yeni Cami'de yer yer dl.ikkanlar, kahveler yap1lmasma, pazarlar kurulmasma mutevellilerin sebebiyet verdiklerini hatta 1252/1836'da anlann yerine gecyen Evkaf Nezareti'nin de bunu
yapmaktan geri kalmadiQinl belirtmi~tir.
22. 0/gen. agm, s. 390.
23. Ergln, age, s. 34.
24. Ergin, age, s. 34 vd.
25. BOA,/. MVL, 485/21974, 6 Z 1279125 Mayts 1863.
-Yrd. Do9. Dr. Nurdan $AFAK
Yeni Cami'nin konumu itibanyla Bab1ali'ye yakml1g1 Sur lci'nde insan yogunlugunun en fazla oldugu bolgede yer almas1 cami avlusundaki i~galleri artt1rm1~t1r. Nitekim 19. asnn ortasmda lstanbul'un nufusunun 600.ooo·e kadar c1kmas1 avlu i~gallerinde onemli rol oynam1~t1r.28 $ehirde yuzy1hn son on y1hnda ise nufus birmilyonu birazgecmeye ba~lam1~t1.27
Istanbul' da nufusun artmasma paralel olarak 19. yuzy1hn ikinci yansmda cami avlululanm i~galler
artm1~ olmall ki devlet buna mani olmak amac1yla 1863-1864/1280 y1hnda "Turuk ve Ebniye
Nizamnamesi"'ni Clkarml~ ve (cami-i ~erif avlulannda ve iskelelerde ve sair meydanlarda velhas1l menafi-i am me icin terkedilmi~ alan bilcumle yerlerde ebniye in~as1 kulliyen memnudur) kayd1 koymu~tur. Bu kay1t 1298, 1307 tarihlerinde Clkanlan ebniye kanunlanyla teyit edilmi~tir.28 Fakat bu gayretlerin gecikmi~ onlem oldugunu ifade etmek laz1m.
Bazen de dogal afetler, lstanbul'da yollann yeniden tanzimine imkan vermi~tir. 16 EyiUI 1866 tarihinde Istanbul Hocapa~a·da Clkan yangm Sirkeci'den Kumkap1'ya kadarolan sahay1 yakm1~ Halic'ten Marmara ·ya ve Ayasofya ·dan Beyaz1d ·a kadar alan k1smm be~te dordu tarla haline gelmi~tir. Yangmdan sonra bir "lslahat-1 Turuk Komisyonu" yani imar komisyonu kurulmu~tur. Bu sayede Bab1ali ve Divanyolu taraf1 en mamur en geni~ sokakh yerler haline gelmi~ Bab1ali ve Sirkeci arasmdaki Ankara Caddesi, Mercan ve Fincanc1lar Yoku~u. Sultan Hamam1 ve Bahcekap1s1 taraflan bu komisyon tarafmdan imar
edilmi~tir. BUtun bunlar yuksek muhendisler tarafmdan degillag1rnC1ba~1 Ali Aga isminde biri tarafmdan
yapllm1~t1r.29
Bu geni~letme cah~malannda evkafa ayk1n yap1lan binalarm y1kllmas1 onemli bir sorun
olmu~tur. Yeni Cami civanndaki geni~letme cah~malannda temel arguman: "tarik-i mezkOr memleketin
medhali ve Bab-1 Vala'y1 Seraskeri ile Maliye Hazine-i celilesinin Buyuk Caddesi olarak bu caddede dahi tesviye olunmam1~ .. ."30 ifadesidir. Bu ifadeyle Eminonu!Yeni Cami bolgesinin Bab1ali'ye yakmllg1 ve limanda yer almas1yla ulkenin neredeyse giri~ kap1s1 olmasmdan dem vurularak bolgenin onemine dikkat
