T.C.
İSTANBUL RUMELİ ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TÜRKİYE’DE AÇIK OCAK BAKIR MADENCİLİĞİ, ZENGİNLEŞTİRME VE CEVHER HAZIRLAMA
TESİSİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Büşra Hatun YALIM
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet CAN
İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı
SİLİVRİ – İSTANBUL 2020
T.C.
İSTANBUL RUMELİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TÜRKİYE’DE AÇIK OCAK BAKIR MADENCİLİĞİ, ZENGİNLEŞTİRME VES CEVHER HAZIRLAMA
TESİSİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Büşra Hatun YALIM
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet CAN
Sunuş Tarihi: 29/06/2020 İş Sağlığı Ve Güvenliği Anabilim Dalı
SİLİVRİ – İSTANBUL 2020
Her hakkı saklıdır
T.C
İSTANBUL RUMELİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Büşra Hatun YALIM’ ın “Türkiye’de Açık Ocak Bakır Madenciliği, Zenginleştirme ve Cevher Hazırlama Tesisinde İş Sağlığı ve Güvenliği” adlı tez çalışması, jürimiz tarafından İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı, İş Sağlığı ve Güvenliği YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir.
Başkan
Prof. Dr. –İng. Ahmet CAN Danışman
İstanbul Rumeli Üniversitesi
Üye
Dr. Öğr. Üyesi Nusret BULUŞ Namık Kemal Üniversitesi Üye
Üye Dr. Öğr. Üyesi Ali Rıza GÜNER
Üye
İstanbul Rumeli Üniversitesi
.
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım.
ONAY .... / .... / 2020
Prof. Dr. Osman ÇAKMAK Enstitü Müdür V.
BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK
T.C. İstanbul Rumeli Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tezli yüksek lisans tezi çalışması yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez içindeki tüm veri, bilgi ve dokümanların doğru ve tam olduğunu, akademik etik ve ahlak kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini belirtirim. Tezli yüksek lisans tezi çalışmasında kullandığım verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı ve çalışmamın özgün olduğunu bildiririm. Aynı zamanda bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve yararlandığım bütün kaynakları atıf yaparak belirttiğimi ve bu tezli yüksek lisans tezi çalışması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını belirtir; aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.
(…./…./..….) Büşra Hatun YALIM - 180801317
ÖZET
(Tezli Yüksek Lisans tezi)
TÜRKİYE’DE AÇIK OCAK BAKIR MADENCİLİĞİ, ZENGİNLEŞTİRME VE CEVHER HAZIRLAMA TESİSİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
BÜŞRA HATUN YALIM T.C. İstanbul Rumeli Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü
İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet CAN
Madencilik sektöründe iş kazaları kaçınılmazdır. Genel olarak Türkiye de ki madencilik dünyada ki ile eş değerdir. Madencilik çok tehlikeli sektörlerin başında gelmekte ve çalışmalar özellikle titizlikle sürdürülmeli işverenler ve çalışanların tüm riskler için önlem almak zorundadır. Son 10 yıl içerisinde ciddi kayıpların olduğu madencilik sektöründe iş kazalarının minimize edilmesi için gerek işverenler gerekse devlet önlem almakta. Verilen işbaşı eğitimlerinin çok katkısı olmakta ve teknolojinin gelişmesi umut verici olmuştur. İş sağlığının ve iş güvenliğinin temel amacı; tehlikeleri öngörerek ortadan kaldırabilmek ve yahut ziyan durumunu en düşük düzeye indirmek için kazalardan işçileri koruyarak sağlam ve güvenli ortam sağlamaktır. Tehlikelerin ve risklerin değerlendirmeleri, işletmelerin yapılacak olan faaliyetlerinde, araç-gereç kullanımının daha tedbirli güvenlikli durumlarının etkilerini öğreti olarak incelenmesi olur. Açık ocak maden işletmelerinde önemli bir unsur olarak yer almaktadır.
Hazırladığım tezin amacı yerüstü bakır madenciliğinde iş sağlığı ve iş güvenliği bütün kapsamıyla alınan önlem rehberine öncülük etmesi ve yaşanan iş kazalarından ders çıkarıp insan sağlığını en üst seviyede tutmaktır.
Tarih: (06 / 2020), 70 Sayfa
Anahtar Kelimeler: Açık Ocak Madenciliği, İş Güvenliği, İş Sağlığı, Kırma Eleme Tesisi
ABSTRACT
(M.Sc. Thesis)
COPPER MINING PREPARATION GALLERY OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY
BÜŞRA HATUN YALIM T.C. İstanbul Rumeli University
Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of health and safety
Supervisor: Prof. Dr. Ahmet CAN
Work accidents are inevitable in the mining sector In general, mining in Turkey is equivalent to that in the world. Mining is one of the most dangerous sectors and work must be carried out with particular care employers and employees must take precautions for all risks. Both employers and the state are taking measures to minimize work accidents in the mining sector, where there have been serious losses in the last 10 years. The on-the-job training has contributed a lot and the development of technology has been promising. The main aim of Occupational Health and safety; to provide a sound and safe environment by protecting workers from accidents in order to eliminate hazards by foreseeing or to minimize the loss situation. The assessment of hazards and risks is a teaching examination of the effects of more cautious safety situations on the use of tools and equipment in the activities of enterprises. Open January is an important element in the mining enterprises.
The aim of my thesis is to take the lead in the above-ground copper mining Occupational Health and safety precautions guide and to take lessons from occupational accidents and to keep human health at the highest level.
Date: (06/ 2020), 70 Page
Key Words: Open Pit Mining, Occupational Safety, Occupational Health, Crushing Screening Plant
TEŞEKKÜR
Bu tez çalışmasını hazırladığımda desteğini eksik etmeyen danışman hocam Prof. Dr. Ahmet CAN ’a teşekkürlerimi sunarım. Sargın İnşaat Makine ve Ticaret A.Ş Siirt Madenköy Proje Müdürü Ayhan Özkan BALCI’ya Cengiz İnşaat Maden Köy İşletme Müdürü Yaşar KARA’ya Cengiz İnşaat Maden Köy yeraltı maden müdürü Olcay KOTİLOĞLU’na canım yol arkadaşım Aydın YALIM’a bu tezin hazırlanmasında bana tahammülde sınırsız destekle arkamda duran aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ... i
ÖZET ... ii
ABSTRACT ... iii
İÇİNDEKİLER ... v
KISALTMALAR ... vi
TABLO LİSTESİ ... vii
ŞEKİL LİSTESİ ... viii
1. GİRİŞ ... 1
1.1 Literatür Taraması ... 3
2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ... 6
2.1 İş Sağlığı ve İş Güvenliği Nedir ... 6
2.2 İş Kazaları ... 9
2.3 İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Bakış ... 10
2.4 İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihi ... 11
2.5 İş Güvenliği Uzmanlığı Tarihi ... 12
2.6 Türkiye’nin İSG Profili ... 13
2.6.1 Türkiye’de ve Dünya’da İş Kazası İstatistikleri... 15
3. MADENCİLİK ... 18
3.1 Türkiye’de Madenciliğin Geçmişi ... 18
3.2 Madenlerde Üretim ... 18
3.2.1 Açık Ocak Madenciliğinde Üretim ... 18
3.3 Madencilik İşletmeleri ve Terimleri... 22
3.3.1 Açık Ocak İşletmesi ... 23
3.3.2 Yeraltı İşletmesi ... 25
3.4 Madenlerde İş Sağlığı ve Güvenliği ... 26
3.4.1 Yerüstü (Açık İşletme) Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği ... 30
3.5 İş Sağlığı ve Güvenliği Uluslararası Standartları ... 32
3.6 Açık Ocak İşletmelerinde Çalışma Organizasyonu ve Tanımlar ... 34
3.6.1 Hophopçu (Manevracı) ... 35
3.6.2 Ateşleyici ( Dinamitçi – Patlatmacı ) ... 39
3.6.3 Saha Formeni ... 41
3.6.4 Şantiye Şefi (Daimi Nezaretçi) ... 42
3.6.5 Vardiya Mühendisi ( Vardiya Amiri ) ... 44
3.6.6 Mekanik ( Kademe ) Atölye Şefi ... 44
3.7 Açık Ocak (Yerüstü) İşletmelerinde Kullanılan İş Ekipmanları ... 45
3.7.1 Damperli Kamyon ... 45
3.7.2 Loder ... 48
3.7.3 Greyder ... 49
3.7.4 Kepçe (Eskavatör – Yükleyici) ... 50
3.7.5 Dozer ... 51
3.7.6 Silindir ... 52
3.7.7 Rock ( Delici ) ... 52
3.8 Zenginleştirme ve Cevher Hazırlama İşleme Tesisinde İş Güvenliği ... 54
3.8.1 İşleme Tesisi ... 55
4. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 56
KAYNAKÇA ... 57
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ
Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur.
