Birey bir çatışma ile karşılaştığında birden fazla değer yargısı harekete geçecektir.
Bu değer yargıları birbirleri ile uyum göstermeyebilir.
Böylece değer çatışmaları meydana gelmiş olur.
Değerler arası bu çatışma süreci karar verme sürecinin de
bir parçasıdır ve iyi kararlar verebilmek için bu
çatışmaların çözümlenmesi gerekir.
Bazı değerler birey temelli üzerinde toplum için en güçlü değerlerdir ve hiyerarşik sistem içerisinde diğer değer yargılarından önceliklidir.
Çatışmaların çözümlenmesi ve karar verme sürecinde de bu değerler önemli yer tutar.
Özellikle toplumla ilgili olan değer yargıları öğrenilmiş
organizasyon kuralları içerisinde karar vermelerini sağlar.
Değerlerin Açıklanması
Sağlıklı karar vermek ve olumlu davranış sergilemek için sahip olunan değer yargılarının farkında olmak gerekir. Değerler karar vermek için tek başına kural oluşturmazlar ve davranışların doğruluğunu ya da yanlışlığını açıklamaz. Değerler her zaman kültürel, sosyal ve yaşanılan tecrübelerin bileşimidir.
Değerlerin açıklanması aynı zamanda inançları ve
bireyin var oluşunu sürdürmesi için gereklidir.
Değer Yargılarının Oluşum Süreci
Uustal (1977) aşağıdaki yedi basamağı listelemiştir;
Birey değerlerini özgürce ve bireysel seçer
Birey değerlerini var olan alternatifler arasında uygun olanını seçerek oluşturur.
Birey seçimlerinin farkındadır ve sonuçlarını üstlenir
Birey değerini önemser
Birey değerini açıkça belirtir
Birey değerini davranışa dönüştürür ve böylece standart oluşmuş olur.
Birey değerlerini karar verme sürecinde kullanır.
Bu basamaklar bireyde değer yargılarının oluşmasını ve ortaya çıkmasını sağlar. Oluşan değerler karar verme sürecinde çok etkilidir(Allender, 2000).
Değerlerin Açıklanma Stratejileri
Halk sağlığı hemşiresin uygulamalarında karar verme aşamasında sıklıkla kullanılan bir takım stratejiler geliştirilmiştir.
Strateji 1: hemşire kendini daha iyi tanıyan ve değer yargılarının farkında olan bir birey mi?
Strateji 2: Önceliklerini belirleyip, sahip olduğu değerleri değer sistemleri içerisinde sıralayabilmekte mi?
Strateji 3: Hemşirelik uygulamalarında bireylerin gereksinimlerine cevap verebiliyor mu?
Bu stratejilerin belirlenmesi halk sağlığı hemşiresinin uygulamalarında daha verimli, etkili olmasını ve çalıştığı bireylerin de kendi değer sistemlerinin farkında olmasını sağlar. Tüm bu stratejiler,
insanların seçimlerini, davranışlarını anlama ve analiz etmede değer kazanır. Değerlerin açıklanması karar verme sürecinde ilk basamaktır ve kişilerin etik karar vermesini etkiler. Değerlerin
açıklanması ayrıca bireylerin halk sağlığı hemşiresi ve diğer sağlık profesyonellerinden beklentilerini anlamada ve geliştirmede yararlıdır. Uustal’ ın ifadesi ile “hemşireler bireylerin değerlerini,
tutumlarını, inançlarını, düşüncelerini anlamadan optimal sağlığı yakalama amaçlarına ulaşamazlar.
Etik Karar Verme
Etik kararın nasıl verildiği süreci üzerine odaklanan etiğin bir
bölümü olan etik karar verme sağlık bakımı profesyonellerinin
etik ikilem ve etik sorunlarla karşılaştıklarında nasıl karar
vermeleri ve düşünmeleri gerektiği üzerinde çalışır. Etik
sorunlar mesleki veya kişisel ahlaki çıkmazlar ve yetersizlikler
durumunda ortaya çıkmaktadır. Toplum sağlığı hemşirelerinin
çalışmalarında çıkmazlardan biri geleceğe dönük hazırlıklarda
uygun ve yetenekli/ kalifiye işgücünün oluşturulmasıdır.