cekilmi~ ve geni~letme cah~malannm zaruretine vurgu yap1lm1~t1r. 12 Agustos 1875 tarihli bir iradede
Bahcekapl semtinde Yeni Cami'nin Cilingirler kap1smdan ba~layarak $emsiyeci Sokag1 ve Sultan Hamam1 onuyle Fincanc1lar Yoku~u·nun alt ba~ma kadar alan yolun geni~letilme faaliyetleri gorulur. Bunun icin bu yoldaki em lakin satm ahnarak istimlaki kararla~t1nlm1~t1r. lstimlak bedeli olarak da yedi yuk on be~ bin kusur kuru~ sarfedilmi~tir. 31
Kulliyenin 19. yuzy1ldaki durumunu ar~iv belgelerinin yan1 s1ra donemde yaz1lm1~ bir cah~mada
bulabildik. 1873 Viyana Sergisi icin Osman II Mimarisi hakkmda bir eser kaleme ahnm1~t1r (Usul-1 Mimari-i Osmani) bu eserde o y1llarda kulliyenin durumu ~u satlrlarla ifade edilmi~tir:
Yeni Cami Galata ile Istanbul arasmda bulunan yeni koprunun Istanbul yakasmda, dunyada en
geni~ bir alanda yap1lm1~t1r. Bu yerin mevkii dolay1s1yla pazartesi gunleri orada pazar kurulur. Caminin avlusu dar geldiginden dart yanmda bulunan dart caddede sergiler ac1hr. Buralarda son derece yogun kalaballk olur. Bu kalabahg 1 n ust taraf1 nda Yeni Cami · nin yan kap1lan na Cl k1lan merdivenler vard 1r. 32
Yeni Cami'nin ic avlusuna uc buyuk kap1dan girilir. Bu kap1lardan yalmz biri tamamlanm1~t1r. Bu uc kap1dan en guzel yap1lm1~ olam oldukca yuksek olup bunun yuksekligini bir kat daha artt1ran uzerinde cok guzel bir
~ekilde uc buyuk cicek motifiyle bezenmi~ alan ahnhkt1r. Bunun ortasmda y1ld1z ~eklinde aynca birgul olup bunun altmda da yald1zh harflerle yaz1lm1~ cok guzel bir kitabe vard1r.33
Bu ahntm1n yap1ld1g1 eserde cami11in etrafmdaki surlardan soz edilmemesi surlann y1kt1nld1gmm bir i~areti say1labilir. Avlunun dar geldiginden bahsedilmesi avlunun binalarla i~gal edildiginin i~aretidir.
Dolay1s1yla i~galler 1873 y1hndan once ba~lam1~t1r.
26. Kamal Karpat, Osman/t NUfusu, Time~ Yaymlan, Istanbul 2010, s. 76. 27. Karpat, age, s. 216.
28. Ergln, s. 17. 29. Ergln, age, s. 38-43.
30. BOA, I. DH 706149439, 22 Racab 1292124Agustos 1875. 31. BOA,/. DH 706149439, 10 Racab 1292112Agustos 1875.
32. Osmanlt Mlmarisi, Usu/-t Mimari-1 OsmenT, haz. /than Ovaltog/u, Ra~lt Gandogdu vd., Cam/tea Bastm Yaym, /stanbu/2010, s. 27 33. Osmanlt Mlmarisi Usu/-1 M/mari-1 OsmenT, s. 28.