Simgeler Açıklama
Seçenek işareti
% Yüzde işareti
/ Bölüm işareti
WHO Dünya Sağlık Örgütü
UEL Üst Patlama Sınırı
ILO Dünya Çalışma Örgütü
AEL Alt Patlama Sınırı
MSDS Malzeme Bilgi Formu
İSG İş Sağlığı ve Güvenliği
KKD Kişisel Koruyucu Donanım
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa
Tablo 1. Ülkelerde İş Kazası ve Meslek Hastalıkları ile İlgili Tahmini Veriler ... 16
Tablo 2. Dünya Ülkelerinde ve Ülkemizde 100,000 çalışan başında olan ölümlü iş kazaları ... 17
Tablo 3. 2017 Yılı Türkiye maden üretimlerinin ekonomiye katkı sıralaması ... 21
Tablo 4. Gelir Durumuna Göre Sosyal Sigorta Durumu... 26
Tablo 5. Madencilikte meydana gelen ölümlü iş kazaları ... 29
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1. Madenlerde üretim süreci ... 22
Şekil 2. Maden Tüketimi- Gelişmişlik ... 23
Şekil 3. Açık ocak maden işletmesinde dekapaj çalışması ... 24
Şekil 4. Yer altında cevher yükleme işlemlerinde kullanılan yeraltı kamyonu ... 25
Şekil 5. Yerüstü işletmesi ... 30
Şekil 6. Tumba Alanı ve Tumbacı ... 38
Şekil 7. Tumba Alanında olan kamyon devrilmesi ... 39
Şekil 10: Damperli Kamyon ... 48
Şekil 11: Loder ... 49
Şekil 12: Greyder ... 50
Şekil 13: Eskavatör ... 51
Şekil 14: Dozer ... 51
Şekil 15: Silindir ... 52
Şekil 16: Rock Delici Makine ... 54
1. GİRİŞ
Yeryüzünde ki en eski sektörlerin başında yer alan madencilik maddi gücün ülkesel kalkınmada ki varlığını her zaman en üst düzeyde tutmaktadır. Bu düzeyi modern dünyadan ayrı düşünemeyiz.
Medeniyetleri şekillendiren ana unsurlardan biri olan madencilik işleri insan yaşamında hemen hemen her yerde katkısı vardır. Günlük yaşamda kullanılan kalem, pil, araç temel kaynakları madenden gelmekte özellikle akıllı teknoloji çağında iletişimlerde kullanılmaktadır.
Genelde devletlerin bir çoğunluğunda parasal bakımdan kalkınma gelişimi için madencilik bölümü zincir görevi gören önemli bir sektördür.
İş güvenliği ve iş sağlığı yönünden en riskli sektör başında da maden geldiğinden tehlikenin önlenmesi, bertaraf edilmesi, kişisel korunma yöntemlerinin çalışanlara aşılanması da kolay değildir.
İş güvenliği ve iş sağlığı bir kültürdür. Madenlerin her alanında risk ve tehlike vardır. Bütün risklere hazırlıklı olabilmek için önlemlerin tümünün bir bütün halinde alınması gerekir. Öncelikli olarak İş sağlığı iş güvenliğinin bilinç düzeninin oluşturulması, sürdürülebilir olması, maden ocaklarında çalışanlar için özellikle şartları güvenilir sağlıklı işyeri şartları elde edilmiş olur.
Değişkenliğe sürekli olarak maruz kalan maden ocaklarında ciddi riskler ve tehlikeli durumlar çok fazladır. Risk ve tehlike vaziyetlere ciddi durumlarla karşı karşya kalmadan önce hazırlıklı olabilirlik adına riskler tespit edilerek tehlikeleri yok edebilme yok edilemiyorsa en aza indirebilmek için tedbirlerin alınması gerekmektedir. Maden ocaklarında kullanılacak olan iş makinalarının zamanı gelen bakımlarının eksik ve hatalı yapılması, mekanik aksam durumlarını tespit edebilecek personel istihdamındaki yetersizlikler gibi olumsuz durumlar iş kazalarına ve meslek hastalıklarına davetiye çıkarır.
Ülkemizde iş kazaları sektör olarak incelendiğinde iş kazalarının 2017 yılında
%5,01 oranında madencilik sektöründe yaşandığı gözlemlenmektedir.
İş kazalarının oluş durumlarının esas nedenleri; iş sağlığı ve iş güvenliği yasalarına (6331-4857) uymama, çıkarılan yasalarda ki bahsi geçen uygulanacak olan terimlerin hayata uygulanamaması, uygulanacak olan yasalarda ki maddelerin kontrollerindeki tölerasnlar ve maden sektöründe çoğunlukla başta yapılan yanlışların sonradan da sürdürülmesinden dolayı tehlikeli davranışlar ve tehlikeli durumlardır.
Madende çıkarılan cevherinin çıkarılışı gibi işlenişi de zordur ve kişinin fiziki şartları değişiklik gösterebilmektedir. Olan çeşitli olumsuzluklar var olan şartlarla beraber işlevsel faaliyetini yapmak cevherin kimyasal durumu ve meslek hastalığına en fazla maruz kalma nedeniyle maden dalını diğer sektörlerden özellikle risk bakımından farklı kılmaktadır.
Ülkemiz de madencilik mesleği istihdam ve ekonomi durumuyla birleştiğinde kalkınma süreci önemlidir. Asıl vurgulanan durum iş kazalarını oransal bakımdan azalması için iyileştirmeler, denetimler ve düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Zira son dönemler de iş sağlığı iş güvenliğinin bir kültür bilinci olarak kabullenilmesi alanında gelinen durum olumlu olup bilinçlenme seviyesine bakıldığı zaman durum sevindiricidir. Türkiye de diğer sektörlere bakıldığında maden ocakları karşılaştırıldığında meslek hastalıkları ve iş kazaları oran tablosunda ilk sırada ağır ve çok tehlikeli işyeri olarak geçen maden ve daha sonrasın da inşaat gelmektedir. Aynı süreçte de maden ocaklarının büyüklüğü ve çalışan istihdamının fazlalığı ile iş kaza oranında düşüklüğü arasında zıt kavram vardır. İş kazalarının geneli olmasa da birçoğu önlenebilir ve kişisel gelişimsiz durumlar ve bilgi eksikliğinden meydana gelir.
Ülkemizin yanı sıra dünya geneline bakıldığında iş kazasından ve meslekten doğan meslek hastalıklarından birçok kişi yaralanmakta, daimi - geçici sakat kalmakta ve ölmektedir, iş kazası ve meslek hastalıklarından etkilenen kişiler bu durumlarını aile bireylerine yansıtmakta ve bu durum zincir görevi görerek psikolojik sorunların ortaya çıkmasına neden olur ki bu kişiler ülkesi için maddi kayıpla işgücü kaybını peşinden sürükler.
1.1 Literatür Taraması
Ülkelerin hepsi gelişmişlik düzeylerini yüksek tutmak için teknolojik gelişmelerin zeminine ayak uydurmak zorundadır ve günümüz şartlarında teknolojik gelişimlere bağlı kalarak ülke gelişmelerinde rekabet hızlı ve güçlü biçimde ilerlemektedir. Teknoloji ve ekonomi gelişmeleri ülkeler bazında sürekli olarak üst seviyede olursa olsun gelirse gelsin insan faktörü daima önceliklidir.
Sanayi alanındaki teçhizat endüstrisinin günümüz şartlarıyla ilerlemesi ile birlikte insan faktörü değer kazanmıştır ve insana özgü olan düşünme, uygulama, çalışır, geliştirir bu şekilde üretimin bir parçası olur. Çalışanların sektörde maruz kaldıkları olay sürekli iş kazalarıdır.
Çalışma yerleri risklerin olduğu yerlerdir. İş güvenliğinin ve iş sağlığının temel amacı, çalışma hayatında sağlıklı ortamları sağlayarak güveni bir ilke edinip desteklemektir. Güven düşüncesi iş kazasına maruz kalan yahut iş kazasını yaşayanların bedenen ve ruhen iyileştirilmesinden önemlidir. Sonuçta iş kazası alacağımız tedbirlerden daha güçlü değildir. İşyerlerinde olan yaralanmalar ve hastalıklar ortaya çıktıktan sonra bu olumsuz duruma maruz kalan kişilerin sağlıklarına kavuşabilmeleri, sağlıklarının devam etmesi için özen gösterilmelidir. İş sağlığının olumsuz parçası olan meslek hastalıkları fiziksel ve psikolojik hasarın verdiği olumsuzluklar sonucunda kişiler oluşan hasarlar maddi olarak ciddi külfetler ödenebilir. Önceden alınacak olan önlemlerle ciddi maliyetler yerini en az maliyete kapatacaktır.