Uygulamaları esnasında etik sorunlarla karşılaşan hemşirelerin bu sorunlarına kaynağı olarak Jemeton
(1984) te üç neden ortaya koymuştur
• Ahlaki Belirsizlik: Etik sorunların, etik ilke ve değerlerin neler olduğunun bilinmemesi (En iyi seçenek zor tanımlanıyorsa)
• Ahlaki Sorunlar: sorunun çözüm yolunun bilindiği fakat kurumdan veya başka faktörlerden kaynaklanan nedenlerle çözüm yolunun seçilemediği durumlar.( Seçenek hem uygun hem uygun olmayan yönler içeriyorsa bu durumda hemşireler hareketleri ve bakımları esnasında çıkmazla karşılaşacaklardır.)
• Ahlaki İkilemler /Çıkmazlar: herhangi bir durum karşısında iki veya daha fazla
• Uygulamaları esnasında kararları ahlaki değerleri içeriyorsa ve yukarıda belirtilen nedenlerle etik sorun ile karşılaşan hemşireler bir karar vermek durumunda kalmaktadırlar. Bu noktada etik ikilem/
çıkmazda kalarak ahlaki ve etik değerleri ile yükümlülükleri arasında çatışma yaşamakta olan hemşire sorunun çözümüne ilişkin düşünme süreci geçirmekte ve bu süreçte etik ikilemlerde çözüm yolları adımları hemşirelere yol gösterici nitelik taşımaktadır. seçeneğin bulunması (İki veya daha fazla seçenek varsa.
Ancak bu adıma gelmeden önce uygulamalar esnasında
diğer önemli basamak ahlaki olay ve ahlaki olmayan
değerlendirmelerin ayrımını yapabilmektir. Ahlaki
değerlendirmeler neyin doğru ve iyi olduğuna karar
verir. Ahlaki değerlendirmelerin kolaylıkla ayırt
edilebilir birtakım özellikleri vardır.
Değerlendirme yararlıdır ve kullanılır, önemlidir.
Çoğunluk tarafından kabul görmüş ve istenen özelliklerdir
Bireylerin iyilik halini geliştirir.
Şimdi de Callahan (2000)’ın ortaya koyduğu toplum sağlığı çalışmalarında etik ikilemleri ortaya çıkaran durumları ele alacak olursak;
Bölge halkına fiziksel ve psikolojik olarak zarar verecek direkt risk altında olduğu durumlar,
Mesleki etik standartlarla, kültürel etik standartların çeliştiği durumlar.
Spesifik etik değerlerle büyük toplumun değerlerinin çatıştığı durumlar.
Büyük toplum için problem olmayan anacak spesifik toplum
üyeleri için can sıkıcı olan durumlar.
Diğer bir kaynağa göre ise çatışmalara neden olan, en sık karşılaşılan problemler üç kategoriye ayrılmıştır;
Birincisi: otonomi ve yararlılık ilkesi arasında yaşanan çatışmalar. Bu problem hastanın kendisi hakkındaki düşüncesi ile hemşirenin hasta hakkındaki düşüncesi uyuşmadığı durumlarda ortaya çıkmaktadır. Örneğin bireyin sağlığını geliştirmek için yapılacak olan hemşirelik uygulamasının hastanın beklentilerine ters düştüğü zaman.
İkincisi: gerçeği söyleme ile zarar vermeme ilkesi arasında yaşanan çatışma. Burada hemşire profesyonel uygulamasını mı yapmalı yoksa hastanın beklentilerine göre mi hareket etmeli fikri yer almaktadır.