-istanbul Veni Cami IVeni Valide) Kiilliyesi ue 19. Viizyllda Ge~irdigi Degi~imler
Yeni Cami ~evresindeki duzenlemeler 19. yuzy1ldan cumhuriyetin ilanma kadar surmu~ hatta
cumhuriyetten sonra da devam etmi~tir dense yanll~ olmaz. 1 Ocak 1902 tarihinde Sadaretten Evkaf
Nezareti'ne yaz1lan tezkirede Yeni Cami avlusunun geni~liginin caminin cesametiyle gayri mutenasip
oldugu ve avlunun etrafmda bulunan binalann bu geni~ligi sm1rland1rd1Q1 bildirilerek sozu edilen binalann
istimlak edilmesi istenmi~tir. Bun a gore butlin bu duzenlemeler caminin ~anma lay1k bir meydan meydana
getirmek i~indir. Meydan a~1ga ~1kmca avlunun ortasma bir de havuz in~a edilecektir. Bu yaz1ya yirmi gun
sonra Evkaf Nezareti'nden cevap gelir. Evkaf Nezareti sadarete yazd1g1 yaz1da; y1k1lmas1 istenen
binalarm arsalannm tliru, numaras1 gibi bilgilerin ekte takdim kllmdiQinl bildirmi~tir. Buna gore cami
avlusuna bakan yuz yirmi iki adet binanm k1ymetleri be~ milyon yetmi~ dart bin kusur kuru~a yakla~m1~t1r:
Kopru (Galata) kar~1smda ve cami medhalinde bulunan dart adedinin k1ymetleri iki milyon yuz elli dokuz
bin kuru~ oldugu ve soz konusu binalardan be~ yuz yetmi~ dart bin kusur kuru~ k1ymetli bulunan on sekiz adedi Evkaf hazinesinin kirac1s1 oldugu (icare-i vahideli) digerlerinin sahipleri uhdesinde bulundugu bildirilmi~tir. Evkaf Nezareti Yeni Cami Kulliyesi avlusunu i~gal eden binalar hakkmda onemli bir tespit yapm1~t1r. Nezarete gore avluyu en fazla i~gal eden ambar ve postahane binas1d1r. Y1k1lmas1 istenen
dukkanlar k1ymet~e du~uktur. Soz konusu ambann dahi kald1nlmas1 ve postahane binasma da bir ~are
bulunmas1 gerektigi ve caminin mihrap tarafmda bah~e halinde bulunan mahallin de yine bah~e halinde
avluya ilavesinin gerektigini bildirmi~tir. Bu ~ekilde a~1lan meydana havuz in~asma karar verilmi~ ve
havuz yap1lm1~t1r.34
lstanbul'daki imar faaliyetleri Sultan II. Abdulhamid'in saltanatmm ozellikle son devirlerinde
devam etmi~tir. Bunun i~in eski Paris Sefiri Salih Munir Corlu'dan imarla ilgili ~all~malaryapmas1 istenmi~
o da Paris Belediyesi ba~ muhendisi Buvar'la anla~arak imar planlan yapt1rm1~t1r. 1912'de elektrikli
tramvay lstanbul'a gelince tramvay ge~en yollarm on be~ metre geni~liginde parke ta~1yla do~enmesi
istenmi~tir. Bu suretle sokaklann ~ehresi degi~mi~tir. Eminonu, Bah~ekap1s1 ve Alemdar Caddesi'nde
Gorsel 3 - Yeni Cami Kulliyesi Arka Cepheden Gorunu~
34. BOA, BEO, 1772/132835, 11 $evva/1319/21 Ocak 1902.
-Yrd. Do9. Dr. Nurdan ~AFAK binalar istimlak edilip y1k1lm1~t1r.
Yeni Cami c;:evresindeki di.izenlemeler cumhuriyerten sonra da devam ede gelmi~tir. 1938'den sonra Yeni Cami'nin etrafmdaki binalarm milyonlar sarf1yla al1n1p y1kt1nlarak yerlerinin avluya, yola ve meydana kalbedilmesi mecburiyetinden bahsedilmektedir. Hatta Ergin, 1938'de Yeni Cami etraf1n1n ac;:1lmasmm dart milyon liraya c;:1kacagm1 donemin gazetelerindeki yaymlardan ogrenildigini bildirir. Ergin evkaf idaresinin 1908'den beri Yeni Cami'deki pazar yerini kald1rtarak orada bir park yapt1g1n1 bildirir. Gi.ini.imi.izde Yeni Cami Ki.illiyesi s1byan mektebi, dari.ilkurra gibi binalanm kaybetmi~ olsa da
i~portac1lardan ar1nd1nlm1~ nispeten meydans1 ozelligini muhafaza etmektedir.