İşyerlerinde çalıştırılan sigortalılar işveren tarafından, işyerlerinde olan iş kazalarını, yetkili kolluk kuvvetlerine olay anında bildirmek zorundadır bu işverenin görevidir. İşverenin şahsına yürütülen iş sebebiyle sigortalı çalışan iş kazası geçirmişse sigortalı çalışan tarafından, bir ayı geçmemek suretiyle eğer ki rahatsızlığı bildirim yapmaya engel olmadığı günden sonra ki üç iş günü içinde, iş kazası veya meslek hastalığı bildirimi ile doğrudan ya da posta yoluyla kuruma bildirmesi zorunludur. Meslek hastalığı ise, sigortalı olarak çalışan kişi işten ayrıldıktan sonraki tarihte ortaya çıkmışsa, işten ayrılma tarihi ile meslek hastalığının meydana geliş tarihi arasında geçen süre gerekli
incelemeler sonucunda kurum tarafından hesaplanacaktır hastalığın çıkış süresi yönetmelikte belirtilen yükümlülük süresini geçmemiş olmalıdır.
Meslek Hastalıklarında önemli bir vurgu iş yerinde bulunan farklı sebepler ya da farklı türlerde de ortaya çıkabilir. Bu sayılan sebepler arasında fiziksel etmen (titreşim, gürültü, çalışma saati, sıcaklık), kimyasal etmen (karbondioksit, hidrojen sülfür), gibi dış ortamda maruz kalınan sebeplerle doğrudan veya dolaylı temas sebebiyle meydana gelen hastalıklar bulunmaktadır. Bu hastalıklar işyerlerinde farklılar gösterebilir.
Son zamanlarda yaşanan ciddi iş kazaları iş sağlığı ve güvenliğinin, üretimde, süreç akışında ve toplum sayesinde yenilikçi sürekli geliştiği teknolojinin değişimlerine odaklanarak gelişerek büyüdüğünü gösterir ve insanoğlunun çevre ile mücadelesini savaşa çevirerek savaş başlaması, iş güvenliği problemlerinin sürekli öne çıkmasına sebep olmuştur.
• İş Sağlığı ve Güvenliği uygulamalarının temel amacı, önce çalışanların sonra işyerinin veya işin korunmasını sağlamaktır. Bu amaçla işyerinde iş kazalarının önlenmesi ve meslek hastalıklarına neden olacak davranış bozuklukları veya fiziksel yetersizliklerin ortadan kaldırılmasını sağlamak için çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bu önleyici tedbirler genel olarak üç başlık altında ele alınmaktadır. Bunlar; Tehlikelerin kaynağında yok edilmesi, ortama yönelik koruma uygulamaları ve kişiye yönelik koruma uygulamalarıdır. Bu uygulamaların tamamına iş sağlığı ve iş güvenliği literatüründe “Tedbir” ve “Savunmak” denmektedir.
• Önleme kavramı, olayın meydana gelmesine engel olmak adına yapılan faaliyet olarak tanımlanabilirken; aynı zamanda, ortaya çıkan veya çıkma riski olan bir tehlikenin durdurulması ve önüne geçilmesi için yapılan faaliyet olarak da tanımlanmaktadır.
• Koruma kavramı ise iş sağlığı ve güvenliği literatüründe hem çalışanı hem işyerini veya işvereni kapsayan farklı tanımları mevcuttur. Bunlar arasından bazılarını vermemiz gerekirse, Koruma; bir bireyi dış etkenlerden, risklerden işin içinden çıkamayacak kadar problemli durumlar dan uzak tutma ve savunması olarak tanımlanabilirken; ek
altında bulunulması ve süregelen herhangi bir durumun tehlike verecek şekilde değişime uğramasının önlenmesi olarak da tanımlanmaktadır.
• İş sağlığı ve güvenliği korunma politikaları konusu kapsamında tanımı önemli olan iki kavram daha mevcuttur. Bunlar, tehlike ve risk kavramlarıdır. İlerleyen bölümlerde detayları ile incelenecek olan bu kavramları kısaca tanımlamamız gerekirse; tehlike, çalışanlarda, işyerlerinde, teçhizatlarda, iş organizasyonunun diğer kısımlarında yaralanma yahut hasar verme potansiyelidir; risk ise var olan tehlikenin meydana getirdiği kişiye ya da makineye vermiş olduğu zarardır.
ILO verilerine göre;
• İstatistik verilerine istinaden Meslek hastalığından ve iş kazasından ötürü dünya genelinde 60 dakikada bir işçi hayatını kaybetmekte.
• Ayda 10 bin çalışan meslek hastalığından, iş kazasından hayatını kaybetmekte.
• Gelişim bakımından sınıfta kalan ülkelerde insan hayatının bitiren kimyasal maddelerle uğraşmak zorunda kalan ve iş güvenliği bakımından hiçbir önlem alınmayan iş kollarında ise 750 bin işçi yaşamını yitirmekte.
• 1960’lar dan geldiğimiz son zamanlara dek asbestin kullanım yerleri ve üretim bölgelerinin azalmasına karşın kişilerde olan asbestin etkisi hala sürmektedir. Asbest yüzünden senede 75 bin kişi ölmektedir.
ILO’nun verileri doğrultusunda, Uluslararası devletlerde meydana iş kazalarından dolayı yaşamını yitiren maden çalışanlarının oranı on binde 20,17’dir. İş kazalarında özellikle işverene maddi maliyetine etkisi olan çalışanların meydana gelen sebebiyle yaralanması, meslek hastalığına yakalanması büyük, küçük demeden bütün işyerlerini etkilemektedir. Sürekli olarak sarf edilen emekler neticesinde olan bu iş kazalarının yada meslek hastalıklarının şirketlere maliyetleri oldukça fazladır. Bu duruma avukatlık masrafları, sağlık giderleri, tazminatlar, ölüm halinde kişinin eşlerine çocuklarına verilecek olan maddi ödemeler şirketlere yükleri çoktur.
2. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Ciddi bir unsurla belirtilen ve hayatın her alanında karşımıza çıkan İş Sağlığı ve İş Güvenliği, ilk dönemlerde sadece iş yeri çalışma şartlarını planlı hale getirmek için kanun olarak çıkarılsa da daha sonrasında olan iş kazalarının ve meslek hastalıklarının fazlalığı artık bu bilincin bir kültür haline getirilmesini amaçlamıştır.
Tam olarak 21.yüzyılın başlarında tamamen yasa, tüzük kavramında ciddi değişiklikle ülkemizde başlamıştır. İnsan hayatının yaşama uygun hale getirilmesiyle ortaya çıkan Ergonomi; kişinin yapısal durumunun incelenmesi özellikle 4 noktada insanın makine çevreyle olan bağlılığını tabii ve yöntem özellikleriyle araştırarak ve geliştirerek ortaya koyan çalışma prensibidir ki genel anlamda (man, machine, management, media). İş performansını kişilerde arttırmak aslında ergonominin temel taşlarını oluşturmaktadır. İnsanoğlu yeniliğe gereksinim belki hissetmezler fakat insanın doğal ortam ve teknoloji ile uyumunun sağlaması iş yerlerinde birçok çalışanın mutlu olması ve iş performansının yüksek olmasına etki edecektir.
2.1 İş Sağlığı ve İş Güvenliği Nedir
Çalışan kişilerin sağlıklı yaşamlarını, sağlık düzeylerini sosyal, ruhsal ve bedenen en iyi seviyede tutmak, işyeri ve çalışma koşullarını, araç gereçleri, çalışanların zararlı etkilerinden koruyarak çalışma hayatıyla işin bütününün uyumunu sağlamak için kurulan yahut ortaya çıkan tıp dalıdır.
İş Sağlığı, işçilerin çalışma ortamlarındaki fiziki şartların olumsuzluklarının etkisi altında kaldıkları sağlık problemleri ve riskli mesleki tehlikelerin en az düzeye indirilmesi veya tamamen ortadan kaldırılmasıyla ile ilgilenen bilim dalı denir.
Bir iş yerinde olumsuz şartlar (sağlık şartları) düzeltilecekse eğitimler seminerler gerekli kişisel donanımlar ve bunun yanı sıra makine teçhizatlarında ergonomik olarak insan hayatına olumlu yönde etki edebilmesi için günümüz kullanım şartlarına uygun hale getirilmelidir.
‘’İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili birçok tanım bulunmaktadır (CASGEM, 2010)’’:
• ‘’İş Sağlığı ve Güvenliği, iş yerlerindeki çalışma koşullarının sağlık ve güvenlik içinde olmasını temin eden ve sonucunda iş kazaları ile meslek hastalıklarını azaltan bir bilimdir’’.
• ‘’İş Sağlığı ve Güvenliği, işyerlerinde çalışanların işin yapılması ile ilgili olarak ortaya çıkan tehlikelerden, bedensel ve ruhsal olarak zarar görmemesi için alınması gerekli hukuki, teknik ve tıbbi önemleri sağlamaya yönelik çalışmalardır’’.
• ‘’İş Sağlığı ve Güvenliği (hukuksal açıdan), işin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür’’.