Üçüncüsü: adaletli davranma ile ilgili yaşanan çatışmalar. Toplum sağlığı kaynaklarının herkes için adil kullanımına yöneliktir.
Hemşireler, çatışmaları diğer sağlık personelleri ile paylaşmalı, onların fikirlerini almalıdır.
Hemşirelerin bireysel değer yargıları ve profesyonel içerikleri karar vermede önemli ve etkilidir.
BİREY
DOĞRULAR
SÜREÇ İHTİYAÇLARI
TOPLUM
EKİP
HİSLERİ
DEĞİŞİK OLANAKLAR
YASAL KONULAR, POLTİKALAR TOPLUM
BEKLENTİLERİ
Etik Karar Vermede Hemşireliği Etkileyen Faktörler
Kaynak: Wody S. G., Clinical Referance for Critical Care Nursing, AACN, Edit: Barlus B., Fourth Edition, 1998 kullanılarak oluşturulmuştur.
Tablo1: Etik Karar Verme Sisteminin Adımları
No Adım Mantıksal Temel
1 Etik sorunu/ ikilemi tanılama Etik ikilem/ çıkmaza neden olan sorun tanılanmadan sorunun çözümüne ilişkin etik karar verme mümkün değildir.
2 Etik sorunun ortaya çıktığı bağlamı analama Etik soruna/ikilem oluşumunda ve çözümünde tarihi, sosyolojik , kültürel, psikososyal, ekonomik, politik, toplumsal, çevresel ve demografik ilişkiler etkilidir
3 Konu ile ilgili tüm nedenleri ortaya koyma /bilgi toplama
Etik sorun /ikilem oluşum ve çözümünde hangi nedenler ve nasıl etilidir.
4 Eğer gerekliyse etik sorunu/ ikilemi yeniden formüle et.
İlişkiler ve etkiler doğrultusunda etik ikilem ve sorunlar, gereksinim duyuluyorsa modifiye edilir ya da düzenlenir.
5 Aksiyon ve seçenekler için uygun yaklaşımlar üzerinde düşünme
İkilem ve sorunun yapısı gereği çözümlerinde özel etik yaklaşımlar kullanılır.
6 Kar ver ve uygula Uygulamalı etik içerisinde profesyonel bireyler seçerler ve uygularlar
7 Kararını ve uygulamanı değerlendir Değerlendirme aşamasında etik karar ve uygulamanın sonuçlarının ahlaki değerlendirmesi yapılır
Kaynak: Stanhope M., Lancaster j., Community& Public Health Nursing, Sixth Edition, Mosby, St Louis, Missouri , 2004 pg. 133
Diğer bir kaynağa göre ise bu aşamalar
1. Yaşanan durumun ortaya çıkardığı sorunların, değer yargılarından kaynaklanan sorunlardan ayrımı yapılmalıdır.
2. Yem bireyin hem hemşirenin değer sistemleri belirlenmelidir.
3. Etik yaklaşım ve içeriğin farkında olunmalıdır.
Etik Karar Verme Aşamaları:
•İlgili bilgilerin seçimi ile veri tabanı oluşturulur
↓
•Etkili bileşenler tanımlanır ve açıklanır
↓
•Karar vericilerin hakları, görevleri, otoriteleri ve yeterlilikleri
↓
•Olası çözümler ve sonuçları
↓
•Yaşanılan olayı değerlerle uzlaştırma
↓
•KARAR KARAR KARAR
↑ ↓ ↑ ↓
• Sosyal beklentiler • Yasal gereksinimler
↓
•Uygulama Uygulama Uygulama
(Allender, 2000).
Etik Karar Verme Aşamaları:
Karar Vermede Rehberlik Eden Temel Değerler:
Halk sağlığı uygulamalarının karar verme aşamasında bazı değerler bu sürece etki eder.
Bu değerler; özgür irade, iyilik hali, ve adalettir.