Yeni Cami Ki.illiyesi etrafmdaki duvarlann/surlann y1k1lmas1 vakf1n mahiyeti ac;:1s1ndan nas1l bir onem ta~1r veya niye onemlidir sorusu akla gelebilir. Hatice Turhan Sultan·m Yeni Cami Ki.illiyesi'ni kapsayan vakfiyesinde degil duvarlan y1kmak duvarlara yaz1, c;:izgi gibi ~eyleri yaz1p kirletenleri bertaraf etmek ic;:in mi.ilaz1m ad1 veri len bir gorevli mevcuttu. Bu ki~i alt1 akc;:e gi.inli.ikle c;:al1~acak ve vak1f duvarlanm kirletenleri "defetmek gerekirse darbetmek" yoluyla bertaraf edecekti. Bu ~arttan Yeni Cami'nin banisi Hatice Turhan Sultan·m, bu duvarlara zarar verilmemesini dolay1s1yla yapt1rd1g1 eserin asl1n1n bozulmamas1 ve temiz bir ~ekilde as1rlarca devam etmesini istedigi anla~1lmaktad1r. Bu c;:erc;:evede koruyucu duvarlann y1ktmlmas1n1n vak1f ~artlanna ayk1r1 oldugunu iddia edebiliriz. Nitekim bu koruyucu duvarlann y1k1lmas1 vakf1n bozulmas1n1, avlunun di.ikkan veya barakalarla i~gal edilmesini, mi.itevellilerin vakfa ayk1n sat1~larda bulunmas1n1 ve yol geni~letme gibi diger gayelerle vakfa zarar verilmesini
kolayla~t1rd!Qin1 soyleyebiliriz.35 Nitekim Yeni Cami avlusunun i~galinin onlenmesi amac1yla c;:e~itli tedbirler allnm1~ ve hatta 19. yuzy1lln ikinci yansmdan sonra mi.itemadiyen tedbirler allnmaya
ba~lanm1~t1r. Bu tedbirlere paralel olarak nerdeyse yirmi y1lda bir cami avlusunda ve etrafmdan
geni~letme c;:all~malan yap1lm1~t1r.
Sonuc;: olarak Osman II ~ehirlerinin temel yap1 ta~lanndan alan camiler, ki.illiyeler hay1rsever ki~iler
tarafmdan k1yamete kadar baki kalmalan niyetiyle yaptmlm1~ ve bu ~ekilde ~ehirlerin iman saglanm1~t1r.
Ancak ni.ifusun artmas1, plans1zllk, ihmaller gibi pek c;:ok sebeplerle ovi.indi.igi.imi.iz vak1f eserlerinin, vak1flan zarar gormi.i~ti.ir. l~te Yeni Cami Ki.illiyesi'nin 19. yi.izy1la kadar problemsiz durdugu anla~1lan vakf1 bu yi.izy1ldan itibaren yanll~ politikalarveya ihmallerle i~gale ugram1~ bu i~galleryap1lan istimlaklerle bertaraf edilmeye c;:all~1lm1~ ve yi.iksek istimlak bedelleri odenmi~tir. Bu durum hem bi.iyi.ik bir ekonomik israfa neden olmu~ hem vakfln mahiyetini bozmu~ hem de belediye veya devlet gereksiz i~gallerle
ugra~mak zorunda kalm1~t1r.
BIBLIYOGRAFYA
Ahmet Refik, Turk Mimarlan, yay. haz. Zeki Sonmez, SanderYaymlan, lstanbul1977.
Baer, Marc, "The Great Fire of 1660 and Islamization of Christian and Jewish Space in Istanbul", IJMES(36),s.159-181.