• İş Güvenliği kazalar yaşandıktan sonra konuyla gündemi ele almayan, kaza durumlarının ortadan kaldırılmasına yönelik çalışmalar yapıp bu riskli durumları ortadan kaldıran bilim dalıdır.
Yaşamlarını sürdürebilmeleri için insanlar yapmakla yükümlü oldukları işlerin içerisinde riskleri bulundurmaktadır. Sanayinin başlamasıyla beraber insanlar, çocuk işçiler 18. Yüzyılların başından beri kazaların ve hastalıkların acımasız tarafına sürekli maruz kaldıkları içler acısı bir durum olarak tarihe geçmiştir.
Yoğun çalışma temposu verimsiz dinlenmeler iş kazalarına sebep olmakta ve birçok çalışan sakat kalmıştır, çalışamaz duruma gelenlerde bir müddet sonra ölümle sonuçlanmakta ki bunlardan en çok zarar gören yine çocuk işçiler olmuştur. İşyerinin faaliyet konusu çok tehlikeli işyeri ise sağlığa çok zararlı kimyasallar sebebiyle meslek hastalıkları ortaya çıkmaktadır ve yoğun çalışma durumları da bir etkendir İş yaşamı, çalışma koşulları kişinin hayatını doğrudan etkileyen nedenlerden dolayı İş Sağlığı ve İş Güvenliğinin temelleri oluşmuştur.
İş Güvenliği ve Sağlığı, kişinin hayatını riske sokacak iş kazalarının ve meslek hastalıklarının neden olacak riskleri önlemek önlenemiyorsa bile en aza indirerek sağlık ve güven şartları baz alınarak işyerinin çalışma ortamının doğru ve yasalara uygun oluşturulmasını sağlayarak çalışanların güvenli ve sağlıklı bir şekilde iş hayatlarını yürütmeleri sonucu iş verimliliği artacaktır. İş verimliliği
arttıkça bilinçlenme daha etkili olacak ve nihayetinde iş güvenliği bir kültür haline gelecektir. Kalkınma da bu durumdan payını alacak ve iş kazaları ve meslek hastalıkları en az düzeye indirilecektir.
İş sağlığı ve güvenliği, iş yerinde çalışma koşullarından kaynaklanan, çalışanlara, makine ve tesislere veya üretime yönelik olarak ortaya çıkan tehlike, zarar ve aksaklıkların araştırılması ve önlenmesi bakımından yapılan metotlu çalışmaların tümüdür. İş sağlığı ve güvenliği başlı başına planlı ve düzenli önlemler dizisidir ve önceliği insanı korumak olsa da aynı zamanda iş yerindeki üretim elemanlarının bozulması ya da zarar görmesinin önlenmesini de içerir. İş sağlığı ve güvenliğinin temeli, işçileri iş kazalarından ve mesleki hastalıklardan korumak ve sağlıklı bir çalışma ortamı sağlamanın yanı sıra, işletmenin de güvenliğinin sağlanıp, işleyişinin sürekliliğine dayanmaktadır (Arıtan, 2017).
WHO’nun ve ILO’nun iş sağlığı ve iş güvenliğini sektörde yer alan tüm meslekler için tanımladığı cümleleri şöyle sıralayabiliriz;
• Çalışma yerlerinde, çalışanların sağlıklarını ve güvenliklerini etkileyen kişilere zararı olan mesleki tehlikelerinin ortadan kaldırılması çalışanların sağlıklarının korunması ve diğer eksiklerin ivedilikle giderilmesi,
• İşyeri performans kademelerinin sürdürebilir ve aktif olması ve başarılı bir çalışma düzeninin oluşturulması ve başarının kişiler üzerinde aktif olarak yükseltilmesidir.
İş Sağlığı Güvenliği Kanunu'nun temel dayanağında genel olarak sorunun asıl sebepleri sıralanmaktadır. Devletin denetlemelerle ya da çıkarılacak olan yasalarla çıkan sebeplerin yok edilmesi iş kazalarında ki yüksek oranları düşebilir. Konuya sebep olan riskleri yok edilmesi devletin bu konuya göre genel görevlerindendir. Sorunlar şu şekilde sıralanırsa;
• İş kazaları dünya genelinde ortak sorun olmakla beraber Ülkemiz koşullarında geçerli olan en temel sorun maliyet olarak kendini daha fazla katlaması isteği ile iş güvenliğine ilişkin koruyucu önlemlerin maliyetlerinin çatışma durumudur.
• Önleyici ve koruyucu tedbirlerin alınmaması, kişisel koruyucu donanımın yetersizliği, çalışan bireylerin mesai saatlerinde yeterli iş güvenlik eğitimi almaması, kişinin sürekli işi kaybetme korkusunun işçiyi tedbirsiz davranmaya yöneltmesi, işçinin tazminat olaylarından mahrum bırakılması işsizlik maaşı alamaması ve kişiler üzerinde aşırı mobbing uygulanması gibi nedenler iş kazaların sürekli yaşanmasına neden olmaktadır.
Denetimin eksikliği de iş kazalarının olmasında önemli bir faktör olarak karşımıza çıkar. Dünya çalışma örgütü ile iş sağlığı ve güvenliği beraber çalışarak yaptıkları konferansa göre alınan ortak karara göre, iş sağlığının ve güvenliğinin kişilerde olumlu şekilde sağlanamazsa gelecekte ortaya çıkacak sorunlar aşağıda sıralanmıştır;
• Sanayi ve bilişim çağında ki teknolojilere bağlı İş Güvenliği sorunları,
• Kimyasal unsurlar ve fiziksel güçler
• Teknoloji çağının sağlık sorunları
• İstihdam konusunda yetersiz çalışmalar ve çalışan kişilerin yaşlarının büyük olması
• Özen gösterilmemiş, uzun süredir devam eden hastalığı nüksetmiş ve engeli olan kişilerin, aynı zamanda muhacir ve çalışmayanlar yahut sonradan işsiz kalanlar dahil olmak üzere bu gurupların özel problemleri,
• Nüfustan dolayı çalışan insanların sayısının yüksek oranda artması ve yeni türeyen mesleki hastalıkların ortaya çıkması ile ilgili sorunlardır.
2.2 İş Kazaları
İş kazaları çalışma yerlerinde var olan, ya da sonrada oluşan hem işyerini hem da kişiyi etkileyen hasar verme potansiyeli olarak tanımlanır. Kazaların temel nedeni tehlikeden, risklerden ve olaylardan kaynaklanmaktadır.
Bazı tehlike ve risk tanımları ise aşağıdaki gibidir;
• 6331 Sayılı Kanun’a Göre Tehlike: İşyerlerinde mevcut durumda var olan yahut dışarıdan gelen ya da gelebilecek, kişilere ve işyerine zarar boyutunda etkileyecek kadar hasar verme potansiyelidir.
• Risk: Zararlardan veya mevcut tehlikeden kaynaklanacak yaralanmanın söz konusu olma ihtimalidir.
• OHSAS 1800’e Göre Olay: Yaralanmanın gerçekleşmesi, sağlığının bozulması ya da ölümle sonuçlanabilecek potansiyele sahip olan durumdur. Sebep olan veya olabilecek potansiyele sahip olan vakadır.
Başka bir tanıma göre ise;
• Olay: Bir kazanın meydana gelmesine sebebiyet veren durumdur.
• Tehlike: İnsanların hastalanması, yaralanması, işyerinde ki araç gereçlerin zarara uğramasına ya da uğratılmasına neden olan kaynaktır.
• Risk: Tehlikeli durumun gerçekleşme derecesinin bileşkesidir.
2.3 İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Bakış
İlk olarak iş güvenliği nedir sorusunun cevabı: İşin yapılması sırasında meydana gelen ve sağlığı olumsuz etkileyecek şartlardan, kişilerin yaralanmasını, çalışanlarda meydana gelecek hastalığın, çalışanların emniyetli çalışma şartları, işyerinde ki mevcut makinaların, ergonomik durumların olumsuz etkilerini önceden saptayarak daha güvenli, emniyetli, sağlıklı, refah içinde çalışma durumunu öngörüp durum ile alakalı düzeltmeler için analiz hazırlayan ve işveren ile ortak olarak olumsuzlukların tümünün giderilmesi için ortak çalışma yapmayı amaçlamaktır. İş güvenliği sağlıkla ayrı düşünülemez. Hukuki, psikolojik unsurlar, kişisel koruyucular, ergonomi gibi sayılan nedenler bir zincirdir.
İşletmelerde oluşturulması gereken zincirler genellikle Güvenlik Kültürü ile adlandırılır. Aslında güvenlik kültürünün diğer bir tanımı işverenin çalışanına karşı yerine getirmesi gereken sorumluluklardır. Kazalar direk oluşmaz.
Doğrudan ve dolaylı sebep vardır.