Özgür irade:
Özgür irade ya da bireysel otonomi bireyin yaşamını organize etme yeteneğidir. Kişinin amaçlarına yönelik bireysel kararları sağlığını etkilemektedir. Bu nedenle otonomi, beklenen, kabul edilebilir değerleri içermelidir.Bu değerler bireyin iyilik halini arttırır,olumlu sağlık davranışı kazanmasını ve sağlığını geliştirmesini sağlar.
Priester'e göre, bireysel otonomiye önem verilmemesi bireyler ve toplumun sağlığını geliştirmede, saygınlığını arttırmada engel teşkil eder. Sağlık bakımının gelişmesi için sağlık bakım kararlarında otonominin ve bireysel sorumluluğun üstlenilmesi gerekir. Bunun yanı sıra otonominin sınırlandırıldığı iki durum vardır:
1-Bireylerin otonomileri ile halk sağlığı hemşiresinin kararları çatışıyorsa,
2-Bireyin kararının sağlığını ciddi biçimde etkileyecek kadar olumsuzluk taşıdığına inanılıyorsa.
İyilik Hali:
İyilik hali, positive sağlık hali ya da bireylerin pozitif sağlık algılayışlarıdır. Bütün terapotikilişkilerde amaç bireyin sağlığını geliştirmek olmasına rağmen, eğer hasta beklentileri ne cevap vermiyorsa çatılmalar oluşabilir. Halk sağlığı hemşireleri hastalara yardım etmenin yanı sıra, onları zararlardan koruyarak, amaçlarını gerçekleştirmek için uygun alternatifler üretmekle yükümlüdür.
Birey kendi adına sağlıklı karar verecek durumda değil ise,
hemşirenin onun adına karar vermesi gerekebilir. Bu kararın
şüphesiz ki hastanın iyilik halini yükseltecek nitelikte olması
gerekir.
Adalet:
Sağlık bakımında karar vermede üçüncü değer eşitlik, hak anlamına
gelen adalet ilkesidir. Geniş bir ifade ile farklı ihtiyaçları olan
birbirinden tamamen farklı insanlara sağlık bakımının eşit ve yeterli
verilmesidir. Adalet, bireylerin sağlık bakımından yararları ve
ihtiyaçları doğrultusunda eşit faydalanmalarını sağlamaktır. Burada
karşılaşılacak en önemli sorun kısıtlanmış teknik içerik, insan kaynağı
ve finans kaynağına rağmen dağılımın eşitlik ve yeterlilik içermesi
zorunluluğudur. Artan maliyet kontrol altına alınarak, kaliteli bakımın
verilmesi amaç olmalıdır.
Adalet, otonomi ve bireylerin iyilik halini geliştirmede halk sağlığı hemşirelik uygulamalarının etkinliliğini arttırır.
- Toplumda herkesin sağlık bakimi alma hakki vardır. Yapılacak uygulamalar karşılıklı empati ve bağlılık duygusuna temellenmeli ve erken ölümleri önlemeye, fırsatları arttırmaya yönelik olmalıdır, kaliteli yasam standart yakalanmalıdır.
- Toplumsal yükümlülükler bireysel yükümlülüklerle dengelenmelidir. Yapılan sağlık bakim surecine bireylerinde katılması ve sorumluluk alması sağlanmalıdır.
- Eşitlik, sağlık bakımının tüm vatandaşlara güvenli ve yeterli verilmesini öngörür.
- Birey, bakımını özel kuruluştan almak istiyorsa devlet buna karışmamalı fakat halk ile özel sektör ilişkilerinde düzenlemeler yapmalıdır.
- Sağlık bakımını geliştirme çabaları desteklenmelidir. Oluşabilecek eşitsizlikler önlenmelidir.