BOA, BEO, 1772/132835,11 $ewal1319/21 Ocak 1902. BOA,
I.
MVL,485/21974,6Z 1279/25 May1s 1863.Ergin, Osman, lstanbul'da lmarve lskan, Bi.irhaneddin Matbaas1, lstanbul1938. Istanbul Yeni Cami ve Hi.inkar Kasn, Vak1flar Genel Mi.idi.irli.igi.i Yaymlan, Ankara 1944. Kemal Karpat, Osmanl1 Ni.ifusu, Tima~ Yaymlan, lstanbul201 0.
Mantran, Robert, 17. Yi.izy1lln lkinciYansmda Istanbul, c;:ev. MehmetAii K1l1c;:bay-EnverOzcan, VYaymlan, lstanbul1986.
Osmanll Mimarisi, Usul-1 Mimari-i Osmani, haz.llhan Ovalloglu, Ra~it Gi.indogdu vd., <;am Ilea
35. Nurdan $afak, Haytrsever Bir Osman/1 Su/tam Hatice Tuman Sultan ve Vakfiyesi, Fatih Sultan Mehmet Vak1f Oniversltes/ Yaymlan, Istanbul 2013 (bask1da) ordan naklen Hatice Tuman Sultan ve Vakfiyesi, s. [46b}: "on ak~e ala ve blr hlzmet-i ma'/Omeye kiiim ve lkiimet vazife-i lilz1meye miililz1m klmesne milni'ii'n-niifQs o/up silb1ku'z-zikr alan mebilni-i hayrilta hilztr ve der ii divilrlarma nilztr o/up ~oy/eki siifehil-i enilm ve erilzi/ ii avilmdan bir ferd dTvilrlara ya hatt veya nak~ etmek kasd ide kilinen men kilne bi-eyyi tarikln kilne men' eger ihtiyilc a/ursa darb ile def ey/eye ve tesvid o/unmu~ mevilz1'1 mahk ve eserini bi'l-kiilliye mahv ey/eye.
Ve vazTfe-i yevmiyyesi aft1 ak~e ala".
-istanbul Veni Cami (Veni Validel Kiilliyesi ve 19. Yiizyllda Ge~irdigi Oegi~imler
Bas 1m Yaym, lstanbul201 0.
Ra~id Mehmed Efendi, Tarih-i Ra~id, 1-2, Matbaa-iAmire, lstanbul1282.
Sel8niki Mustafa Efendi, Tarih-i Sel8niki, II, haz. Mehmet lp~irli, TTK, Ankara 1999.
Silahdar Fmd1kllll MehmedAga, SilahdarTarihi, Devlet Matbaas1, lstanbul1928.
~afak, Nurdan, Hay1rsever Bir Osman II Sultam Hatice Turhan Sultan ve Vakfiyesi, Fatih Sultan
MehmetVak1f Oniversitesi Yaymlan, lstanbul2013 (bask1da)
Tekindag, ~ehabettin, "17. Yuzy1l Turk Sa nat Eserlerinden Bir Abide Yenicami Kulliyesi", Tarih
Dergisi, 28-29,Ankara 1974-1975, s.167-191.
Ulu~;am, Mujdat, "Mehmed Efendi (Vani)", Ya~amlan ve Yap1tlanyla OsmanlllarAnsiklopedisi, II.
Olgen,Aii Saim, "Yenicami", Vak1flarDergisi, II,Ankara 1942.
Wolfrang Muller-Wiener, lstanburun Tarihsel Topografyas1, 17. Yuzy1l Ba~larma Kadar
Istanbul, ~;ev. OlkerSaym, YKYYaymlan, lstanbul2001.
Y1ld1z, Kenan, 1660 Istanbul Yangmmm Sosyo-Ekonomik Tahlili, Marmara Oniversitesi Turkiyat Ara~t1rmalan Enstitusu, Yaymlanmam1~ Doktora Tezi, lstanbul2012.