Bir sebebe bağlı olarak meydana gelen kazaların temel sebebinde daha önceden biriken olumsuzluklar mevcuttur. Kaza zinciri olarak tanımlanan 5 temel faktör vardır. Bunlar;
• Doğuştan Gelen ve Yetişilen Çevreden edinilmiş Hususlar: İnsanların yapısından kaynaklı kişisel zayıflıkları, mesleki yetersizlikleri, sonradan düzeltilemeyen alışkanlıkları gibi sıralanabilir.
• Kişisel Kusurlar: İnsan genetiğinde olan zaaflıklar, dalgınlıklar, ihmaller gibi düzeltilebilir kusurlar kazaların ikinci temel sebebi olup eğitim ve disiplinle kısmen önlenebilir.
• Tehlikeli Hareket ve Tehlikeli Durum: İnsanların kişisel kusurlarının tehlikelere yol açabilmesi için tehlikeli bir şekilde hareket etmesi gerekir.
Bu halkanın üçüncü halkasının tamamlanması için tehlikeli durum ve tehlikeli davranışın bulunması şarttır.
• Kaza Olayı: Yukarıda saydığımız ilk üç nedenin birleşimi sonucu arka arkaya gelmesi önceden planlanmayan bir olayın meydana gelmesi için ehil değildir. Kaza meydana gelecekse ortada olan bir olayın olması gerekir ve buda kazanın dördüncü halkasının meydana gelmesi demektir.
• Yaralanma: Bir kazanın kaza olabilmesi için kaza tanımında ki unsurlarının bir bütün olarak gerçekleşip yaralanmanın veya hasarın gerçekleşmesi gerekir. Bu da kaza zincirinin son halkası demektir.
2.4 İş Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihi
Ülkemizde çalışanları koruma 1865 yılında Dilaver Paşa Nizamnamesi ve akabinde 1869 yılında Maadin Nizamnamesi ile başlamıştır ve o zamanlar endüstri alanında sıkça yapılan fabrikalarda çalışan işçiler sağlık yönünün tamamen olumsuz olarak belirti göstermesiyle çalışma saatleri, dinlenme, tatil zamanları, işyerlerinin çalışanlara elverişli hale getirilmesi, yemek konusu, kişilerin hastalıkları varsa tedavi süreçleri gibi çeşitli konular gündeme gelmiştir. 1896 yılında çıkarılan Maadin Nizamnamesi ile madenlerde çalışanların kişisel hakları düzenlenmiştir.
Özellikle kömür madeninde çalışan işçilerin zorunlu çalışma durumunu tamamen ortadan kaldırmış, insana insan gibi davranılması, değer görmesi vurgulanmıştır. TBMM’nin kurulduğu tarih ile iş güvenliği gündeme daha fazla gelmiştir. 1936 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunu ile temel iş güvenliği, sağlığı öne çıkarılmıştır.1967’de, 1971’de güncellenen yasalarla iş güvenliği ve iş sağlığına yeni düzenlemeler getirilmiştir. Günümüzde hızla ilerleyen sektörler ve teknolojik sürece ayak uydurmak için 2003 yılında 487 sayılı kanunu ile modern yapılaşma kültürü baz alınarak iş güvenliğinde köklü değişiklikler yapılmıştır.
2.5 İş Güvenliği Uzmanlığı Tarihi
İş güvenliği tarihi Babil Döneminden Hammurabi Kanunlarında yer alan düzenlemelerde Roma ve Mısır uygarlıklarında altın, gümüş, kurşun çalışma şartlarından çıktığı düşünülmektedir. Osmanlı Döneminde ki çalışma şartlarına kadar uzanan, birçok çocuk ve yetişkinin ölümüne sebep olan ağır ve tehlikeli işler alınan birçok önlem yasa, tüzük vb. sınırlayıcı tedbirlerin gelişen teknolojiye ayak uyduramaması sonucu İş Güvenliğinin bir kültür haline gelmesine ışık tutacak denetleyiciler olarak adlandırılacak olan İş Güvenliği Uzmanı tarihi 6331 Sayılı İş Güvenliği Kanunu 2012 yılında resmen başlamıştır. İş güvenliği uzmanlığı, tehlikelerin yok edilmesi ve risklerin kontrol altına edilmesi genel anlamda teknolojik ve mühendisliğin kaide ve yöntemleriyle etkileşerek çalışan profesyonel uzmanlık bölümünün tüm parçasıdır.
2.6 İş Güvenliği Uzmanının Görevleri;
1) İşyerinde yapılan çalışmalar ve yapılacak değişikliklerle ilgili olarak tasarım, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı, seçimi ve kullanılan maddeler de dâhil olmak üzere işin planlanması, organizasyonu ve uygulanması, kişisel koruyucu donanımların seçimi, temini, kullanımı, bakımı, muhafazası ve test edilmesi konularının, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına ve genel iş güvenliği kurallarına uygun olarak sürdürülmesini sağlamak
2) İş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili alınması gereken tedbirleri işverene yazılı olarak bildirmek.
3) İşyerinde meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının nedenlerinin araştırılması ve tekrarlanmaması için alınacak önlemler konusunda çalışmalar yapmak,
4) İşyerinde meydana gelen ancak ölüm ya da yaralanmaya neden olmayan, ancak çalışana, ekipmana veya işyerine zarar verme potansiyeli olan olayların nedenlerinin araştırılması konusunda çalışma yapmak ve işverene önerilerde bulunmak (6331 Sayılı Maden İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/09/20130919-3.htm).
2.7 Türkiye’nin İSG Profili
Türkiye’nin İSG profili ILO’’ Uluslararası Çalışma Örgütü’’ ile başlamaktadır.
Bu profil ilk kez 2015 yılında Ülkemizde yürürlüğe giren 187 No’lu İş Sağlığı ve Güvenliğini Geliştirme ILO Çerçeve Sözleşmesidir. 187 No’lu Sözleşmeyi tamamlayan 197 No’lu İş Sağlığı ve Güvenliğini Geliştirme Çerçeve Sözleşmesi Tavsiye Kararı’nın 13. Maddesince hazırlanmış olup ilgili madde üye ülkelerin mevcut İSG durumunun yanında güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamının oluşturulması için çabaladığı ilerlemeleri özetleyen ulusal bir profil hazırlamasını ve düzenli olarak güncellemesini öngörür. Ayrıca Türkiye İş Güvenliğinin üst düzeyde olabilesi için ILO’nun hazırladığı sözleşmelerin birkaçını imzalamıştır. İmzaladığı sözleşmeler;
• 2 No’lu İşsizlik Sözleşmesi
• 11 No’lu Örgütlenme Özgürlüğü (Tarım) Sözleşmesi
• 14 No’lu Haftalık Dinlenme (Sanayi) Sözleşmesi
• 15 No’lu Asgari Yaş (Trimciler ve Ateşçiler) Sözleşmesi
• 26 No’lu Asgari Ücret Belirleme Yöntemi Sözleşmesi
• 29 No’lu Zorla Çalıştırma Sözleşmesi
• 34 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi
• 42 No’lu İşçinin Tazmini (Meslek Hastalıkları) Sözleşmesi (Revize)
• 45 No’lu Yeraltı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi
• 53 No'lu Ticaret Gemilerinde Çalışan Kaptanlar Ve Gemi Zabitlerinin Meslekî Yeterliliklerinin Asgari İcaplarına İlişkin Sözleşme
• 55 No'lu Gemi adamlarının Hastalanması, Yaralanması ya da Ölümü Halinde Armatörün Sorumluluğuna İlişkin Sözleşme
• 58 No’lu Asgari Yaş (Deniz) Sözleşmesi (Revize)
• 59 No’lu Asgari Yaş (Sanayi) Sözleşmesi (Revize)
• 68 No'lu Gemilerde Mürettebat İçin İaşe ve Yemek Hizmetlerine İlişkin Sözleşme
• 69 No'lu Gemi Aşçılarının Mesleki Ehliyet Diplomalarına İlişkin Sözleşme
• 73 No'lu Gemiadamlarının Sağlık Muayenesine İlişkin Sözleşme
• 77 No’lu Gençlerin Tıbbi Muayenesi (Sanayi) Sözleşmesi
• 80 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi
• 81 No’lu İş Teftişi Sözleşmesi
• 87 No’lu Sendika Özgürlüğü ve Sendikalaşma Hakkının Korunması Sözleşmesi
• 88 No’lu İş ve İşçi Bulma Servisi Kurulması Sözleşmesi
• 92 No'lu Mürettebatin Gemide Barınmasına İlişkin Sözleşme
• 94 No’lu Çalışma Şartları (Kamu Sözleşmeleri) Sözleşmesi
• 95 No’lu Ücretlerin Korunması Sözleşmesi
• 96 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi (Revize)
• 98 No’lu Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi
• 99 No’lu Asgari Ücret Tespit Mekanizması (Tarım) Sözleşmesi
• 100 No’lu Eşit Ücret Sözleşmesi
• 102 No’lu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleşmesi
• 108 No'lu Gemiadamları Ulusal Kimlik Katlarına İlişkin Sözleşme
• 111 No’lu Ayırımcılık (İş ve Meslek) Sözleşmesi
• 115 No’lu Radyasyondan Korunma Sözleşmesi
• 116 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi
• 118 No’lu Muamele Eşitliği (Sosyal Güvenlik) Sözleşmesi
• 119 No’lu Makinaların Korunma Tertibatı ile Techizi Sözleşmesi
• 122 No’lu İstihdam Politikası Sözleşmesi
• 123 No’lu Asgari Yaş (Yeraltı İşleri) Sözleşmesi
• 127 No’lu Azami Ağırlık Sözleşmesi
• 133 No'lu Mürettebatın Gemide Barındırılmasına İlişkin Sözleşme (İlave Hükümler)
• 134 No'lu İş Kazalarının Önlenmesine (Gemiadamları) İlişkin Sözleşme
• 135 No’lu İşçi Temsilcileri Sözleşmesi
• 138 No’lu Asgari Yaş Sözleşmesi
• 142 No’lu İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Sözleşmesi
• 144 No’lu Üçlü Danışma (Uluslararası Çalışma Standartları) Sözleşmesi
• 146 No'lu Gemiadamlarının Yıllık Ücretli İznine İlişkin Sözleşme
• 151 No’lu Çalışma İlişkileri (Kamu Hizmeti) Sözleşmesi
• 152 No'lu Liman İşlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin Sözleşme
• 153 No'lu Karayolları Taşımacılığında Çalışma Saatleri ve Dinlenme Sürelerine İlişkin Sözleşme
• 155 No'lu İş Sağliği ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme 2.7.1 Türkiye’de ve Dünya’da İş Kazası İstatistikleri
İş kazaları ortaya çıktıkları zaman dilimine göre değerlendirildiklerinde, genellikle iş başı saatlerinin ilk saatinde meydana gelir. Dünyada 2004 yılında 380,000 ölümlü iş kazası meydana gelmiş ve 2006 yılında 3 milyon civarında
çalışan, mesleğe bağlı hastalıklar sonucu yaşamlarını yitirmiştir. Aşağıda ki tabloda ölümlü iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu ölümlerin yarısından fazlası, Asya Pasifik ülkesinde ve Güneydoğu Asya ülkesinde meydana gelmiştir. Bu tabloya sebep ülkelerin gelişmişlik oranları, denetim yetersizlikleri de durumu fazlasıyla vahim hale getirmiştir. Bir ülke ne kadar gelişmişse (eğitim seviyesi) kaza oranları o kadar düşmektedir.