Etik yaklaşımlar ve karar verme süreci
Etik yaklaşımlar doğrultusunda etik ikilemi ve/ veya
sorunu çözmede kullanılan yaklaşıma ait ilkelere sadık
kalmak önemli bir faktördür. Bu noktada karşımıza bu
süreç içerisinde yer alan ilkelere bağlılık (ilkecilik)
çıkmaktadır;
İlkecilik (Principlism) Etik Karar Verme Süreci:
Etik bir sorun ve ya ikilemle ilgili olan etik ilkeleri kararlaştır.
Doğru gerçekler ve diğer sabırlı koşulların anlamlı bir bağlamının içinde konuyla ilgili ilkeleri analiz et.
Anlamlı bağlamın içinde, ilkeye temel olan ilkeler ile ahlakça açıklayıcı olabilen ilkeler uygulamalar için güçlü rehberdirler bunu sağlayan ilkeler ile çalış.
Bir etik ikilem karşısında kalan profesyonel bu ikilem veya sorunu
çözmede etik yaklaşımlardan yararlanır bu yaklaşımların ilkeleri
doğrultusunda yaklaşımları ve adımlarını ele alacak olursak;
Yararcılık/ Faydacılık (Utilitarianism) -Teleolojik Etik Karar Verme:
İngiliz filozof Jeremy Bentham ve John Stuart Mril’in görüşlerinden
köken alan yararcılık, sonuçsalcı düşüncenin en güçlü yaklaşımıdır. Bu
yaklaşımın temel kabulü, belirli bir davranış ya da kararın etkinliği
tüm kişiler için olası en büyük yararı, olası en az külfetle
karşılamasıdır. Bu yaklaşımı eleştirenler, doğru eylemi yalnız ve
yalnız belirli bir durumda en büyük yarar sağlayan davranış olarak
görmesinin işbirliği ve güveni olanaksızlaştırdığını bu nedenle
kuralların ve verilen sözlerin anlamsızlığı savunulmaktadır. Bu
yaklaşımda karar verme sürecine bakacak olursak;
Toplum için önemli olan ve toplumu etkileyen ve yararcılık ilkesinden türeyen ahlaki değerleri belirle.
Ahlaki kurallardan etkilenen toplumu nüfusu tanımla.
Ahlaki kuralları da temel aldığı için her önerilen hareket ve faaliyete ait uygulanabilir alternatifleri analiz et.
Karardan çok etkilenen toplum ve ya nüfusun sıklıkları da veya geribildirimlerinde (çıktılarında) yer alan uygulanabilir diğer seçeneklere karar verme
Uygulamadan (actiondan) en çok etkilenen toplumlar veya nüfuslar
için zararın en az miktarını üreten kuralların esasının olduğu
uygulamaları seç.
Ödev (Deontolojik) Etik Karar Verme:
Kant’ın etik yaklaşımında temel amaç, ahlaki davranışı sat akıl üzerine temellendirmektir. Kant’ a göre insan; arzuya karşı direnen akılcı güçlerle donanmış, özgür ve akılcı yaklaşımda bulunan bir varlıktır. Bu yasa insanın istemesinin yasasıdır. Bir eylem, o eylemi haklı çıkaracak ahlaki geçerliliği olan bir nedeni içeren iyi istemeye sahip bir insan tarafından gerçekleştirildiğinde ahlaki bir değer kazanır. Bir birey ahlaka uygun değil ahlak uğruna davranmalıdır, yani birey eylemi ahlaki zorunluluk olarak gördüğü için yapmamalıdır. Ödev etiği yaşama, özerkliğin olanağı olarak bakmaktadır. İnsan yaşadığı sürece ahlaki bir özne olma ve ahlaklı davranma olanağına sahiptir, bu nedenle yaşam korunması gereken bir değerdir. Bu yaklaşıma göre etik karar verme sürecinin adımları;
Bireylerin kişisel ahlaki yükümlülüklerini yapabileceği, standartlar olarak hizmet edebilen ahlaki kurallara( doğru söylemek gibi) karar verme.