Tablo 1. Ülkelerde İş Kazası ve Meslek Hastalıkları ile İlgili Tahmini Veriler
Ekonomik olarak aktif nüfus
Toplam
İstihdam GSYİH ($)
UÇÖ'y e rapor edilen ölümlü iş kazalar ı (2003)
UÇÖ'ye rapor edilen ve en az 4 gün işe devamsızlı k ile sonuçlanan iş kazaları (2003),
Ölümlü İş Kazalar ı (2003)
en az 4 gün işe devamsızlı k ile sonuçlanan iş kazaları (2003)
Meslek hastalığı sonucu Ölümler
İş ile bağlantılı hastalıklar a
ölümmmle r (2002)
AfrikaD 3
132,866,600 15,280,337 210,542 738 49,285 31,843 29,937,739 118,849 150,692 Afrika E 131,234,211 14,925,556 264,376 0 0 23,646 22,230,937 241,51 265,156 Amerika
A
163,464,100 153,401,100 11,876,37 5
6,538 1,664,774 8,042 7,560,855 93,726 101,768 Amerika
B
201,671,598 178,241,947 1,678,967 2,175 731,916 28,514 26,807,839 87,394 112,768 Amerika
D
20,813,456 12,114,500 128,171 21 11,366 2,616 2,459,693 19,718 22,334 Güney
Doğu Asya B
154,615,946 133,266,800 399,711 829 57,694 23,925 22,493,982 89,534 113,459 Güney
Doğu Asya D
569,693,174 44,322,000 685,741 192 1,052 69,51 65,351,517 428,339 497,849 Avrupa
A
196,300,605 181,149,732 11,367,35 3
3,193 2,727,458 5,298 4,981,125 139,519 144,817 Avrupa
B
93,080,120 58,932,408 634,232 1,246 108,356 7,176 6,746,581 56,881 64,057 Avrupa
C
116,031,800 106,282,700 651,809 579 38,775 9,091 8,546,706 122,128 131,219 Doğu
Akdeniz B
48,812,527 13,105,703 627,28 0 0 5,468 5,141,097 20,395 25,864
Doğu Akdeniz D
129,567,011 66,603,372 228,331 110 26,884 17,438 16,394,381 85,738 103,176
Asya Pasifik A
81,061,197 76,720,154 4,987,394 1,916 259,112 2,37 2,228,468 45,745 48,115
Asya Pasifik B
877,139,692 807,654,634 2,427,423 530 80,871 123,01 1
115,651,55 2
395,638 518,649
Türkiye 23,641,000 21,147,000 --- --- --- 2,099 1,973,423 --- 14,47
Dünya 2,916,352,03 7
1,862,000,94 3
36,167,70 5
18,067 5,757,543 357,94 8
336,532,47 1
1,945,11 5
2,303,064
Ülkemizde ölümle sonuçlanan iş kazaları bazı yıllara göre düşüş gösterse de ülkelerin gelişme düzeylerine bakıldığında bazı yerlerde ki iş kazalarının hala yüksek olduğu görülmektedir. İş kaza sıklık oranları ve çalışan sayısına bakıldığında ortalama bir analiz yapılabilir. Aşağıda verilen tablo da ülkelerin 100.000 çalışan başına düşen ölümlü iş kazalarını gösterir. Durumun günümüz şartlarında hala durağan seviyeye inememesi iş güvenliğinin ne kadar geride kaldığını göstermektedir. Özellikle acemiler, genç nüfus, tecrübesizler en çok kazaya sebep olan ya da kaza geçiren olarak görülmektedir. İş kazaları en çok zarar gören yeri ayak kısımlarıdır.
Tabi ki iş kazalarının boyutları oluşuna göre hafif, orta, yüksek olarak ayrılır.
Ben kaç yıldır bu işi yapıyorum bana bir şey olmaz cümlesi kazaların temel sebebi olarak nitelendirilebilir.
Tablo 2. Dünya Ülkelerinde ve Ülkemizde 100,000 çalışan başında olan ölümlü iş kazaları
3. MADENCİLİK
3.1 Türkiye’de Madenciliğin Geçmişi
• Milattan önce 4. Yüzyılda mağaralarda yaşayan insanlar, madencilik döneminin temellerini atmıştır. Madencilik hayatın her alanında etkisini göstermektedir. Bugün ülkelerin birçoğunun gelişmesin de petrolcülükten sonra madencilik başroldedir.
• Altın ile başlayan maden devri, bakırın bulunmasıyla bir üst devire geçmesini sağlamıştır. Deneme yanımla yöntemi tarih öncesine kadar uzanmaktadır. İnsanoğlunun yerleşim yerlerinin madenlere yakın olması yönteme bir sebeptir. Yerleşik hayata geçilmeden önce yaşamlarını sürdüren insanlar her gittikleri yerde zengin maden yataklarını keşfetmişlerdir. Ateşin bulunmasıyla maden işlemesinde ısının kullanılması madenciliğin gelişmesi yönünden, önemli bir etken haline gelmiş ve maden arayışları hızlanmıştır.
• Toplayıcılık özelliğini sürekli sürdüren insanlar, doğada buldukları saf altını, saf bakırı döverek biçim verdirmiş, soğuk-sıcak işleme tabi tutulan cevherlerin ısıtıldığında soğutulduğunda nasıl bir hale geldiğini madenin işlenmesinde doğru yöntemin hangisi olduğunu bulmuş madenciliğin temelinin atılmasına neden olmuşlardır.
3.2 Madenlerde Üretim
3.2.1 Açık Ocak Madenciliğinde Üretim
Açık işletme yöntemi alınan dekapajda sahanın basamak şeklini verdirmek olan ağırlığın kademeli olarak araziye dağıtılması bu şekilde araç ve makinalara yollar yapılması gerektiğinde cevherin bu basamaklar yardımıyla alınması modelleştiren sistemdir. Açık işletme sistemi projesi zemin yapısı baz alınarak 3 boyutlu olarak çizilmektedir. Çizilen projede verilecek olan basamak yükseklikleri, basamak genişlikleri mevzuata uygun olarak yapılmaktadır.
Dekapaj ve maden üretim planlaması jeolojik yapı ve yerleşim yerleri baz alınarak yapılmaktadır. Özellikle açık ocak madenciliğinde jeoistatistik yöntemi kullanılarak modelleme yapılır. İlk etapta değerlendirme prosüdürü bulunur ve bu değerlendirme yapılırken alınacak olan cevherin miktarı, rezerv durumu öğrenilir.
İşçi sağlığı ve iş güvenliği problemlerinin ortaya çıktığı temel faaliyet üretim sürecidir. Üretim süreci; kazı, tahkimat, nakliyat gibi ana faaliyet ve elektrik, basınçlı hava sistemlerinin kurulması, işletilmesi, haberleşme ve sinyalizasyon sistemleri, çeşitli makine ve teçhizatın bakım onarım işleri gibi faaliyetlerden ibarettir (Akkaya, 2001).
Açık İşletme Üretim Yöntemlerini şu şekilde sıralayabiliriz;
• Örtü Kazı Yöntemleri
• Eskavatör Kamyon Yöntemi
• Dragline Yöntemi
• Kepçeli Eskavatör Yöntemi
• Scraper ile Üretim
• Dozerleme
• Riperleme
• Patlatma İşlemi
• Kırıcı İşlemi
• Yükleyici Makine Tonajları
• Greyder Bıçak Kapasitesi
• Ser – Sıkıştır Yöntemi
• RCC Dolgu
• Kantar Hesaplamaları
• Damper Yük Hesabı
• Ters Iskarta
• Meyil Durumu
• Şev Yüksekliği
• Şev Genişliği
• Arazi Yapısı
• Tumba Alanı Mesafesi
• Kamyon Hesabı
• Silindir Vibratör Basıncı
• Loder Yük İtme Hacmi
Genel olarak Açık Ocak Maden İşletmelerinde üretim ve çalışma hızı yüksektir ki ;
— Vardiya sayısı fazladır.
— Makine, kamyon sayısı fazladır.
— Personel sayısı oldukça yüksektir.
— Üretim olayı süreklidir.
Yüksek maden cevheri bulunan işletmelerde oluşturulacak maden yatağında ki açık işletme planlamasında üretim kadar üretim giderleri de önemlidir. Bu giderler içerisinde çalışmaların maaşları, iş güvenliği hizmetleri, sağlık hizmetleri, koruyucu donanımları bulunur. Açık ocak maden işletmelerinde üretimin planlaması; maden ocağının başlangıçtan sonuna kadar sürer. Bu planlamalar sistemsel bazlı çoğu kez revize olur.
İlk etapta oluşturulan bir plan ocak şekillenmesiyle değişkenlik gösterir. Üretim için gerekli olan planlamanın temel amacı, ekonomik koşullar altında ocaktan elde edilecek ekonomik durumun maksimize edilerek sıfır iş kazası ile bitirmektir.
Tablo 3. 2017 Yılı Türkiye maden üretimlerinin ekonomiye katkı sıralaması
ÜLKELER BİRİMİ ÜRETİLEN
MİKTAR
ÜRETİMİN DEĞERİ (MİLYON DOLAR)
BİRİM FİYATI
Mermer Milyon Ton 17 2 500 147
Bakır
Konsantresi Milyon Ton 475 500 1052
Altın Ton 23 920 40 000 000
Bor Milyon Ton 2.2 900 409
Demir Milyon Ton 7.5 500 67
Çinko Bin Ton 675 350 518
Linyit Milyon Ton 80 2 500 31
Agrega Milyon Ton 470 1 300 2.8
Trona Milyon Ton 3.2 800 250
Yukarıda verilen tabloya göre konsantrenin durumu %26– 35 bakır ve yaklaşık
%56 – 65 agrega malzeme olduğu ortaya çıkmaktadır. Türkiye bakır üretiminde dünyada söz sahibi ülkelerden biridir. Türkiye’nin 2016 yılında bakır üretimi yaklaşık tahmini 3,6 milyar dolardır.
Ayrıca bakır sektörü Gayri Safi Milli Hasılanın yaklaşık %8’ini teşkil etmektedir. Bugün özellikle inşaat sektöründe kullanılan malzemelerin çoğu kurulu bakır madenciliğine dayalı sanayiler tarafından üretilmektedir. (Köse, 2017).
Şekil 1. Madenlerde üretim süreci 3.3 Madencilik İşletmeleri ve Terimleri
Geçtiğimiz yüzyılda, genel olarak dünyanın gayrisafi hasılası yaklaşık 20 kata kadar yükselmiştir ve küreselleşme sebepli tüketim atmıştır. Gerçek olan şu ki devletlerin gelişme seviyelerine göre doğru oran hesaplaması yapıldığında kullanılan madenin miktarı ölçüsü Amerika da yirmi bir ton, Avrupa genelinde on beş ton, Türkiye ‘de beş ton olduğu hesaplanmıştır. Madencilik sektöründe iki işletme tipi vardır. Açık İşletme, Yeraltı (kapalı) İşletme. Açık işletmelerde bazı terimler vardır;
• DEKAPAJ: Açık Ocak İşletme planı yapılarak maden yatağının üzerinde ki örtünün iş makinaları yardımıyla gevşetilmesidir.
• CEVHER: Madenciliğin hammaddesini ifade eder. Ekonomik değeri olan birkaç mineralden oluşmuş kayaç.
• FLATOSYAN: Kimyasal özelliğe sahip olan mineralin bir bölümünü su içinde yüzdürerek, diğer bölümünü çöktürme yöntemine tabii tutarak ayrıştırıp zenginleştirme işlemine denir.
• İŞLETME METODU: Doğada bulunan işlenmemiş madenin en az
• İŞLETME RUHSATI: Faaliyete girecek olan çalışmalarla ilgili projenin aktif olarak yürüten yetki belgesidir.
• MADEN: Ekonomik olarak değerli olan birçok kimyasal elementlerden oluşan minerallere denir.
• MADEN ARAMA RUHSATI: Doğada cevher bulmak için yasal olarak arayacak firmalara verilen belgedir.
• REZERV: Maden kaynağının boyutu ve kalitesi ve işlenebilir kısmıdır.
• TENÖR: Madende bulunan işlenip zenginleştirme işlemine tabii tutulan taşın içinde ki elementlerin yüzdesel oranıdır.
• ZENGİNLEŞTİRME: Maden ocağında çıkarılan ham maddenin yani cevherin fiziksel ve kimyasal prensiplerinden yararlanılarak günümüz şartlarında kullanılabilecek bir ürün haline getirilmesi işlemidir.
• SONDAJ: Madenin yeraltında bulunabilirlik düzeyi için yapılan delme işlemidir.
• MİNERAL: Maddenin öz atomlar ve iyonlar yapısı dizini bileşimidir.
Şekil 2. Maden Tüketimi- Gelişmişlik 3.3.1 Açık Ocak İşletmesi
Açık ocak madenciliği; yerüstünde çıkarılacak olan madenin basamak şeklini andıran hesabı ve projesi çizilmiş toprağın kazılması işlemidir. Şekil 5’te
göründüğü gibi mevzuata uygun şev yüksekliği ve basamak genişlikleri projeye bağlı olarak çalışma sistemi oluşturulur. Basamaklarda makine, kamyonların çalışabileceği genişlikte olur. Basamakların amacı örtü kazı işlemiyle alınan dekapajın yük oranını dengelemektir. Oluşabilecek göçüğün bu dengeleme basamakları sayesinde önüne geçilmektedir. Çoğunlukla açık işletme sistemlerinde karşılaşılan en büyük tehlikelerden biri göçük olayıdır. Göçüğe sebep olan yükün dengesizce alınması sonucu alt kısımdan boşaltılan malzemenin üstten tutunamaması sonucu basamakların üstten alta doğru kayması sonucu büyük bir felaket oluşur.
Durum ile alakalı olarak alınacak tedbirlerden biri şevlerin yükseklikleri ve basamak genişliklerinin matematiksel hesabının orantılı şekilde yapılmasıdır.
Basamaklara setlerin yapılması diğer bir önlem sebepleridir. Burada eskavatör operatörlerine büyük görev düşmektedir. Alınacak olan yükün dengeli olarak kamyonlara damper hacminde az seviyede dolum yapılması, şevlendirme dereceleri, basamak genişliklerini iyi hesaplaması gerekir. Zemin yapısını operatör iyi bilir. Doğada zemin yapıları değişken olduğundan dolayı kesilecek olan şevlerin arazi şartları makinanın kendini güvence altına alması birer sebeptir.
Şekil 3. Açık ocak maden işletmesinde dekapaj çalışması
3.3.2 Yeraltı İşletmesi
Yeraltında bulunan maden yığınını çıkaracak ve mevcut işleme koyabilecek duruma getirmek amacıyla uygulanan maden ocağı işleme ve üretme sistemidir.
Başka bir deyişle yeraltı işletmesi yani yerüstüne yakın olmayan değerli bulunan tenörü yüksek madenin çıkarma yöntemidir.