Anlaşma ait ahlaki kurallara mutabık olunması için kuralların temelde iyi niyetle alındığını garanti etmesi amacıyla teklif edilen faaliyetler/uygulamalar için kişisel nedenleri değerlendir.
Teklif edilen uygulamaları benzer durumlarda bütün bireylerin, benzer şekilde davranabileceği şekilde genelleyerek kararlaştır
Bireylerin sonuçlardan bireysel olarak etkileneceği ve asla bir diğerinin sonucu anlamına gelmeyeceği uygulamayı seç.
Erdem (Virtue) Etiğinde Karar Verme
• :( bu yaklaşımda karar vermeden çok nasıl iyi ve ahlaklı bir insan olurum üzerinde durulur),
• Erdem, toplum tarafından değerli bulunan karakteristik özelliklere verilen addır, ahlaki edem ise ahlaki açıdan değerli bir özelliktir. Şu halde bir özelliğin ahlaki erdem sayılabilmesi için toplum tarafından erdem olarak tanılanması yeterli değildir. Ahlaki olmak sadece ilkelere uygun yapmak değil bunu yapış şekli ve isteği de önemlidir (salolan bireyin cesaret, iyilikseverlik gibi erdemlerini öteki bireylerle ve toplumla ilişkilerinde nasıl ortaya çıkardığıdır). Bu yaklaşımın öncülerinden olan Aristotales’e göre bir eylem erdemli olmadan da doğru olabilir, ancak erdemli bir eylem ancak doğru bilinç durumundaki bir birey tarafından gerçekleştirilebilir.
Öteki yaklaşımlardan farklı olarak erdem etiği, karmaşık durumlarda en uygun olanı belirlemem becerisi olarak iyi bir yargılama becerisi oluşturmayı ve iyi yapılanmış bir toplumda sağlıklı bir karakter yaratmak için gerekli bir dizi iyi huyu geliştirmeyi amaçlar. Bu yaklaşım gündelik yaşamın sıradan olaylarını kapsayıcıdır. Bu yaklaşıma göre değerlendirme yapan kişi, etik sorun karşısında yargılama becerisine sahip bireyler olup olmadığına dikkat eder, kurallara uyulması ve / ve ya iyi bir sonuca ulaşılması bu yaklaşımı benimseyen bireyler için ikinci plandadır. Erdem etiği yaklaşımını benimseyenler için anlatılan öyküler ve biyografiler en önemli kaynaklardır. Bu kaynaklar ahlaklı bir yaşam içerir ve sergiler, erdemin öğrenimi usta- çırak ilişkisi ile olur. Bu yaklaşımın süreci;
Konu ile ilgili etik ikilem veya sorun yaşayan toplumu tanıla
Genel toplumca kabul gören ve spesifik toplumu da etkileyecek olan ahlaki düşünceler.
Toplumda görünen ve etkileyen üstünlükleri/meziyetleri tanımla
Spesifik etik ikilem veya sorunların çözümü gerektiğinde ahlaki olarak göz önüne aldıklarınızı düzenleyiniz
Toplum özelliklerini geliştirebilmek için toplumun desteklediği etik yaklaşımları araştır
Toplumsal yaşamı etkileyecek bireysel veya toplumsal belirgin özellikleri düzenle ve değerlendir.
Bakım Etiğinde Karar Verme Süreci:
Bakımın ahlaki gereklilik olduğunu kabul et
Bir esas olarak kendini ve diğerlerini anlatmak için bireysel olarak yaşadığın ve ilgi duyduğun deneyimlerini tanılama.
İlişkilerinde ilgiyi ve üstün bir iletişim için sorumluluk
ve yükümlülük al.
Problemi Açıklama Bilgi Toplama
Listeleme Seçenek
ler1……..
2……..
3………
Sonuçla r1………..
2……….
3……….
Önemler i1…………
2…………
3………….
Etik Prensipleri Açıklama
1…………
2………….
3………….
Karar Verme Uygulama Değerlendirme