Yeraltında ki madenin çıkarılmasında önemli olan unsurlar sırasında (maden damarları, tenörü, zeminin eğim yüzdesi, cevherin işletilebilirliği, cevher kütlesinin yapısı, yeraltında havanın sıcaklığı, zararlı özellikle metan gazlarının yoğunluğu, günlük üretimi) gibi ölçütleri vardır. Çoğunlukla uygulanan galeri açma yöntemleri üç ana grupta toplanabilir:
1. Delme – Patlatma işlemi
2. Delme – Patlatma ve makine ile malzemeyi yükleme
3. Kazı ve yüklemede kullanılacak makine- kamyon durum performansı
Şekil 4. Yer altında cevher yükleme işlemlerinde kullanılan yeraltı kamyonu
3.4 Madenlerde İş Sağlığı ve Güvenliği
Maden sektöründe temel amaç PUKÖ olarak çalışmaları ilke edinmek;
• Planla • Uygulama • Kontrol • Önlem Al
Risk bakımı olarak en tehlikeli sektör olan madende hem çalışan istihdamının fazla olması hem de tehlikenin fazla olması sebebiyle, tehlikelerin baştan tespit edilerek oluşturulacak risk analizinin uygulanabilirliği oluşacak risklerin birçoğunun baştan yok edilmesi daha sağlıklı bir çalışma ortamı sağlayacaktır.
İş güvenliği maden işletmelerinde bütün birimleri ilgilendirir. İş Güvenliği madenlerin üretim sürecinden başlar.
Çalışma alanı olarak seçilen ocaklarla ilgili geniş bir envanter çalışması yapılmış, uzun yıllardır harita üzerine işlenmeyen üretim haritaları işlenmiş ve her iki arazinin de üç boyutlu kesitleri çıkarılmış, üretimden kaynaklanan çevresel etkiler belirlenerek ocakların doğaya yeniden kazandırılma alternatifleri tartışılmıştır (Albayrak, 1991).
Can ve mal kaybının önüne geçmek için verilecek olan eğitimlerin iş sağlığının iş güvenliğinin tüm birim çalışanlarının ilke edinerek durumu sahiplenmesi oluşabilecek tüm olumsuz durumların önüne geçerek kişilerde bilinç durumunu en üst seviyede tutacaktır. Yapılacak olan toplantılarda birim çalışanlarının kendi risklerini ortaya koyup bu şekilde toplu olarak önlem alması durumu daha da iyileştirecektir. Tablo 4’te ülkemizde gelir durumuna göre bazı yıllarda verilmiş olan iş kazası, hastalık, analık, yaşlılık, malullük, ölüm, aile ödenekleri ve işsizlik gibi sebeplerin yıllara dağılımı aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 4. Gelir Durumuna Göre Sosyal Sigorta Durumu İş Kazası Hastalık Analık Yaşlılık Malullük Ölüm
Aile Öden ekleri
İşsizlik Düşük Gelir Grubu
1946 1965 1956 1965 1965 1965 1955 1992 Düşük- Orta
Gelir Grubu 1946 1949 1952 1956 1956 1956 1956 1989 Yüksek-Orta
Gelir Grubu 1936 1951 1949 1950 1951 1951 1949 1952 Yüksek Gelir Grubu
1913 1933 1931 1934 1936 1936 1945 1940 Türkiye 1945 1950 1945 1949 1957 1957 - 1999
Ülkemizde iş kazası kayıtlara geçen verilerle sınırlıdır. Durum şunu gösterir ki sigortasız çalışanlara ve bu çalışanları iş kazası yaşamaları kayıt dışı olarak nitelendirilir. Sigorta kurumu net olarak iş kazası ve meslek hastalığı verilerine saptayamadığından 2010 yılından denetimleri sıklaştırarak sigortasız eleman çalıştıran işyerlerine ciddi para cezaları kesmekte hatta sigortasız eleman çalıştırmaya devam eden firmaları kapatma yoluna kadar gitmiştir. Kişilerin konu ile ilgili olarak bilinçlendirilmesine yönelik reklamlar, afişler sıklaştırılmış denetimcilerin firma gözetimleri yoğunlaştırılmıştır.
Tablo 5’te 1992 yılından 2016 yılına kadar olan bazı kömür ocaklarında olan çeşitli nedenlerde yaşanan iş kazaları ve ölen kişi sayıları verilmiştir. Durumun ciddiyeti gözler önüne serilmektedir. Tedbirler alındı mı? Yetkililer daha öncesinde riskleri tespit etmiş miydi? Sorumlu mühendisler tehlike durumunda ne çeşit çalışma methodu kullandı? Bunlara benzer daha birçok soru sorulabilir.
Peki ülkemiz bu tabloya göre iş kazasında hangi seviyede? Ülkemiz yaşanan iş kazalarından dolayı tedbirlerin yetersiz kaldığı konumdadır. Ülke olarak bu olayların yaşanması hem ekonomiye hem de istihdamı fazlasıyla etkilemektedir.
Denetimciler olarak firmalara atanan iş güvenliği uzmanlarına büyük görev düşmekte. En büyük görev işverenlere düşer ki çalışanları iş bilincinde güvenli ortamda istihdamını sağlamak birinci basamak olarak onlarda başlamaktadır.
Yeraltı ve yerüstü madenlerinde denge sistemi önemli bir unsurdur. Yeraltında iksa denilen sistem yerüstünde basamaklar konunun tanımıdır. Yeraltında olabilecek iki önemli olumsuzluk oksijen ve sığınma yerleridir.
Sığınma odaları ve kişilerin ofk denilen oksijen maskeleri ile çalışmaları olumsuzluklar karşısında kişiye güven verecektir. Hayatta kalma süreleri uzayacaktır. Açık ocak sisteminde oluşturulan basamaklar denge modülüne tabiidir. Basamak genişliği basamak yüksekliği zemine göre projesi yapılacaktır. Dekapaj çalışması dengeyi bozmayacak şekilde revize edilecektir.
Basamaklarda ki makine sayısı kamyon sayısı çalışan sayısı takip edilecektir.
Sürekli olarak basamaklar gözle kontrol edilip ölçüm prizmaları ile teyit edilecektir. Inklonometre kuyuları sarsıntı konusunda daha doğru sonuçları verdiğinden belli yerlere bu kuyulardan açılmalı takibi bu şekilde yapılmalıdır.
Günümüz teknolojisinde birçok olumsuzluk tarihe karışmıştır. Mühendislik kavramları bu durumda devreye girer. Matematiksel veriler durumun kritik noktasını belirlemede en çok ihtiyacımız olacak sonuçları verir.
Çin, Fransa ve Japonya başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesindeki maden ocaklarında meydana gelen kazalarda, binlerce kişi hayatını kaybetti. Maden kazaları genellikle gaz sıkışması, metan gazı patlaması, karbonmonoksit zehirlenmesi, kömür tozu patlamasından kaynaklandı.
Türkiye'de, 1941 yılından bu yana maden ocağı kazalarında 3 bini aşkın kişi hayatını kaybetti. En fazla kayıp verilen kaza, 1992'de 263 kişinin öldüğü Zonguldak'ın Kozlu ilçesindeki grizu faciası oldu.1941'den bugüne kadar Türkiye'nin birçok bölgesinde yer alan kömür ve diğer maden ocaklarında yaşanan, pek çoğu grizu patlaması, göçük ve yangından kaynaklı olmak üzere iş kazalarında 3 binden fazla işçi hayatını kaybetti. Bu kazalarda 100 bini aşkın kişi ise yaralandı.
Maden sektöründe özellikle kimyasal maddeler çıkarılıp işleneceğinden dolayı oksijen seviyesi, kullanılan kişisel koruyucular, çalışanların sigorta meslek koduna göre işi yapmaları, yapılacak iş ile ilgili çalışanın mesleki yeterlilik belgesine sahip olması, mühendisler tarafından çalışma sahasında denetimlerin sürekli yapılması gibi sebeplerin önemi büyüktür.
Ülkede en büyük maden faciası, 1992'de Zonguldak'ın Kozlu ilçesinde yer alan Türkiye Taş Kömürü İşletmesine bağlı kömür ocağında meydana geldi.
Buradaki grizu patlamasında 263 işçi hayatını kaybetmişti. Türkiye İstatistik Kurumunca geçen mart ayında yayınlanan ve iş kazalarının sektörel dağılımının yer aldığı rapora göre, Türkiye'de iş kazalarının en fazla yaşandığı sektör,
"maden ve taş ocakçılığı" olarak belirlendi. (Arşiv Belge, Dünyada ve Türkiye’de En Çok İş Kazası Meydana Gelen Sektör olan Madenlerde İş Kazaları Nelerdir http://www.arsiivbelge.com/yaz.php?sc=3272, Erişim Tarihi:
19/01/2020).
Aşağıda ki tablo verilerine göre tarih – maden yeri – ölü sayısı ve hangi maden ocağında iş kazası meydana gelmiş açıkça görülmektedir. Denetim ve eğitim burada devreye girmektedir.
